Diarium

概要

　『ヨハン・ブルカルトの日記』は、ヨハン・ブルカルトが書いた日記。

和訳

　和訳版ヨハン・ブルカルトの日記

英訳

　『Pope Alexander VI and his Court』

本文

１４９２年８月１１日（土）

　Anno Domini MCCCCLXXXXII, augusti mensis die 11, videlicet die sabbati, summo mane, Rodericus Borgia, nepos Calixti tertii, vicecancellarius, creatus est papa, vocatusque Alexander sextus (1).

　 1. Valori adressait à la Seigneurie de Florence la dépêche suivante :
« Magnifici Domini mei observandissimi, etc. 　« La presente scrivo per significare alle Sig^ie Vostre come per gratia di N. S. Dio et dello Spirito Santo, in questa hora X^ma è stato creato et publicato canonicamente in Summo Pontefice il Rev^mo Cardinale Vicecancelliere et chiamasi Papa Alexandre VJ. Et perchè la Sig^ie V^e ne piglino quelle piacere et gaudio conveniente ad una tanta promotione, vi mando la presente con la celerità della staffetta, sanza intrare in più particulari, riserbandomi a dirli diffusamente per altra alle Sig^ie V^e, etc.
　« Rome in palatio Apostolico apud Sanctum Petrum die xj augusti 1492. « Servus Phy. Valorius, Or. » Au dos:
Magnificis Dominis Octoviris
Practice Reipublice florentine
Dominis meis observandissimis
Florentie. Volate, volate, volate. 　(Arch. Florent. Lettere agli Otto di Pratica. Glas. X, dist. 6, fil. 8, a. c. 429). — Voy. à l'appendice n° 1, le commentaire de H. Porcius.

Et incontinenti, assumpto papatu, dispersit et dedit pauperibus bona sua. Nam cardinali Ursino dedit palatium suum, item dedit castrum Monticelli et Suriani ; item cardinalem Ascanium cardinalem vicecancellarium sancte romane Ecclesie pronunciavit, et dedit cardinali Columnensi abbatiam sancti Benedicti Sublacensis cum omnibus castris et jus patronatus ipsius, domuique sue perpetuo concessit; cardinali s. Angeli episcopatum Portuensem cum turri et cum omni supellectili ibi existente concessit; et ibi, inter alia, erat una cella vinaria plena vino. Item cardinalem Parmensem de dicta civitate Nepesina possessorem et patronum fecit ; cardinali Januensi ecclesiam s. Marie in Via Lata ; item Sabello Civitatem Castellanam et ecclesiam sancte Marie majoris (1) ; reliquis aliis multa millia ducatorum concessisse fertur; precipue cuidam fratri Albo Veneto nuper in cardinalatum accepto, cui quinque millia ducatorum auri donavit pro habenda voce ipsius.

　 1. L'élection simoniaque de Borgia est attestée par tous les historiens. Bembo, admirateur d'Alexandre VI et ami tres intime de sa fille Lucrèce, ne fait pas difficulté de le reconnaître : « Hujus locum (Innocentii VIII), Alexander Borgia Valentinus, opibus et largitione nixus tenuit. » (P. Bembi cardinalis Historie Venete, lib. XII. Venetiis, 1551, fol. 15). Voy. Rinaldi, t. XXX, p. 186, n^os 26 et suiv., et à l'appendice les dépêches de Valori. Manfredo Manfredi, ambassadeur d'Este à Florence, annonçant à la duchesse de Ferrare, Éléonore d'Aragon, que R. Borgia avait été élu par le vote unanime des cardinaux, ajoutait : « Che, se così è, el non se ad credere, Ill^ma Madama mia, considerato alle pratice che se erano facte, ch'el non sii veramente Spiritus Sancti, et tanto più quanto che de omni altro se stimava, salvo che de prelibato Vice Canzelleri... » (Fra Girolamo Savonarola e notizie intorno il suo tempo, par Antonio Capelli, dans le tome IV, pag. 322, des Atti e memorie delle RR. deputazioni di Storia patria per le provincie modenesi e parmensi, Modena, 1868.) Cette dépèche et les suivantes, comme le déclare Manfredi, ont été rédigées sur les dépèches adressées de Rome par Valori, et dont les termes et la rédaction sont presque semblables. Les dépêches de Valori sont publices à l'Appendice, n^os 2, 3, 4. Les différentes donations dont il est question ici sont exactes. Mais il convient d'ajouter que quelques jours après Alexandre VI changeait d'avis et refusait aux cardinaux Savello et Orsino l'exécution de ses promesses, alléguant qu'aliéner de l'Église deux possessions de cette importance serait pour le Pape di troppo gran nota. Voy. à l'appendice n° 5 la dépêche du 18 août. Quod cum primo scitum fuit a Venetis, denegati fuerunt ei omnes fructus beneficiorum et mandatum fuit ne quis ulterius amplius eum associaret ; exceptis quinque duntaxat cardinalibus qui nihil volaerunt : et hi suut cardinales Neapolitanus, Senensis, Portugallensis , sancti Petri ad Vincula, sancte Marie in Porticu. Hi soli nihil habere voluerunt dixeruntque in pontificatu voces dandas esse gratis et non muneribus. Fertur etiam, antequam intrarent conclave predictum, vicecancellarium pro habendo voto Ascanii predicti et sequentium misisse quatuor mulos oneratos argento ad domum dicti Ascanii, ut ibi in ejus domo custodirentur, dum esset in conclave, et quod securius ibi possent permanere quam in ejus domo. Quod argentum ferlur fuisse datum dicto Ascanio pro habendo ejus voto ; civibusque Romanis multa promisit.
　Post suam coronationem habuit notitiam qualiter a die extreme infirmitatis Innocentii usque ad ejus coronationem plusquam du centi et viginti homines diversis locis et temporibus interfecti fuerunt. Habuit etiam notitiam de interfectoribus, de causis et de prodimentis ; et de omnibus his que hic Rome gesta sunt plenam notitiam habuit.

１４９２年８月１７日（金）

　Eodem mense augusti, die vero 17, obiit D. Florius Roccatla, miles sancti Johannis, relictis multis millibus florenorum auri.

１４９２年８月１８日（土）

　Die sequenti, obiit D. Falco de Sinibaldis, dolore magis quam alia infirmitate, eo quod sperabat cardinalatum diu per eum optatum, si casus contingeret in aliquem ex suis amicis. Quod cum vidisset vicecancellarium esse papam, tanto fuit dolore affectus ut vitam cum morte permutaverit parva quadam febricula, cum qua omnis spes sui cardinalatus recessit.

１４９２年８月２７日（月）

　Die 27 augusti ejusdem, coronatus fuit (1) Alexander in sancto Petro.

　 1 . Sur le couronnement d'Alexandre VI voy. à l'appendice n° 6 la dépèche de Valori (27 août) et la relation tres circonstanciée de Bernardino Corio (app. n°7). Le général des Camaldules, Pietro Delfini, alors à Rome, raconte cette cérémonie dans la lettre suivante : « Bernardino Priori Claiistrali (Epist. iib. III, ep. 38). 　« Si tibi seriatira referre ac perscribere voluero qua heri celebritate, honorificentia, pompa Summus fuerit pontifex coronatus, non sufficiet dies. Pulchrum sane spectaculum et visu delectabile neque penitus infructuosum, si ad spiritum quae temporalia sunt, referas. Varius enim distinctarum personarum et dignitatum ornatus, ordo, incessus supernorum civium atque beatorum multas et diversas referebat mihi mansiones, et Ecclesiae istius militantis décor, ad consyderandum triumphanlis Ecclesiae statum ac splendorem, animum ssepius evocabat. Effusa erat per tolam urbem turba multa virorum ac mulierum in itinere atque e fenestris spectantium, donec a S. Petro post celebratam ab ipso Ponlifice missam Spiritus Sancli, ad Lateranum pervenimus. Via omnis per quam equitavimus pannis erat contecta ac variis triumphorum similitudinibus ornata, pendentibus utrinque ad parietes aedium auleis ac tapetibus : appenso pluribus in locis ac depicto Pontificis signo, distichis epigrammatibusque variis inscripto. E quibus hoc unum accipe, quod iter faciens perlectum edidici, quodque a multis gravibus viris haud multum commendari audivi. Cesare magna fuit : nunc Roma est maxima, Sextus regnat Alexander, ille vir, iste Deus. Revocavit vero me ad considerancum humanae conditionis infirmitatem et ad contemnendam terrenae potestatis et amplitudinis gloriam, quod inter has supremi culminis delitias, in templo Lateranense, me praesente ac proprius existente, atque intuente cum aliis praelatis, Pontifici accidit quod utrum prolixioribus ceremoniis fatigato apud Sanctum Petrum ac de via fesso, utpote qui cum mitra quod regnum vocant ac sacerdotalibus indutus ad Lateranum fervente desuper sole iter habuit, sic illi evenerit nescio. Expectantibus eum nobis in templo, ingressus est tandem, lassus admodum et exaestuans. Ad altare primum cui supposita sunt capita apostolorum, flexis genibus oravit, possessioneque loci de more accepta, populum benedixit. Inde ad altare majus templi in sancta Sanctorum, ubi sella reposita erat eminentiori loco, sese recepit, ut ibi a canonicis et sacerdotibus Lateranensibus sibi obedientia exhiberetur. AEgre ascendentem gradus hinc inde duo cardinales diaconi adjuvabant. Conversus ad populum Pontifex ubi resedit, immo ubi viribus destitutus, super sellam concidit, continuo super collum cardinalis S^ti Georgii reclinavit caput. Syncopi correptum dicunt. Sic exanimatus tamdiu immobilis mansit, donec, allata aqua conspersus faciem spiritum recepit. Et tanti faciunt isti Pontificatum, qui tanti constat, tanto periculo comparatur. Quid ei profuerint tot armatorum acies per urbem totam ad custodiam ejus dispositae? Velit modo Dominus, et facile quod possit ostendit. Dum haec scribo, urget tabellarius ut sibi dem litteras. Quamobrem respondere non possum modo binis litteris tuis quas nudius tertius accepi, et has ad te imperfectas mitto. Vale. « Romae, die XXVII augusti, MCCCCLXXXXII. » 　S'il faut en croire Pierre Martyr, l'élection de Borgia, bien que sujet espagnol, ne fut pas agréable au roi et à la reine, qui n'avaient pas oublié la conduite blâmable que ce dernier avait eue en Espagne lorsqu'il y fut envoyé comme légat (décembre 1471).
　« P. M. A. M. Eneco Lupo Mendotio, Tendillae comiti, Regni Granatensis proregi.
　« ...Nullus est ob hanc rem (creatio Borgiae) in Regibus animi motus ad laetitiam, nulla frontis serenitas, tempestatem potius in Orbe christiano quam tranquilles portus, praesagire videntur, magisque quod sacrilegos se habere filios turpiter glorietur, angi cognoscuntur quam quod ditionarius illorum sit. « Ex Caesaraugusta IX, Calendas octobris 1492. » 　(Opus Epist. Petri Martyris, etc., in-fol., édit. 1670, lib. V, Epist. cxviii, p. 66.)
　Dans la lettre suivante au cardinal Ascanio Sforza, P. Martyr revient sur le même sujet et fait allusion au concours scandaleux prêté par le frère du duc de Milan à l'élection du vice-chancelier Borgia : « P. M. A. M. Ascanio Sfortiae, Vicecomiti, Cardinali, Vicecancellario. 　«... Sed hoc habeto, Princeps Illustrissime, nec placuisse meis Regibus, Innocentii Pontificis mortem, neque Pontificatum ad Alexandrum, quamvis eorum ditionarium, pervenisse. Verentur namque ne illius cupiditas, ne ambitio, ne (quod gravius), mollities filialis christianam religionem in praeceps trahat. Nec tu nota cares, qui suffragiis pluribus illum hominem, ut eveheretur, diceris adjuvisse... Vulnera calcesque ab eo magis quam gratitudinem aut linguae lambentis medicamina suspicamur proditura. Tempus erit rerum index. Vale. » « Ex Caesaraugusta, V Cal. octobris 1492. » 　(Lib. V, Epist. CXIX, pag. 66.)

Deinde, prout de more, accessit ad ecclesiam sancti Johannis Lateranensis, cui per Urbem factus fuit maximus honor, multi arcus triomphales, et magis quam nunquam alii pontifici factum fuerit, per Romanum populum potissime.
　Et in primo consistorio, quod ipse fecit, creavit cardinalem archiepiscopum Montis Regalis nepotem suum ex sorore.

１４９２年９月３日

　Die 3 septembris MCCCCLXXXXII, Salvator filius quidam Tutii del Rosso in medio campi Flore insultavit Dominicum Beneaccedutum ejus inimicum, cum quo tamen sub fideijussione vivebat quingentorum ducatorum, ipsumque duabus percussionibus percussit et vulneravit letaliter ; ex quibus mortuus fuit.

１４９２年９月４日

　Et 4 die, Papa misit vicecamerarium cum conservatoribus et toto populo ad destruendam ejus domum, eamque destruxit. Et eadem 4 die septembris, Hieronymus frater dicti Salvatoris adinstantiam dicti Dominici fuit suspensus, ut supra. Et sic eadem die, de eo fuit assumpta vindicta, quod non est credendum sine Dei dispositione processisse. Papa abstulit penam a fidejussoribus.

１４９２年９月

　Eodem mense, Alexander ordinavit visitatores carcerum, et fecit quatuor commissarios qui audirent querelas in Urbe. Et ordinavit syndicatum Vignole et suorum officialium, et statuit audientiam in die martis omnibus civibus tam maribus quam feminis, et audivit ipsemet querelas, et justitiam mirabili modo facere cepit (1).

　 1. Un des premiers soins du pape fut de rétablir l'exercice de la justice, qui n'existait plus à Rome depuis la maladie qui avait emporté Innocent VIII. Huit mois après son élection, il publia la bulle Inter multiplices curas, contre ceux qui se faisaient justice eux-mêmes ou qui faisaient des incursions sur le territoire ecclésiastique. Voy. Bullarum.... amplissima collectio, t. III, 3^e part., pag. 232. Anno Domini 1493. Kal. aprilis. Le 1^er mars 1494, il nomma une commission composée des conservateurs de la ville, des chefs de quartiers et de quatorze citoyens romains de compétence reconnue pour remanier, corriger et compléter les constitutions anciennes et nouvelles pontificales et municipales, les statuts, décrets, etc., pour unifier en un mot la législation. Ce bref se trouve dans les Statuta et novae reformationes Urbis Romae, in-fol., 1558, Romae, liv. IV, fol. I. En 1498, Alexandre VI songea à établir en Italie, ainsi qu'elle existait en Espagne, la confrérie de la Sainte-Hermandad, pour réprimer le brigandage et punir les voleurs et les bandits. Il ne fut pas donné suite à ce projet. Voy. Decreta consistorialia ab Alexandro VI usque ad Urbanum VIII; Bibl. nat., mss. 12555, fonds lat., fol. 2. Les statuts de cette confrérie sont en espagnol.

１４９２年１２月

　Eodem anno, mense decembris, parum ante Domini nativitatem, Don Fridericus filius regis Ferdinandi , tanquam ambasciator patris, venit ad Urbem ad prestandam obedientiam et venit multum sumptuose et bene ornatus. Et cum magno honore fuit receptus a cardinali sancti Petri ad Vincula, qui adeo honorifice et sumptuose eum recepit et per aliquot dies retinuit, quod vix dici potest. Fertur dictum Fridericum inter alia dixisse pape Alexandro in consistorio, ut abstineret se a dispensatione matrimonii quam petierat rex Ungarie, qui volebat renunciare Eleonoram (1) ejus uxorem, et filiam dicti regis, eo quod ex ea non suscipiebat prolem, et volebat capere filiam ducis Mediolanensis ac sororem Ascanii cardinalis Mediolanensis, et quod pro dicta dispensatione consequenda multa millia ducatorum offerebantur.

　 1. Tous les manuscrits et les imprimés donnent Eleonoram (Eccard, Leonoram, col. 2010). Il faut lire Beatricem. Éléonore avait épousé Hercule d'Esté, duc de Ferrare, et Béatrice, sœur d'Éléonore, avait épousé Mathias, roi de Hongrie, Voy. Summonte, Ist. della Città e Regno di Napoli, t. III, liv, v, p. 471, et Bonfinius, Rer. Ungar. dee, V, l. I, p. 703 (Basileae, 1568).
　L'affaire dont il est ici question préoccupait vivement le roi Ferdinand qui, quelques jours seulement après l'exaltation d'Alexandre VI, lui avait fait parler par son secrétaire Giovanni Pontano en faveur de la reine Béatrice. Le pape l'avait écouté favorablement et avait décidé l'envoi d'un légat en Hongrie. (Voy. la lettre de Ferdinand à Giovanni Pontano ( 21 août 1492), dans Trinchera, vol. II, p. I, pag. 156). Le roi faisant allusion dans cette lettre à l'élection de Borgia, ajoutait (p. 157) : « ... Nui credimo che facta la creatione del presente pontifice habeate facte lettere in latino al Ill^mo Stato di Milano et excelsa S^ria de Fiorenza, congratulandove con loro de la assumptione de sua B^ne al papato, per monstrare che havemo grandissimo piacere la sorte fosse caduta in la S^ta sua; pur quando non lo habeate facto ce piaceria lo fecissero de continente ». Le roi Ferdinand faisait contre fortune bon cœur et applaudissait à une élection à laquelle il s'était énergiquement opposé ; mais le pape n'en était pas dupe. Voy. Guicciardini, Dell' Istoria d'Italia, ann. 1492, l. I. — Desjardins, Négociations diplom. de la France avec la Toscane, t. I, p. 434.

Et cum Papa intenderet facere talem dispensationem, fuerunt multe inter eos altercationes, adeo quod, ut fertur, iratus recessit et per mare ad Ostiam ivit. Et cardinalis s. Petri ad Vincula cum eo ivit, qui, ut dicitur, ex eo quod favit dicto regi, factus fuit inimicus Pape, adeo quod noluerit amplius redire ad Urbem, sed remanserit in arce dicte Civitatis Ostie bene armatus et munitus, ac si campum contra se expectaret, et abstinuerit venire ad Urbem (2).

　 2. La retraite du cardinal Julien de la Rovère était la conséquence presque forcée de l'élection du vice-chancelier. Grâce au crédit d'Ascagne, l'influence milanaise fut toute-puissante à la cour de Rome. Voy. à l'appendice (n^os 7-13), les dépêches de l'ambassadeur Valori des 16, 20, 22, 26, 29 janvier, et celle du 4 février 1493. et dans Trinchera, Codice Aragonese, t. II, p. 310, la lettre du roi à son ambassadeur à Milan Antonio de Gennaro, en date du 7 mars 1493, dans laquelle il déclare que le cardinal Julien de la Rovère est parti parce qu'Ascagne voulait être le seul maître dans la curie.
　Marino Sanuto résume ainsi la rupture de Julien de la Rovère avec le pape, et poursuit son récit jusqu'à l'entrée du cardinal à Avignon :

　«... Ma in questi giorni venne a Roma discordia grandissima tra il Ponlifice et Juliano da Rovere episcopo hostiense et Cardinal di san Piero in Vincula, di natione di Savona, che fu nepote di Sixto. Per la qual cosa esso Cardinal uscite di Roma et andoe in Hostia, terra situada in capo dil fiume dil Tevere, passa per Roma, vicina a la marina et fortissima, la qual terra è dil ditto Cardinal per esser episcopo hostiense, et quivi si fortificoe, et con Savelli et Colonnesi fece alcuni patti. Ma il Pontifice li mandoe a dir, dovesse ritornar a Roma, et darli Hostia ne le mani, la qual diceva esser de la Chiesia, et lui minime volendo, imo le victuarie venivano per el Tevere in Roma non lassava intrar, onde fu forza al Pontifice di mandar li zente a campo et uno legato apostolico ad Hostia si accompoe. Ma prima accadette che ditto Cardinal scrisse al Pontifice voleva ritornar in Roma, perô che ancora la sua casa era in ordene come stanno quelle de' Cardinali, ma non venne lui dentro, et vi mandô uno de' soi episcopi che lo seguiva in Roma. Et credendo fusse venuto il Cardinal, la notte alcuni armati introe in casa et amazoe ditto Vescovo, con molti de la sua famiglia : la qual cosa intesa dal Cardinal preditto era in Hostia, havendo intelligentia con il Re di Franza, termino di lassar Hostia con bona custodia; et che da poi fusse zonto in Franza, dovesseno levar li insegne dil Re di Franza, et montalo su uno gripo, vestito da frate, venne verso Zenoa, et fo dil mexe di Lujo, et a caso per disgratia questo gripo si scontroe con una galia del re Alphonso che andava torniando. Et il patron dil gripo conoscendo il patron di ditta galia, non li fece danno, tamen poco mancoe non fusse preso il Cardinal, el qual venuto a Savona poi a Zenoa dove honorifice fu ricevuto, demum venne a Nizza di Provenza, dove dismontô per andar in Avignon al suo vescovado. »
　« Ma quelli di la terra, sapendo era nimico dil Pontifice et di la Chiesia non volseno l'intrasse. Ma subito spazoe al Re era a Vienna, notificandoli di questo. El qual mandoe mons. Siniscalco di Biochier (Beaucaire) con 30 arzieri a far l'intrasse in Avignon, et poi venne a trovar il Re et negli secreti consegli introe. »
　Marino Sanuto, La Spedizione di Carlo VIII in Italia, p. 41-2, publice par Fulin en appendice à l'Archivio Veneto, d'après le mss. conservé à la Bibliothèque Nationale de Paris, fonds ital. n° 1422. Ce précieux manuscrit, copie de l'original qui a échappé jusqu'à ce jour à toutes les recherches, occupe 277 feuillets in-fol. Le fol. 1 et verso contient la dédicace au doge Agostino Barbadico. Le texte commence au fol. 2, qui porte en tête : « Adsit omnipotens deus : Marini Sanuti Leonardi Filii Patricii Veneti De adventu Karoli regis Francorum in Italiam adversus Regem Neapolitanum : anno Dni. MCCCCLXXXXIIII regnante Alexandro sexto Pontifice Maximo et Augustino Barbadico Venetorum Duce, Incipit liber primus. » On a relié à la suite (du fol. 281 à 396), différents mémoires historiques. Le mss. ital. 1441 B. N. contient des fragments de l'ouvrage de M. Sanuto.

Et cum semel papa Alexander destinasset ire et prandere in palatio sancti Johannis della Magliana, dudum per Innocentium constructo et ornato, cumque appropinquasset ad locum, illi qui ibi erant causa parandi prandium, quum vidissent eum appropinquantem, propter lelitiam traxerunt unam bombardam grossam : qua audita, subito Papa perterritus, etiam jejunus retrocessit, reversusque est in palalium sancti Petri, eo quod, ut ipsemet dixit, timuit ne illa bombarda fuisset signum datum cardinali sancti Petri ad Vincula ut ipsum caperet in dicto loco. Et noluit ibi intrare, sed incontinenti recessit cum toto ejus comitatu; qui non sine magno eorum incommodo reversi sunt ad Urbem, eo quia adhuc jejuni erant (1).]

　 1. Ce passage entre crochets, qui est d'Infessura, est donné par les mss. Chigi, L, I, 11, 5522 et 13734 (ces deux derniers commencent plus haut, à la date du 25 juillet. Voy. le Journal d'Infessura dans Eccard, col. 2006). Le dernier paragraphe manque dans le Chigi qui porte en manchette : Ex diariis Stefani Infessure. Le mss. de Florence, 149, ainsi que le 5160 ne commencent qu'au 2 décembre, premier dimanche de l'Avent. Toutefois, il a paru utile de reproduire cette interpolation, qui vient combler la lacune des mss. de Burchard et qui sert d'introduction au pontificat d'Alexandre VI.

１４９２年１２月２日（日）

　Dominica prima adventus, 2 decembris, R. P. D. Bartholomeus episcopus Segobiensis, palatii SS. D. N. magister domus, in capella majore ejusdem palatii apud sanctum Petrum cantavit missam solemnem, Papa et cardinalibus presentibus. Sermonem fecit magister Ludovicus de Valentia, procurator ordinis predicatorum, et omnia sunt more solito observata. Finita missa, SS. D. N. in solio sedens benedixit unum ensem, me ipsum tenente, et creavit in militem sancti Petri D. Thomam de Minerbettis, civem et oratorem Florentinorum qui nuper pro prestanda obedientia cum aliis quinque supranominatis, Romam venit, consuetis ceremoniis : donavit ei unum signum cum tribus perlis, deinde idem novus miles portavit quoddam pluviale Pape usque ad cameram papagalli more solito.
　Eadem die (2), circa horam XXIII, per portam Viridarii intraverunt Urbem quatuor oratores Januenses, videlicet : spectabiles viri DD. Jacobus Spinola utriusque juris doctor, Johannes Baptisla Adurnus, Paulus de Flisco et Silvester Inurea cives Januenses (3) qui a familiis SS. D. N. ac RRmorum. DD. cardinalium more solito recepti, et usque ad domum hospitii eorum angularem videlicet oppositam curie Sabelle regionis Regule, associati fuerunt.

　 2. Le texte d'Eccard commence ici, Corp. Hist. med. aevi, t. II, col. 2017.

　 3. Voy. Muratori, Rer. Ital. Script., t. XXIV, col. 532, Bartholomei Senegarae commentaria de rebus Gennensibus.

　Primus equitavit inter duos prelatos palatii medius ; pari modo et secundus; tertius inter prelatum palatii a dextris, et D. episcopum Dertonensem oratorem ducis Mediolanensis a sinistris ; quartus similiter inter prelatum palatii a dextris et dominum Stephanum Tabernam etiam oratorem ejusdem ducis a sinistris. Aliorum oratorum nullus ei obviam venit. Habuerunt salmas decem et equos ac mulos ; erant quadraginta, mercatoribus Januensibus mixtis, qui eos associaverunt.

１４９２年１２月５日（水）

　Feria quarta, 5 decembris, SS. D. N. paratus pluviali rubeo cum perlis ac mitra preciosis venit ad tertiam aulam consuetam pro publico consistorio paratam, in quo illustrissimus Hermes Maria Sfortia cum quatuor aliis oratoribus Johannis Galeatii ducis Mediolani et Ludovici ducis Barii, presentatis ex more duabus diversis eorumdem ducum literis credentialibus, prestitit obedientiam solilam et consuetam SS. D, N. Associati fuerunt dicti oratores ex parva capella per sex dominos assistentes, videlicet archiepiscopum Cusentinum et Castrensem, Tricaricensem, Dolensem, Volateranum et Alexandrinum episcopos ad presentiam SS. D. nostri. Orationem fecit D. Jason Maynus, quintus oratorum, post quem (1) retro banchum presbyterorum cardinalium steterunt episcopus Dertonensis et D. Stephanus Taberna antiqui oratores ducis Mediolani, qui tamen non fuerunt per prelatos ad presentiam SS. D. N. associati, aut ad osculum recepti, neque illuc venerunt, sed manserunt apud banchum dictum dictos quinque oratores novos ibidem expectantes : fuerunt proposite due commissiones, quarum primam D. Fabianus de Monte, secundam D. Paulus Planca advocati consistoriales proposuerunt.

　 1. Le discours de Jason Maynus se trouve dans Lunig : Orationes procerum Europœ... t. I, p. 113. En voici les passages les plus remarquables :
　« ... Nemo etiam litterarum eruditione, cum longo rerum usu, te doctior. Nemo varia et multiplici multarum rerum experientia prudentior. Nemo longa et assidua diversarum gentium consuetudine in noscendis ac librandis hominibus callidior. Nemo rerum antiquarum ac novarum cognitione peritior, nemo morum antiquorum ac novorum scientia prestantior. Jam annis septem et triginta cardinalatus apicem evectus et paulo post in vicecancellarium assumptus non solum Romanae Curiae mores ac ritus omnes perealuisti, non solum ecclesiarum ac ecclesiasticarum personarum instituta causasque didicisti verum etiam secretoria quaeque populorum, nationum, principum, regum negotia pertactasti.... Pro apostolica sede varia functus est legatione, praesertim Hispaniensi, Picentina et Parthenopea non minus sapienter et prospere quam gloriose (p. 118).... »
　« Accessit formae elegantia quae virtuti suffragium addit, leta frons, regium supercilium, facies liberalis et tota majestatis plena, ingenuus et heroicus : totius corporis decor, ut appareat, maturam quoque formae dignitatem indulcisse quae tibi primum multum gratiae et venerationis acquireret et nunc apostolicam sedem hac tua divina forma quasi numinis vice decorat. » P. 127. On peut comparer à ce portrait du pape celui qu'en a tracé Hieronymus Porcius (voy. à l'app. no 1).
　Gaspar de Vérone, qui avait été le précepteur du vice-chancelier Borgia, avait déjà mentionné la beauté de son élève, alors âgé de vingt-cinq ou vingt-six ans, et avait fait allusion à l'attrait magnétique qu'il exerçait sur les femmes, qu'il aima toute sa vie. « ...Formosus est (vicecancellarius), letissimo vultu aspectuque jucundo, lingua ornata atque melliflua, qui mulieres egregias visas ad se amandum gratior allicit et mirum in modum concitat plus quam magnes ferrum : quas tamen intactas dimittere sane putatur. » Gasparis Veronensis de gestis tempore... Pauli II, dans Muratori, Rer. Ital. Script., t. III, p. ii, col. 1036. ― Voyez aussi Volterrani Anthropologia, liv. XXII.
　Pierre Martyr écrivait à l'un des familiers d'Alexandre VI :
　« Petrus M. A. M. ad Franciscum Pratensem Oriolanum, Alexandri jam Pontificis familiarem.
　«... Pollet ingenio vir iste magnique animi argumenta prae se tulit multa.... Si esse cupidus desierit, si ambitiosus, si filiorum, quos sine rubore ostentat, oblitus, ad Ecclesiam augustam se converlerit, felicem fore Sedem Apostolicam judico, ast si cum majore potentia, filialem caecitatem adauxerit, in praeceps omnia ruent, concutietur Italia, Christianus orbis tremiscet, multa subvertentur. Novimus namque hominem alta semper agitantem, vesanoque amore ut filios ad summum evehat, rapi. Dubius igitur in spem et metum vivo, nec quid velim intelligo. Sicuti vocabimur, ita et respondebimus. Ad aurem sussuro quidam insonuit mihi, nescio quae turpia, sacrilega, nefanda, gradus utpote sibi patronum tuum ad id rerum culmen, non literis, non continentia, non charitatis fervore, sed auro et argento pollicitisque grandibus, scalam sibi construxisse.... « Ex Caesaraugusta, XIV Calendas augusti 1492. »
(Epist. CXVII, liv. V, pag. 66.) 　« Ma per certo, queste lettere furono ricorrette più tardi : e il Ranke l'ebbe a dimostrare, » écrit Gregorovius à propos de cette lettre (Storia della Città di Roma, etc., t. VII. p. 372, note 1). Pareille observation peut être faite sur la plupart des lettres que les érudits du xv^e siècle s'écrivaient entre eux, comme le remarque Villari dans la Storia di Girolamo Savonarola, t. I, p. 155, relativement à la lettre de Politien à Iacopo Antiquario sur la mort de Laurent de Médicis (voy. t. I de cette édit., append. n° 42, p. 560).

Finito consistorio, et familiaribus dictorum oratorum, numero circiter ccc, ad osculum pedis Pape receptis, Papa reversus est ad cameram, D. Hermete primo oratore fimbrias posteriores pluvialis Pape deferente.

１４９２年１２月６日（木）

　Feria quinta, 6 decembris, hora xxii vel circa, per portam Viridarii intraverunt Urbem quatuor novi oratores, et cum eis quintus qui continuo prius in romana curia fuerat dominii Venetorum, videlicet DD. Marinus Leonus, Christophorus Driodus, Paulus Barbus, et Sebastianus Baduarius novi et cum eis D. Andreas Cappello antiquus orator, qui a familiis SS. D. N. pape et cardinalium ac oratoribus regum et potentatuum in Urbe existentibus, recepti fuerunt, et usque ad domum D. Petri de Roma circa Porcarios et Minervam, in qua hospitandi erant, more solito associati. Primus fuit inter Ragusinum et Cusentinum archiepiscopos prelatos palatii, secundus inter prelatum palatii a dextris et oratorem Francie a sinistris, simili modo tertius, quartus et quintus; venerunt cum equitibus cc vel circa et salmis octoginta cum pluvia.
　His diebus Rmus. D. cardinalis Neapolitanus asserens illustrem D. Fridericum serenissimi Ferdinandi Sicilie regis secundogenitum Romam venturum pro obedientia SS. D. N. pro rege genitore suo prestanda, ipsumque desiderare, antequam ad domum sue mansionis perveniat, summum pontificem venerari, me rogavit si super hoc pontifex me consuleret, quatenus in hoc favorem ei velim impartiri. Misit deinde pro me pontifex, et in Montis Regalis nepotis sui ac Ascanii vicecancellarii cardinalium presentia me rogavit quid mihi videretur, quot et de quo ordine cardinales essent D. Friderico predicto obviam mittendi, et an essel in primo introitu ad sanctitatem suam admittendus vel more solito in die prestande obedientie. Respondi Sanctitati sue ad primum quod duo cardinales, unus de presbyterorum , alius de diaconorum ordinibus viderentur mittendi, quorum unus esse posset Montis Regalis presbyler et Sanctitati sue sanguine junctus ; ad secundum quod, licet omnes pro prestanda obedientia missi non solerent priusquam in publico consistorio obedientie prestande a pontifice recipi, id tamen cum isto regio filio posse omitti, ipsumque a die sui introitus a sanctitate sua ad pedis osculum convenienter posse recipi, maxime cum id alias et nuper fuerit in duce Ferrariensi observatum, qui prius ad pontificis presentiam venit quam hospitio suo reciperetur. Placuit Sanctitati sue mea circa primum sententia, et cardinalem vicecancellarium et Montis Regalis condeputavit, qui simul dictum principem venientem extra portam Asinariam reciperent et more solito associarent : circa secundum, quia dominica die 9 hujus mensis dictus princeps esset Urbem intraturus, qua neque missa neque sermo convenienter omitti possent, sicque vix ad XXI horam ipsum recipi posset in porta et deinde tempus ad palatium veniendi, et ex post eum ad Apostolos ubi esset hospitandus, associandi nequaquam sufficere, sibi visum est potius quod, ea die idem princeps ad Sanctitatem suam non veniret, sed recta via ad Aposlolos associaretur, mandans mihi quod sero illius diei, que fuit 6 hujus, velim ad Sanctitatem suam redire, et ibidem, in D. Jacobi Pontani, regis oratoris presentia, qui ad hoc vocabatur, rationes inducere per quas ille intelligat dictum principem non fore ad pontiticis presentiam ducendum : quod per me factum est : sed ille asserens de pontificis commissione principi scripsisse, quoniam sic reciperetur, principe placente, dixit modo quod hoc cum pontificis et principis honore mutari non posset, ex quo iterum ponlificem in dubium provocavit. Decrevit propterea Sanctitas sua dominica ante missam super hoc cardinales consulere.
　Vocavit iterum me ad se Rmus. D. cardinalis Neapolitanus qui, premissis a me singulariter intellectis, admiratus est de pontificis inconstantia, maxime cum diceret ponlificis primam fuisse sententiam quod princeps prima die a se reciperetur ; deinde questionem movit de modo et ordine quibus ipse princeps ab eo et cardinalibus sectari deberet, qui simul per tres, vel quatuor miliaria extra Urbem ituri essent, ut commode recipi posset propter officii misse tarditatem et diei brevitatem. Venimus ad hanc sententiam quod finita missa, per Transtiberim equitarent principes et ipsi cardinales, propterea mittendi. Post prandium et circa illos aliorum cardinalium familie sequerentur ; super quo mihi commisit quod Rmum. D. cardinalem Senensem consulerem, cujus hec erat sententia quod dominica, bono mane, ipsi ambo Senensis et Neapolitanus equitarent ad ponlificem pro licentia obtinenda ; qua obtenta, absque eo quod misse interessent, equitarent obviam ; interim diceretur missa et familie cardinalium prandium facerent ; ac missa finita et cardinalibus ad domos associatis, possent singule familie ac duo illi cardinales deputati, prandio omisso, eidem obviam venire ; quibus cardinahbus appropinquantibus recederent ab eo per aliam viam Neapolitanus et Senensis et ad palatium equitarent ibidem cum pontifice principem expectantes. Placuit hec sententia Rmo. D.Neopolitano, sed interea aliquantulum dubitavit : nam si a pontifice, ante conclusionem cum cardinalibus faciendam an princeps ad pontificis presentiam ducendus vel non ducendus esset, nescirent quid principi super hoc dicere ac ipsis posset imputari, si non reciperetur, quod ipsi principi super hoc non favissent : ex quo inter ipsos cardinales per me facta est conclusio quod, singulis a pontifice intellectis, pretermissa publica missa, priucipi occurrerent.

１４９２年１２月９日（日）

　Dominica secunda adventus, 9 decembris R. P. D. episcopus Barchinonensis, magister capelle, celebravit missam publicam in capella consueta, Papa presente. Sermonem fecit quidam frater ordinis Minorum, scriptor ministri generalis ejusdem ordinis ; alia omnia sunt observata more solito. Antequam Papa capellam predictam intrarel, venit nuncius a D. Friderico de Aragona, ejus nomine supplicans quod SS. D. N. ejus introitum, propter pluviam existentem, dignaretur usque ad diem martis proxime futuram prorogare ; cujus petitioni Sanctitas sua annuit gratiose, et pro die crastina secretum consistorium intimari mandavit. Cantores capelle nostre per cardinalem vicecancellarium instigati, voluerunt quamdam laudem in pontificis honorem noviter compositam, post offertorium decantare ; habita tamen super hoc per socium meum pontificis voluntate, qui id fieri noluit pro ea die sed pro alia, et in camera sua acceptavit illam, non cantores ; erat autem laus hujusmodi, sub his verbis :
　Epigramma Johannis Gantoris legum doctoris atque musici in laudem et gloriam S. N. D. Alexandri pape sexti.

Gaude Roma vetus magnis celebrata triumphis
Cui Deus eternum contulit imperium.
Claris Cesaribus quondam regnata fuisti,
Multo clarior es subdita presulibus
Qui virtute licet nituerunt tempore prisco,
Haud vincunt etas quem modo nostra videt.
Sextus Alexander Hispanus origine celsa
Regnat, et officio fungitur ethereo ;
Qui prudens, justus, constans, pius atque modestus
Pro meritis tanto culmine dignus erat.
Eya christicole Domino persolvite grates
Quilibet, et vestrum mente pia resonet :
Vivat Alexander celebrandus imagine Magni,
Fastigio major, non probitate minor.

　Interfuerunt hoc mane misse, in capella predicta, quatuor oratores ducis Mediolani, videlicet comes Caiacensis, comes Sfortia, D. Corigie et Jason Maynus, qui loco oratorum laicorum se locaverunt. Interrogavi propterea SS. D. nostrum an Sanctitati sue placeret primis duobus vel tribus locum in gradibus solii sui, ipsis magis convenientem, dare ; qui mihi respondit sibi non placere, sed quod eos in dicto bancho cum aliis oratoribus stare permitterem.

１４９２年１２月１０日（月）

　Feria secunda, 10 decembris in diluculo, equitavi versus Marinum pro instructione danda Ill. D. Friderico de Aragona, principi Altamure, serenissimi Ferdinandi Sicilie et Hierusalem regis secundogenito, Romam venturo super his que in ejus ingressu Urbis agenda erant, de quo per D. Jacobum Pontanum (1) regium in Urbe oratorem asserentem se super hoc speciales literas a prefato principe recepisse, heri sero circa secundam horam noctis, rogatus fueram. Reperii ibidem prefatum principem cui plene retuli ordinem et modum introitus et receptionis sue ac eorum que per eum circa hoc agenda erant.

　 1. Giacomo Pontano était ambassadeur du roi Ferdinand à la cour de Rome. Son neveu, Giovanni Pontano, .le poète et l'écrivain illustre était secrétaire de roi de Naples, qui lui confia quelques missions diplomatiques auprès du Saint-Siège. Voy. dans Trinchera, Codice Aragonese, vol. II, p. II, l'index, p. 497.

１４９２年１２月１１日（火）

　Feria tertia, 11 decembris, circa horam xvii prefato principi versus Urbem venienti, venerunt obviam RRmi. DD. cardinales Neapolitanus et Senensis tamquam particulares illius amici, usque ad secundum miliare extra Urbem et ultra; ubi prefatum principem honore solito receperunt, qui venit inter eos medius usque ad eam viam, que per Portam Latinam ducit, per quam dicti cardinales divertentes, dimisso principe, ibidem ab eo recesserunt; princeps vero cum suis versus portam Lateranensem, iter suum prosecutus usque ante ecclesiam Lateranensem ac ejus principalem et anteriorem portam, tum pro luto fugiendo, tum etiam quia duo cardinales ei obviam ituri usque extra portam predictam nondum applicuerant.
　Interim ei obviam venerunt omnium cardinalium familie ac principum oratores in Urbe existentes ; venerunt etiam ei obviam successive D. Julius Ursinus Rmi. D. cardinalis de Ursinis germanus, D. Gerardus Ususmaris, D. Dominicus Doria et alii quidam nobiles, qui ex equo descendentes principem venerari voluerunt; sed princeps eos recipere recusavit, quousque equos reascenderent. Expectavit princeps per horam vel circa equites ante portam basilice predicte cardinalium duorum deputatorum adventum, qui tandem post horam xxi vel circa venerunt, videlicet RRmi DD. Montis Regalis presbyter et Ascanius diaconus cardinales, et principem more solito receperunt, ipsum inter se medium ducentes.
　Postquam perventum est ad plateam sancti Johannis Lateranensis, ubi statua equi erei cum sessore cernitur, venerunt prelati palatii cum familia Pape, que et ipsi principem more solito receperunt, licet D. Bartholomeus episcopus Segobricensis magister domus palatii apostolici, quatenus prelatus, esset verba facturus. Cum principe erant septem alii oratores ad prestandam cum eo pontifici obedientiam missi ; videlicet RR. in Christo PP. DD. Vincentius archiepiscopus Acherontinus et Mataranus, Zeno S. Marci et Hieronymus Policastrensis episcopi, ac illustrissimus Franciscus dux Gravine, et magnilici DD. Carolus Venafrorum, Aloysius Concie et Bartholomeus Palene comites generosi, quos ordine debito collocavi in primo loco post principem D. Vicentium archiepiscopum Acherontinum, medium inter archiepiscopum Tarraconensem gubernatorem Urbis a dextris et archiepiscopum Saguntinum a sinistris. In secundo D. Zenonem episcopum sancti Marci medium inter archiepiscopum Cusentinum prelatum palatii a dextris et episcopum Lombariensem oratorem regis Francie a sinistris. In tertio D. Hieronymum episcopum Policastrensem, medium inter episcopum Concordiensem prelatum palatii a dextris et abbatem sancti Antonii de Vienna, oratorem regis Francie a sinistris. In quarto Ill. D. Franciscum ducem Gravine, medium inter episcopum Segobricensem prelatum palatii a dextris et episcopum Pacentinum oratorem regis et regine Hispaniarum a sinistris. In quinto D. Carolum comitem Venafrorum, medium inter episcopum Cothonensem secretarium apostolicum a dextris et episcopum Astoricensem oratorem regis et regine Hispaniarum a sinistris. In sexto D. Aloysium comitem Concie medium inter episcopum Caputaquensem prtelaum palatii a dextris et archiepiscopum sancti Andree oratorem regis Scotie a sinistris. In septimo D. Bartholomeum comitem Palene, medium inter episcopum Vulteranensem prelatum palatii a dextris et oratorem Venetorum a sinistris. Deinde unum prelatum palatii a dextris et unum oratorem ex antiquis principum a sinistris et cetera more solito. Reverendum vero D. Leonardum episcopum Montis Pilosi, qui in servitiis dicti principis et cum eo venit, locavi cum ultimo prelato palatii a sinistris (1).

　 1. Les mss. 149 et 5160 donnent une phrase qui est certainement une annotation de P. de Grassis : « Si iste prelalus fuit dispar et solus, benc fuit cum isto prelato principis, sin autcm debuisset esse cum primo prelato de curia et archiepiscopo ad ejus dexteram. »

Fuerat etiam quidam alius doctor, una cum prefatis principe, prelatis et dominis, pro nono loco ordinatus, qui infirmitate per viam detentus, non venit.
　Equitavimus hoc ordine, via recta juxta Coliseum a dextris dimissum, ad sanctam Mariam novam juxta hospitale Consolationis per ante domum de Sabellis, Piscariam, plateam Judeorum, campum Flore ad palatium apostolicum, apud sanclum Petrum. Causam more cardinalium opinor fuisse, quia pontifex conabatur principem divertere, ne hodie ad palatium, sed recta via ad Apostolos, ubi hospitandus erat, equitaret, licet prius in principis arbitrio id sepius reliquisset. Post principis barones, nobiles et familiam omnem, ipso sic volente, equitarunt scutiferi pape, barones nostri cum capitaneo palatii, ante principis duo et pape servientes armorum equitarunt sex pagii. Primus cum balista argentea inaurata et pharetra argentea inaurata, more gallicano vestem gestans in equo gallico; secundus cum chivarina more Turcarum equum barbarum equitans et Turcarum more vestitus; tertius lancettam longam more hispanico tenens et janetto Hispanorum more insidens in vestibus hispanicis; quartus mantellum pluvialem pro Domino, quintus valisiam cremisinam, sextus ensem in vagina cum manico ex perlis et preciosis lapidibus composito, estimationis sex millium ducatorum. Singuli pulcherrimos equos equitantes deferebant, omnes bruchato aureo vestiti et clenodia ante pectus et super birretis et capellis deferentes magne estimationis. Princeps veste de veluto violatio indutus erat, collanam habens ex perlis et lapidibus estimationis sex millium ducatorum, cingulum cum ense eslimationis ejusdem, frenum totum ex perlis et preciosis lapidibus compositum valoris trium millium ac totum equi sui fornimentum auratum abante et retro gestans.
　Precedebant familiam suam salme ducente, omnes coopertis rubeis cooperte, familia vero ad numerum inter 700 et 800, quantum audivi, ascendere dicebatur. Cum in via striction essemus, precedebat cardinalis Montis Regalis, quem sequebatur princeps et principem Ascanius et male; secus faciebant alii duo cardinales, videlicet Neapolitanus et Senensis, qui in simili via ambo ipsum sequebantur, quod honestius fuit.
　Perventi ad palatium, ascendimus ad pontificis presentiam, qui principem in ultima ex novis cameris juxta secretariam expectabat, et cum eo quinque cardinales, videlicet Neapolitanus, sancti Clementis, sancte Anastasie, camerarius Ursinus ac Senensis. Post principem intraverunt alii, videlicet oratores supradicti et, ex principis familia omnes barones et nobiles, qui et post principem a papa ad pedis, manus et oris osculum receptum, pedem pape deoscularunt, principe interim ad sinistram pape, super quodam cussino genuflexo. Ordinaverat enim Ascanius cardinalis principem post omnes cardinales sedere debere, quod ego precavens volui potius quod genuflexus ibidem permaneret, quam quod in loco sibi non convenienti sederet. Nam locus ante ultimum diaconum cardinalem, si non ante, et supra plures diaconos, sibi debebatur; sed Ascanius cardinalis, ducem suum Mediolani magnificare volens, cui locus vix post cardinales debetur, hunc etiam post cardinales ponere voluit, ut aliquando ipso duci Mediolani magnificare volens cum aliquo ex regum filiis in Urbe concurrente, disceptationi locus de precedentia et eo casu dux Mediolani propter potentiam preferendus et juvandus.
　His sic peractis, princeps prefatus a RRmis. DD. Neapolitano et Senensi usque ad Apostolos et palatium Rmi. D. cardinalis sancti Petri ad Vincula, in quo hospitandus erat, associatus est, medius inter eosdem cardinales equitando. Post eum venerunt prelati palatii, oratores et alii prelati, eo ordine quo de Laterano ad palatium apostolicum venerant. Cum essent ante portam palatii predicti apud Apostolos, princeps cardinalibus gratias agere voluit, sed ipsi antecedentes principem ipsum usque intus ad introitum versus hortum, ubi ultra equitare non poterant, associarunt, et ibidem, dimisso principe, recesserunt cardinales et prelati omnes, principe ipsis gratias non referente, quia nox erat, et ipse princeps per cardinales, ut premittitur, preter bonam consuetudinem fuerat introductus, ex quo non potuit, ut par erat, singulis more solito gratia redere.
　Venimus autem de palatio apostolico ad Apostolos per viam pape : multi salmas deferentes, non venerunt ad palatium apostolicum, sed via superias dicta usque ad pontem sancti Angeli citra tamen et ibidem ad dextram versus palatium cardinalis Parmensis se vertentes, recta via ad Apostolos diverterunt.

１４９２年１２月１２日（水）

　Feria quarta, 12 decembris, fuit publicum consistorium in tertia aula palatii apostolici apud sanctum Petrum in quo quatuor oratores magnificorum Dominorum Augustini Adurni gubernatoris Genuensis, et ducalis locumtenentis ac consilii ancianorum communis Genue, videlicet D. Jacobus Spinola utriusque juris doctor, Johannes Baptista Adurnus, Paulus de Flisco et Silvester Inurea cives Genuenses, nomine gubernatoris locumtenentis et consilii predictorum, prestiterunt obedientiam debitam et devolam. Associati fuerunt a quinque prelatis assistentibus, videlicet DD. archiepiscopis Cusentino et Tricaricensi, Dolenensi, Vulterranensi ac Alexandrino episcopis. Proposite fuerunt due commissiones : prima per D. Johannem Baptistam de S. Severino, secunda per D. Justinum Valentinum advocatum fisci, contra prelatos negligentes literas et mandata apostolica. Orationem fecit primus oratorum, videlicet D. Jacobus Spinola, et elegantissime (1); qui, et consistorio finito, fimbrias posteriores pluvialis pape more solito portavit.

　 1. Ce discours se trouve dans Lunig, Orat. Procer. Europae, etc., t. I, p. 140.

１４９２年１２月１４日（金）

　Feria sexta, 14 dicti mensis decembris, fuit publicum consistorium in capella majore, videlicet aula palatii supradicti, in quo R. in Christo P. D. Johannes episcopus Dunelmensis et D. Johannes Gilius de Luca oratores serenissimi Henrici, Anglie et Francie regis in Urbe jam diu a tempore felicis recordationis Innocentii pape VIII constituti, qui literas sub data 6 mensis septembris proxime preteriti a prefato rege receperunt super obedientia SS. D. N. prestanda, nomine ejusdem regis obedientiam debitam prestiterunt. Orationem fecit prefatus D. episcopus bene et eleganter compositam, sed propter inexpeditam expressivam ejusdem, audientibus minus gratam. Associati fuerunt ipsi duo oratores ex camera apostolica, ubi notarii sedent, ad aulam predictam per quatuor assistentes, videlicet Cusentinum, Doleuensem, Vulteranensem et Alexandrinum ; osculati sunt pedem, manum et os pape ante literarum presentationem; et eorum familia, consistorio finito, ad pedis osculum par papam recepta, prout per novos oratores ad curiam pro obedientia prestanda venientes et eorum familias in simili actu fieri consuevit. Proposite fuerunt due commissiones, prima per D. Octavianum Suessanum, secunda per D. Justinum Valentinum, advocatum fisci.
　 Heri sero illustrissimus D. Federicus de Aragona, princeps Altamure, venit ad palatium, et audientiam secretam habuit a SS. D. nostro.

１４９２年１２月１６日（日）

　Dominica tertia adventus, 16 decembris, Rmus. D. cardinalis Parmensis celebravit missam solemnem in capella majore, papa presente, consuetis ceremoniis. Sermonem fecit procurator ordinis heremitarum sancti Augustini.
　Interrogavi ante missam SS. D., an Sanctitas sua intenderet matutinis noctis natalis Domini interesse, Deo volente, qui respondit quod sic; quem ordinem vellet in decantatione lectionum observari, cum essent plures; respondit, quod si ipse lectionem dicturus esset, convenire videretur, quod etiam cardinales dicerent, super quo verba mecum se facturum dixit.

１４９２年１２月１７日（月）

　Feria secunda, 17 decembris, fuit publicum consistorium in tertia aula palatii supradicti, in quo quatuor oratores Venetorum, 6 hujus recepti, videlicet D. Marinus Leonus, Christoforus Driodus, procurator sancti Marci, Paulus Barbus et Sebastianus Baduarius miles, nomine illuslrissimi D. Augustini Barbadici ducis, generalem obedientiam prestiterunt : litera quam presentaverunt, simplex et credentialis in personas dictorum quatuor oratorum, nullam de obedientia prestanda mentionem faciens. Associati fuerunt de parva capella per quinque assistentes, videlicet archiepiscopum Cusentinum, Tricaricensem, Dolenensem, Vulteranensem et Alexandrinum episcopos. Proponi debebant due commissiones, quarum primam proposuit D. Balconus de Baleonibus, qui tantum tempus dispensavit, quod interim oratores predicti a pontifice recepti fuerunt. Ex quo, ejus propositione finita, commisi id D. Angelo de Cesis, qui secundam proponere debebat, quod eam pro alia die conservaret, prout factum est. Orationem fecit D. Sebastianus Baduarius etati sue convenientem. Finito consistorio D. Marins Leonus portavit fimbrias posteriores pluviales pape, et alia more solito observata sunt.

１４９２年１２月２１日（金）

　Feria sexta, festo sancti Thome apostoli, 21 decembris, fuit publicum consistorium in prima aula palatii supradicti, quia sic placuit pontifici, licet pluries his diebus Sanctitati sue dixerim id propter tanti apostoli festum non convenire, sed potius heri, vel cras fieri potuisse. Parata fuit secunda aula ante cameram apostolicam cum pannis, et ignis in ea accensus : consistorium hoc habitum est pro obedientia per oratores serenissimi regis Ferdinandi Neapolitani regis prestanda. Proposite fuerunt tres commissiones. Primam proposuit D. Angelus de Cesis, secundam D. Octavianus Suessanus, tertiam D. Paulus Planca ; et quia oratores post finem tertie commissionis nondum venerant, de mandato SS. D. N. asserentis ipsam tertiam commissionem esse importantie, et ejus substantiam non bene intellexisse, D. Paulus iterata vice ipsam recitavit, ac D. Coronatus pater suus, etiam de mandato Pape, se illius propositioni opposuit, ut tempus usque ad oratorum adventum suspenderetur.
　Hoc mane antequam Papa suam cameram exiret, convocatis omnibus cardinalibus, accersitis ad se nobis Johanne Maria et me ceremoniarum clericis, interrogavit a nobis quid conveniret D. Friderici principis ducis et regis filii secundogeniti receptioni hodie ad consistorium pro obedientia prestanda venturi, et quis locus ei dandus esset, inter cardinales vel post eos. Respondi Sanctitati sue, D. Francisco alias pro obedientia D. Innocentio felicis recordationis pape VIII, nomine dicti regis, cujus et ipse filius quartogenitus erat, prestanda, duo cardinales ad cameram apostolicam usque obviam missos fuisse, qui ipsum usque in pontificis presentiam deduxerunt ; propterea et ejus fieri posse idem, licet minus convenienter, quia pro obedientia prestanda missis non consuevisse hujusmodi associationem fieri, sed dumtaxat pro aliis causis regum filiis et magnis principibus hujusmodi observari ; quoad secundum quod ante penultimum diaconum cardinalem, videlicet sancti Severini, locandus esset. Ad quod similiter SS. D. N. papa dixit prefatum D. Fridericum per D. archiepiscopum alme Urbis gubernatorem Sanctitati sue commemorasse se alias tempore felicis recordationis D. Pauli II, cum in Urbe fuisset, locum habuisse ante bone memorie cardinalem Mantuanum tunc ultimum diaconum cardinalem ; perscrutataque super hujusmodi mea responsione est Sanctitas sua cardinalium omnium Sanctitatem suam circumstantium vota, nobis in medio inter eos coram Sanctitate sua genuflexis; RRmi. DD. sancti Angeli, s. Anastasie, camerarius et Ascanius in suis votis expresse dixerunt se recordari Don Franciscum dicti D. Friderici germanum post omnes diaconos cardinales locum habuisse ; quod licet mihi videretur erroneum, tamen ad hoc nihil respondi. Interlocutus tamen fui illum quartogenitum hunc autem secundogenitum esse, et propterea inter eos magnam differentiam. Interrogavit interloquendo Rmus. D. Ascanius quis major an D. Fridericus vel dux Mediolani. Respondi D. Fridericum longe majorem esse apud nos, secundum nostra ceremonialia, duce Mediolani, quoniam non solum duci Mediolani sed etiam electoribus Imperii filium regis quemcumque preferendum esse. Rmus. D. cardinalis sancte Marie in Porticu dixit ante votum suum in nostra presentia votandum non esse ; sed cum Papa responderet hec nobis committenda et manifestanda esse, propterea nos eis advertere, votum dedit remittendo se judicio D. episcopi Pientinensis quem vocari fecit ; quod cum fieri non posset, cum esset ad associandum dictum D. Fridericum per cardinalem Senensem missus, noluit nihilominus per votum suum ejus finem acquiescere, et dixit se non votare.
　Fuit tandem ex votis majoris partis cardinalium per SS. D. N. conclusum quod duo juniores diaconi cardinales dictum D. Federicum ad pontificis presentiam associarent , et quod locus ante ultimum diaconum cardinalem daretur, ex eo quod eumdem locum alias habuisset, et quod hodie propter obedientie prestationem inter cardinales non sederet, sed staret cum aliis conoratoribus suis post presbyteros cardinales in loco consueto. Adveniente deinde ad palatium D. Friderico predicto, ne tempus perderetur, venerunt ei obviam usque ad scalas in piano camere apostolice respondentes, RRmi. DD. Ascanius vicecancellarius et de sancto Severino, ultimi duo diaconi cardinales ac plures ex assistentibus Pape, ubi ipsi cardinales D. Fridericum et assistentes tres prelatos ac ducem et tres comites superius nominatos ac D. Aloisium de Paladinis utriusque juris doctorem, etiam dicti regis oratorem (qui ex aliis conoratoribus, ut supra notatum est, Urbem intrantibus, infirmus erat) receperunt, et ordine solito associarunt, et ita ordinatum per nos fuit quod familia dictorum D. Friderici et conoratorum suorum, post descensum ex equis, ad ponlificis presentiam absque mora aliqua ascenderet; et post eam D. Franciscus et oratores predicti, Ascanius et sancti Severini cardinales cum D. Friderico solium Pape ascenderent, Ascanio ubique precedente et s. Severini D. Fridericum sequente.
　Receptus fuit princeps primo, deinde alii octo conoratores sui post eum ad pedis, manus et oris Pape osculum, more solito. Quo facto, ipse princeps literas genitoris sui regis Neapolitani ad id confectas pontifici presentavit, asserens serenissimum genitorem suum Neapolitanum regem se beatissimis pedibus Sanctitatis sue humiliter commendare. Tum ad locum solitum iverunt, dictis duobus cardinalibus principem usque ad finem, non tamen extra banchos cardinalium associantibus ; D. Paulus de Planca suam commissionem iterum conclusit ; et Papa respondit.
　Fuerunt deinde per episcopum Caputaquensem lecte regales litere, continentes ipsum regem carissimum filium suum illustrissimum ducem Andriensem, principem Altamure et regni admiraldum, cum aliis conoratoribus suis, absque illorum nominum expressione, mittere pro obedientia prestanda. R. P. D. Zeno episcopus sancti Marci fecit orationem. Finito consistorio, princeps portavit fimbrias posteriores pluvialis Pape, RRmi, DD. cardinales Senensis ac camerarius assistentes diaconi continuo astiterunt Pape, stantes quousque princeps a pontifice cum suis conoratoribus receptus fuisset ; quibus receptis sederunt in bancha sua more solito. Depositis per Papam paramentis, Sanctitas sua commisit RRmis. DD. Beneventano et de Columna cardinalibus, quod principem inter se medium usque ad Apostolos, more solito, associarent; prout factum est. Qui cardinales, ubi locus strictus erat, principem precedere fecerunt; et bene, quia sic convenire videbatur, licet Ascanius cum s. Severini, et idem nuper cum Montis Regalis aliter, et ad suam voluntatem ex singulari quadam passione observaverint.
　Antequam hoc mane secretam suam cameram exiret, SS. D. N. intellectis a me tribus diversis ordinibus in dicendis lectionibus in malutinis natalis Domini diversis temporibus observatis, voluit quod primam lectionem acolytus, secundam auditor, tertiam subdiaconus, quartam Rmus. D. cardinalis Montis Regalis junior presbyter, quintam illustrissimus D. Fridericus, ensem habiturus, sextam Rmus. D. cardinalis sancte Anastasie, septimam cancellarius, octavam Senensis, diaconi Sanctitati sue assistentes dicerent, et nonam Sanctitas sua se dicturam dixit; quod voluit singulis supradictis per me intimari prout ex tunc feci.
　D. Fridericus hodie cum omni sua familia ornatissime venit ad palatium, ac ante se habuit tres pagios more alemanico indutos, vestitos de cremesino, perlis pulcherrimis et lapidibus preciosis ornates, qui et equos equitabant more alemannico paratos.
　Superioribus diebus singuli RRmi. cardinales dictum D. Fridericum visitarunt et ipse similiter eos hodie et sequentibus diebus visitavit : convenientius tamen fuisset cardinales expectasse se post obedientiam prestitam visitatos fuisse et postea revisitasse ; sed quia, ut existimo, Neapolitanus et Senensis, tanquam singulares amici principis, illum post ejus adventum visitarunt et cum eis s. Petri ad Vincula, Beneventanus et Columna, ubi omnes sunt eumdem errorem secuti.

１４９２年１２月２３日（日）

　Dominica quarta adventus, 23 decembris, R. P. D. episcopus Sutrinus et Nepesinus, SS. D. N. secundus secretarius, celebravit missam publicam in capella supradicta ; sermonem fecit procurator ordinis Carmelitarum, Papa presente : interfuit etiam illustrissimus D. Fridericus qui locum habuit inter RRmos. DD, vicecancellarium et sancti Severini ultimos diaconos cardinales, et eundo ad capellam ac inde redeundo ivit post crucem etiam inter dictos cardinales medius, et ante eum dispotus, qui et locum suum solitum habuit post ultimum diaconum cardinalem predictum.

１４９２年１２月２４日（月）

　Feria secunda, 24 decembris, vigilia natalis Domini, SS. D. N. paratus in tertia camera ex novis paramentis solitis, venit per aulas duas et aulam novam ac veterem magnam per scalas ad curiam, ubi cardinales ex equis descendere solent, et inde per communem viam basilicam ad sancti Petri, precedentibus cardinalibusin eorum cappis solitis, ac prelatis sequentibus etiam in cappis more solito. In eadem basilica_, facta per cardinales reverentia, iidem et prelali omnes acceperunt paramenta consueta, sed inordinate, quia quamprimum primi cardinales reverentiam fecerunt, ipsi sua paramenta acceperunt, et male tamen, quia debebant expectasse quousque omnes cardinales reverentiam fecissent, deinde simul cum assistentibus senioribus diaconis paramenta accepisse; lectionem secundam D. Senensis, tertiam Neapolitanus, quartam s. Clementis, quintam camerarius dixerunt, primam et ad Magnificat ac hymnum intonavit pontifex, D. Bernardino Gambara subdiacono preintonante antiphonas ac una mecum D. Francisco Brevio hymnum. D. Fridericus habuit locum inter duos ultimos cardinales diaconos supradictos paratos ; alia more solito sunt observata.
　Appense fuerunt circum circa, subtus tribunam a tribus lateribus supra altare majus basilice predicte, prout alias tempore Pauli II consuevit fieri, tabule antique grece depicte, per sacristam nostrum, et a parte versus introitum, due lanterne cristalline magne preciose, Papa sic volente.
　Finitis vesperis, Papa ascendit palatium, more consueto portatus, et intravit per aulas solitas antiquas cameram papagalli, ubi depositis sacris vestibus, assignare fecit cameras novas principi supradicto, ut in eis ea nocte quiesceret. Parate autem fuerunt camere ipse ornatissime, tertia, quarta et quinta veluto alexandrino et celesti ac velis bruccato aureo paratis, secunda autem lecto ex veluto cremesino. Dedi in his vesperis locum inter assistentes Pape R. D. Slephano archiepiscopo Patracensi, quem SS. D. N. in assistentem sibi assumpsit.

１４９２年１２月２５日（火）

　In nocte sequenti diem predictam, circa horas inter viii et viiii, SS. D. N. paratus more solito et stola ex perlis et cappa de veluto cremesino in camera papagalli, venit ad capellam majorem solitam, cardinalibus ipsum Papam sequentibus et inter ultimos duos ivit medius princeps supradicltus ; fimbrias pluvialis simul collectas portavit D. episcopus Alexandrinus assistens ; post pontificem crucem portavit unus auditorum rote, propter subdiaconorum absentiam, et ensem cum cappello D. Augustinus de Piccolominibus, acolytus apostolicus, ad sinistram portantis crucem incedens, propter clericorum camere absentiam. Papa dedit benedictionem dicturis lectionem et absolutiones legit ex libro. Primam lectionem legit D. Marcellus Sinibaldus acolytus apostolicus; secundam D. Franciscus Brevius auditor pro D. Achille de Grassis auditore camere ad hoc inter eos ordinato ; tertiam D. Bernardinus Gambara subdiaconus apostolicus; quartam Rmus. D. cardinalis Montis Regalis junior presbyter; quintam Ill. D. Fridericus indutus superpel licio pluviali, accinctus ense, observatis prius solitis ceremoniis; sextam Ruius. D. cardinalis s. Anastasie, secundus presbyter a fine incipens; septimam Rmus. D. s. Gregorii camerarius ; octavam Rmus. D. Senensis diaconi cardinales ; nonam SS. D. noster, qui, ea finita, Te Deum laudamus intonavit, D. Bernardino Gambara subdiacono preintonante. Rmus. D. cardinalis s. Clementis tam ad lectionem quam ad Te Deum laudamus librum tenuit. Tenta fuerunt XXII intorticia alba per scutiferos Pape per totum officium, videlicet sex retro banchum presbyterorum cardinalium usque ad gradus presbyterii et quatuor ad sinistram Pape, retro scabellum presbyteri cardinalis assistentis ; quibus scutiferis de mandato Sanctitatis sue dixi quod Sanctitate sua stante, ipsi genuflecterent, ac ipso sedente ipsi starent, ac intorticia non super terram appodiata sed elevata tenerent. Rmus. D. Montis Regalis primam missam dicturus, venit ad faldistorium post inceptum octavum responsorium ; accepit sandalia et alia paramenta consueta, et fuit paratus in tempore; omnia alia more consueto sunt observata. Ensem ante principem tenuit magnificus D. Berlingarius Caraffa, miles majordomus Sanctitatis sue, qui finitis matutinis eum ante crucem portavit me ordinante, pro eo quod finita missa majore, ensem ipsum publice dicto principi dare statuit. Dimisit eliam idem miles ipsum ensem in camera papagalli in manibus D. Johannis Marrades cubicularii secreti. Associato principe ad cameram papagalli, dimissis ibidem paramentis, RRmi. DD. Montis Regalis et Ascanius cardinales de mandato Pape associarunt inde principem usque ad cameras novas in quibus et hac nocte quieverat.
　Matutine incepte fuerunt inter viii et ix horam. Finita missa, SS. D. noster ad cameram reversus est. Cantores deinde dixerunt laudes et sacrista cantavit secundam missam more solito.

１４９２年１２月２５日（火）

　Feria tertia, 25 decembris, festo nativitatis Salvatoris nostri Jesu Christi, SS. D. N. processionaliter venit ad basilicam sancti Petri, ubi celebravit missam solemnem consuetis ceremoniis ; Rmus. D. cardinalis Neapolitanus asistit, et Rmus. D. cardinalis Senensis dixit evangelium; D. Bernardinus Gambara subdiaconus apostolicus epistolam latinam, D. Isaacius Argyropilus evangelium grecum et Demetrius epistolam grecam. Interim dum et in terra a cantoribus diceretur, SS. D. N. recepit in assistentem sibi R. D. Benedictum archiepiscopum Nicostensem, cui de mandato Sanctitatis sue ex tunc inter alios assistentes locum dedi. Finita missa, Papa ascendit solium, ubi benedixit ensem, non tamen aspersit, quia non erat ibi aqua benedicta. Tum dedit eum illus. D. Friderico coram se genuflexo, sub verbis annotatis, ut solent romani pontifices. Expletis verbis Papa recepit ipsum principem ad osculum pedis manus et oris : ego dedi ensem suo majordomo, qui eum post immediate ante ipsum principem portavit. Papa sub porticu sancti Petri dedit licentiam omnibus cardinalibus et voluit quod omnes ipsi cardinales collegialiter usque ad palatium apostolorum habitationis sue associarent principem, quia sic fuerat nuper de ipsorum cardinalium consilio ordinatum ; sicque factum est.
　Venimus per pontem sancti Angeli via recta ad campum Flore, domum de Maximis, Minervam ad Apostolos. Interfuerunt xviii cardinales, qui bini bini sibi succedentes mutuo equitarunt : inter Rmum. D. Senensem et camerarium in ultimo loco equitantes princeps medius, et immediate ante ipsum miles ensem eum pileo gestans more solito. Hii autem cardinales interfuerunt videlicet, Neapolitanus, sancti Petri ad Vincula (1), sancti Angeli, Ulixbonensis, Rechanatensis, sancti Clementis, Januensis, Parmensis, Beneventanus, sancte Anastasie, Montis Regalis, sancti Severini, Ascanius, Ursinus, Columna, Sabellus, camerarius, Senensis.

　 1. La présence à Rome du cardinal Julien de la Rovère semblerait être en contradiction avec ce qui précède, où il est dit que le cardinal, brouillé avec le Pape, ne voulait plus revenir à Rome, si l'on ne se rappelait que le passage est d'Infessura et que le texte de Burchard précède chronologiquement ce passage.

Cum essent ante portam palatii apostolorum, cardinales ordine solito se locarunt, quibus ex more princeps egit gratias, et recesserunt omnes; ad primam lectionem dedit aquam Marinus Leonus orator Venetus;ad secundam dux Gravine orator regis Neapolitani, ut orator, non ut dux (2) ; ad tertiam magnificus D. Johannes de la Serra orator regis Francie, et affinis Pape.

　 2. Dans tous les mss., sauf le 149 (fol. 18 v°), où on lit : « ... non ut orator sed ut dux. »

Is debebat ad secundam dedisse, et dictus dux ad tertiam, tamen sic voluit pontifex; ad quartam Illus. D. Fridericus.

１４９２年１２月２６日（水）

　Feria quarta, 26 decembris, festo s. Stephani protomartyris, Rmus. D. cardinalis s. Anastasie celebravit missam publicam in capella majore palatii, Papa presente. Orationem fecit D. Dominicus Crispus Pistoriensis scutifer olim cardinalis Aleriensis, modo autem cardinalis Montis Regalis. Papa exivit cameram cum tribus cardinalibus, tamen deinde supervenerunt alii, et ob defectum nobilis, portavit fîmbrias pluvialis Pape posteriores D. episcopus Alexandrinus assistens a camera ad capellam ; in reversione autem, portavit eas orator Venetus. Alia more solito sunt observata.

１４９２年１２月２７日（木）

　Feria quinta, festo s. Johannis apostoli etevangeliste, 27 decembris, Rmus. D. cardinalis Beneventanus celebravit missam publicam in capella predicta, Papa presente. Sermonem fecit D. Franciscus Narniensis, scutifer Rmi. D. cardinalis Aleriensis.
　SS. D. noster iterum exivit cum quatuor cardinalibus, aliis deinde supervenientibus. Fimbrias pluvialis Pape posteriores, propter defectum nobilis, portavit archiepiscopus Cusentinus assistens. Alia observata sunt more solito.
　Venerunt superioribus diebus, in x vel circiter diebus, ex civitate Barchinonensi nove serenissimi Ferdinandum Hispaniarum regem ex palatio quodam per gradus descendentem, die 7 hujus mensis, a quodam rustico, ense in collum graviter percussum fuisse, ita quod sex punctis vulnus ipsum sutum fuerit, ac rusticum delinquentem duobus vulneribus a servitoribus regis percussum, captum esse (1).

　 1. Pierre Martyr, dans une lettre à l'archevêque de Grenade, donne quelques détails sur cet attentat : « P. M. A. M. ad Comitem Tendillœ et Archiepiscopum Granatensem. 　«... Ferdinandum vero plenum triumphis, homo inglorius, ignotus, egens, solo ductus furore, Regem quem nunquam viderat, impetiit. Is natus ruri a Barchinona milia passuum novem, nomine Cagnamares, ubi adventasse regem sensit, clam se contulit in Urbem Barchinonam. Intra divae Mariae sacellum, in Regie veteris vestubulo, ad dextram introeuntibus erecto, exiturum Regem, qui jura ibi dicebat, deambulans exspectat. Efficitur obvius exeunti, transire Regem aliquantisper sinit descendentem a primo marmoreae scalae gradu ad secundum, ex alto, vibrato dicto citius ense, a tergo percutit in collum, qua caput illi annectitur. Aureus torquis, perpetuum Regis gestamen, ne caput amputaretur eo ictu, tutatus est, ictumque sustinuit, lethale tamen vulnus intulit, nec bene fidunt medici evasurusne sit Rex, nec ne. Percussor tribus illico vulneribus confossus, imperio Regis, ut quo consilio id egerit, intelligi possit, servatur. Fuit hic infaustus dies decembris, circiter meridiem, sub sole nubilo.... « Barchinonae, VI Idus novembris 1492. » 　(Epist. CXXV, lib. V, p. 69, édit. elz. 1670).
　Voy. les deux lettres suivantes, CXXVI-CXXVII sur le même sujet et la lettre CXXX.

Ac deinde in paucis aliis diebus venit alia nova, regem ipsum extra periculum esse, ac rusticum predictum visione diaboli (qui ante xx annos sub specie angeli ei apparuit, et nomine omni potentis Dei sibi commisit regem debere occidere, quoniam ipse rex esset futurus. sibique inhibuisse ne hujusmodi cuique confîte retur, ac postea multis atque iteratis vicibus sibi iterum atque iterum apparuisse et ad premissa ipsum animaverat) id perpé trasse, atque eumdem rusticum, honorum persuasionibus, post delictum, et predictorum revelationem ad confessionem inductum fuisse. Qua facta, visum fuisse squamas sine rete ab oculis suis cecidisse ac statim ex corde penituisse seque gravissima morte dignum reputasse, sicque ipsum extremo supplicio condemnatum, quod omnia membra, sive membrorum singulorum extremitates successive et interpolato tempore, eadem tamen die, abscinde rentur. Jussu autem regine, ne causa sibi daretur desperandi, datus est sibi in primis gravis ictus in capite ut citius moreretur, et sensualitate sic lésa, minus pateretur in abscissione membro rum. Quibus, per literas regias xxvii hujus mensis, SS. D. N. per episcopos Pacentinum et Astoricensem oratores presentatas Sanc titati sue, signifîcatis, statuit Sanctitas sua missam in laudem gloriose virginis Marie pro dicti regis convalescentia decantari in capella ejusdem beale Marie de Febribus juxta basilicam s. Petri, die sabbati 29 dicti mensis decembris, et ea fînita vultum Domini et lanceam populo ostendi, ac ipsum diem ab omnibus artificibus ac aliis tamquam solemne festum celebrari, quod et publice pro clamari et per scedulas in diversis aciebus Urbis affîxas propalari fecit. Die igitur sabbati, parata capella predicta de Febribus, pannis aureis circum circa ac altare, et intra ferratam sive cancellum, nec non prima capella ad sinistram intrantis dictam majorem capellam pro cantoribus perpulchre similibus pannis paratam, ac sede Pape in opposito altaris prefati beate Marie ac sedibus pro cardinalibus [Décembre 1492] RERUM URBANARUM COMMENTARII. 29 hinc et inde juxta sedem Pape, competenti tameii spatio, videlicet unius canne cum dimidia vel circa, intermedio dimisso pro epis copis et presbyteris ad dexteram Pape, et diaconis cardinalibus ad sinistram positis, ita quod cardinales ipsi ab uno latere altare, ab alio vero Papam conspicerent, ac pro prelatis quintuplicibus scamnis retro banchum diaconorum cardinalium, et oratoribus laicis retro scamnum presbyterorum cardinalium, et extra versus altare predictum, et pro prelatis Pape assistentibus ad sinistram Pape in transversum supra banchum diaconorum ordinale positis, SS. D. N. paratus more solito et pluviali Innocentiano pulchriore, et mitra Paulina preciosiore venit ad capellam predictam, ubi sta tim incepta est missa ordine solito. Subdiaconi, auditores, acolyti et clerici camere steterunt et sederunt ad sinistram Pape versus et ante diaconos cardinales ; deinde ad eamdem manum versus altare cubicularii omnes, presbyteris et episcopis cardinalibus faciès vertentes. Nobiles ad solium sedere soliti et alii quamplures stete runt ad dextram Pape retro banchum episcoporum et presbyte rorum cardinalium ; scutiferi Pape post assistentes et banchum diaconorum cardinalium, ac supra prelatos ad sinistram Pape. Missam celebravit R. in Christo P. D. Bartholomeus episcopus Sutrinensis et Nepesinus, SS. D. N. pape secundus secretarius ; dixit primam orationem ordinariam, videlicet, Deus qui salutis eterne^ sub sua conclusione ; deinde pro Papa, Deus omnium^ etc., et aliam pro rege, sub alia conclusione quam pro rege inferius adnotabo. Volebat etiam Sanctitas sua quod de omnibus octavis commemoratio ordinaria haberetur, sed ego asserens banc missam votivam esse, propterea sibi commemorationem hujusmodi minus convenire, maxime cum ordinaria missa sit in dicta basilica cum hujusmodi commemorationibus celebrata, ac propterea ipsam voti vam omissis commemorationibus solemniorem futuram, persuasi Sanctitati sue, ut ipsa missa cum tribus dumtaxat supranominatis orationibus diceretur, cujus Sanctitas sua, habito RRmorum. DD. sancti Petri ad Vincula, Senensis et camerarii super hoc consilio, qui mecum senserunt, super hoc tamen a me primitus informati, consensit quod commemorationes ordinarie omitterentur. Dictum est Gloria in excelsis. Credo, et alia omniamore solito. Finita missa, antequam Papa benediceret solemniter, cantores 30 JOHANNIS BURCHARDI, [Décembre 1492] dixerunt prosam beate Marie virginis per felicis recordationis D. Sixlum papam IIII editam, Papa interim stante. Qua finita dixit pontifex alta voce Pater noster^ quod secrète complevit. Tum subjunxit sequentes versus, ad quos cantores responderunt, et orationem : y . Et ne nos inducas in tentationem, ^. Sed libéra nos amalo. ^. Domine, salvum fac Ferdinandum regem, ^. Deiis meus sperantem in te. ^. R^. Mitte ei auxilium de sancto Et de Sion tiiere eum. y. Domine, exaudi orationem meam^ ^. Etclamor meus ad te veniat. ^. Dominiis vobiscum %. Etcum spiritu tuo. Orémus. Deus cui proprium est misereri semper et parcere, et non vis mor tempeccatoris^ Majestatem tuam suppliciter deprecamur utfamulum tuum Ferdinandum regem de tua misericordia confidentem, celesti protegas benigno auxilio et assidua protectione custodias ., ut tibi jugiter famuletur et a te nullis lentationibus separetur. Per Christum Dominum nostrum. Amen. Asportata cruce ante Papam, dixit : Sit nomen Domini, etc.^ et populo more solito benedixit ; tum dedit interessentibus septem annos et totidem quadragenas indulgentiarum in forma Ecclesie consueta quas populo celebrans publicavit. Deinde venit pontifex per navem Salvatoris ubi ex ejus commis sione ferrum lancée duabus vicibus et post vultus Domini sive sudarium tribus vicibus, ita tamen quod cum eo tertia vice bene diceret, per D. episcopum Balneo Regiensem dicte basilice vica rium publice sunt ostensa, Interfuerunt misse et ceteris predictis XVII cardinales, videlicet Neapolitanus, sancti Petri ad Vincula, byteri ; sancti Angeli, Racanatensis episcopi; sancti Clementis, Januensis, Parmensis, Beneventanus, sancte Anastasie, Montis Regalis pres Senensis, camerarius, Sabellus, Columna, Ursinus, Ascanius et sancti Severini diaconi, et D. Fridericus de Aragona, cujus [Décembre 14921 RERUM URBANARUM COMMENTARII. ^31 etiam intuitu reliquie predicte ostense fuere, qui locum suum pristinum habuit, videlicet inter Ascanium et sancti Severini dia conos cardinales. Ostensis reliquiis predictis, SS. D. N. associatus ab omnibus cardinalibus predictis et D. Friderico, ad palatium reversus est per novas cameras, in quarum quarta, vestes sive ornamenta sacra dimisit omnino attrita ; et pro rege Hispaniarum in missa predicta fuerunt hec (1) : Oratio, Deus qui charïtatis donaper gratiam s. Spiritus hiorum cordibus fidelium infundistï, da famulo tuo Ferdinando régi pro quo tuam deprecamur clementiam salutem mentis et corporis, ut te iota virtute diligat et que tibiplacita sunt tota dilectione perficiat. Miserere qiiesumus, Domine^ famulo tuo Ferdinando régipro quo hoc sacrificium laudis tue offerimus majestati, ut per hanc sanctam gratiam incolumitatis obtineat eteterne beatitudi)iis gloriam acquirat. Per Dominum^ etc.^ Amen. Orémus. Omnia divina libaîites mysteria quesumus^ Domine^ ut hec salu taria sacramenta Ferdinando famulo tuo régi proficiant adprosperi tatem et pacem pro cujus incolumitate hec tue obtulimus majestati. Per Dominum nostrum, etc. Amen. Eadem die, SS. D. N. cameram papagalli exiens commisit mihi, ut magnifico Don Joffredo (2) Borgia, Sanctitatis sue secundum carnem nepoti ex sorore sua carnali nato, locum darem in solio suo post illustrissimum D. comitem Pitiliani Ecclesie capitaneum generalem et ducem Sore, similiter, et in eundo ad ecclesiam ac illinc redeundo et aliis publicis conventibus ; quod et feci. Finita missa, SS. D. N. in camera sua sécréta de cardinalium consilio, ut moris est, prefecit R. P. D. Johannem Lopez datarium suum eccle sie Perusine, per obitum bone memorie Hieronymi Balbani epis 1. Telle est la leçon du mss. 5522 et du mss. Chigi. Le mss. [de Florence (149) et le 5160 donnent : « ... sacra dimisit : oratio ac sécréta, et post communionem, pro rege Hispaniarum, in missa predicta, lecta fuerunt hec : ». 2. Joffré était le fils du pape. Burchard, qui le désigne ici comme neveu d'AlexandreVI, l'appelle ailleurs le fils du pape. Voyez la BeuMe des questions historiques, 1881, p. 378 ; et la note 1 , p. 275, t. I de celte édit. 32 JOHANNIS BURCHARDI, [Janvier 1493] copi Perusini, felicis recordationis Innocenli pape VIII primi secretarii, qui hac in Urbe, hac vita functus est, pastoris solatio destitue.

１４９２年１２月３１日（月）

　Feria secunda, ultima mensis decembris, vigiiia circumcisionis, fuerunt vespere papales in capella majore, Papa presente; et in die sequenti, 1 januarii festo circumcisionis, publicam missam in eadem capella celebravit Rmus. D. s. Clementis, papa presente. Interfuit Illust. D. Fridericus qui locum habuit inter RRmos. DD. Ursinum et s. Severini diaconos cardinales; Rmus. D. Ascanius vicecancellarius vesperis externis et misse hodierne non interfuit : sermonem fecit prior conventus s. Chrisogoni ordinis beate Marie de Monte Carmelo.

１４９３年１月５日（）

　Sabbato, 5 januarii, vigiiia epiplianie Domini, fuerunt vespere papales in capella predicta, Papa presente. In die sequenti, missam in basilica s. Petri celebravit Rmus. cardinalis Raclianatensis qui sub regno ad eamdem basilicam venit et sub eodem ad palatium reversus est. Sermonem fecit procurator ordinis servorum beate Marie sive s. Marcelli. Alia omnia observata sunt more consueto. Eadem die, infra prandium, intimatum fuit omnibus RRmis. DD. cardinalibus per cursores ad instantiam Illus. D. Friderici de Aragona ducis Andriensis, principis Altamure et regni admiraldi, serenissimi Ferdinandi Sicilie regis secundogeniti, quod hodie hora XXII portabitur ad ecclesiam beate Marie supra Minervam sépulture commendandum funus R. P. D. Hieronymi episcopi Policastrensis, ipsius D. Friderici conoratoris, qui obiit circa horam quintam noctis preterite. Rogavi propterea RR. Domina tiones dignarentur eorum prelatos domeslicos et familias ad honorandum funus hujusmodi mittere. Idem etiam intimatum oratoribus principum et potentatuum in Urbe existentibus, qui eadem hora venerunt et funus associarunt équestres propter lutum usque ad dictam ecclesiam, ubi descenderunt ex equis; preces serunt funus quadraginta intorticia et secuti sunt ipsum familiares sui lugubribus vestibus induti. Feria secunda, 7 mensis januarii, receptus fuit per RR. DD. auditores rote in coadjutorem suum R. D. Dominicus Jacobatius [Janvier 1493] RERCM URBANARUM COMMENTARII. 33 Romanus, utriusque juris doctor, et pro ea die seditin cappasua ad sinistram K. D. Hieronymi de Porcariis, vicedecani rote ; deinde mercurii, 9 ejusdem, sedit in loco sao et reassumpsit causas per obitum bone memorie Johannis episcopi Nucerini in cujus locum successit sibi commissas. Feria tertia, 8 januarii, liora vigesima, fuit congregatio sive convocatio omnium cardinalium ab ea usque ad tertiam horam noctis, in qua in pontificis presentia fuit disceptatum super dispen sationes quas serenissimus Wladislaus Ungarie et Bohemie rex, qui alias ad regnum Bohemie, quod tunc nondum fuerat asseculus, aspirans, ut illudfacilius assequeretur, cum Illus. D. Barbara filia quondam Alberti marchionis Brandeburgensis relicta quondam ducis Schelesie per legum procuratorem contraxit matrimonium, per verba légitime de presenti in facie Ecclesie solemniter ratum, ac deinde dicto regno Bohemie assequuto, vacante regno Ungarie per obitum pie memorie Mathie regis Ungarie, ut et ad illud per principes regni eligeretur, matrimonium cum Illus. domina se renissimi Ferdinandi Neapolitani ac Sicilie regis filia, relicta dicti Mathie regis Ungarie, per se ipsum, per verba de presenti con traxit ac illud carnali copula subsequuta consummavit, secum fieri postulabat, ut premissis non obstantibus, cum jam esset etiam dictum regnum Ungarie pacifice assecutus, posset matrimonium cum (1) Feria quinta^ 10 januarii, Illus. princeps Don Fridericus de Aragona princeps Altamure, dux Andriensis, regni admiraldus, serenissimi Ferdinandi Neapolitani et Sicilie regis secundogenitus, ex palatio Rmi. D. cardinalis sancti Petri ad Vincula apud sanctos Apostolos, in quo hospitatus fuerat, equitans ante domum de Maximis per campum Flore, plateam Judeorum et portam sancti Pauli exivit Urbem, galeam in volta (2) S. Pauli cum duabus aliis galeis ibidem pro familia sua paratis ipsum expectantem et sibi paratam intraturus, et per mare Neapohm rediturus. Et cum RRmi. DD. cardinales Neapolitanus et Senensis, regis predicti et sui singulares amici, qui prius mulas cum suis familiis ascenderant et 1. Lacune dans tous les manuscrits. Voy. Rinaldi, t. XXX, n« 32, p. 191. 2. In viola dans tous les manuscrits, sauf celui de Florence 149 (fol. 24), qui donne m volfa. 3 T. II. 3i JOHANNIS BURCHARDI, [Janvier 1493J juxta portam sancti Pauli ejus recessum expectabant, utinde ipsum ad galeas predictas associarenl, iritellexerunt nullum adesse ex RRmis. DD. cardinalibus nomine collegii cardinalium et neque Montis Regalis neque Ascanium, qui alias pro receptione advenlus sui ad hoc fuerunt per SS. D. N. et collegium predictum depulati, commiserunt mihi, quatenus ad palatium predictum ad Aposlolos equitarem et veritatem rei intelligerem an et qui cardinales ipsum essent collegii nomine usque ad Urbis portam associaturi pro more : ubi cum intellexissem ab illustrissima Dominatione sua ipsam circa quintam horam noctis preterite a SS. D. N. licenliam recepisse, et neque tune, neque usque in illam horam recessus sui fuisse aliquem ex cardinalibus ipsum associaturum, significavi id RRmis. DD. Neapolitano et Senensi cardinalibus, intra portam Urbis juxta montem, omnibus terra expectantibus, qui decre verunt principem prefatum subtus ecclesiam sancti Alexii in \ia juxta flumen recipere, et, ut premittitur, associare. Ego ad prin cipem redii, et ordinato ejus recessu, pervento ad locum predic tum, cardinales prefali ibidem ipsum receperunt, et inter se medium deduxerunt usque ad galeas in loco supra specitîcato ipsum expectantes. hi locis strictis precessit princeps, et cardi nales ipsum secuti sunt, facta tamen per ipsum principem liones tissima resistentia. Associatus fuit a familiis et prelatis omnium cardinalium et aliis prelatis, quampluribus curialibus et oratore Florentinorum. Precesscrunt ipsum octo pagii sui, more alemanico et ungarico, ac bohemico vestiti, arcum, scopetam, ensem et alia quedam or namenta perhs et gemmis preciosis ornata, in manibus ferentes. Pervento ad ripam fluminis, ubi trirèmes sive galee expectabant, cardinales principi in mulis vale dixerunt ; quibus retrocedentibus et ad Urbem rêverlentibus, princeps intravit triremem et recessit, remissis ad Urbem equo suo et aliis qui per terram sequenti die ipsum sequuti sunt. Sabbato, 12 januarii, hora vesperarum, venerunt nova Rmo. D. cardinali Senensi, bone memorie Antonium Piccolomineum de Ara gona, ducem Amalphitanum, fratrem suum natu majorera, diem clausisse extremum in nocte sequenti diem jovis proxime preteriti in Urbe ubi, die mercurii 2 hujus, inciderat infirmitatem quamdam, [Janvier 1493] RERUM URBANARUxM COMMENTARII. . 35 ex qua plus mingebat quam bibebat, cum febre acuta, que sibi mortem atlulit. Requiescat in pace. Igitur plures ex RRmis. DD. cardinalibus, prefatum Rmum. D. cardinalem Senensem consolari volentes, ipsum visitarunt, diebus et ordine infrascriptis : dominica 13 jaiiuaiii post prandium, Rmus. D. cardiualis sancti Georgii, deinde Rmus. D. cardinalis Neapolitanus, post illum Rechanatensis ; lune xnii januarii, Beneventanus et de Golumna simul ante prandium. Quibus cum Rmo. D. Senensi existentibus, et Rmo. D. de Golumna cum Senensi concordiam inter fratres bone memorie Johannis Baptiste de Capranica epis copi Firmani, et oratorum communitatis Firmi (1) tractantibus, venerunt RRmi. DD. sancte Anastasie, Montis Regalis et Ascanius vicecancellarius, cardinales qui rem suam brevius cum Rmo. D. Senense expediente, primi precesserunt, dimissis in camera aliis mensis ; tribus qui prius venerunt. Eadem die, post prandium, venerunt sancti Clementis et Par martis 15 januarii, ante prandium, Ursinus ; jovis 17 januarii, ante prandium, sancti Severini; post prandium, sancti Angeli. Singulis bis cardinalibus venientibus, Senensis venit obviam sine rocheto, mantellum brève supra vestem liabens, usque ad finem scalarum, ubi cardinales descendebant ex equis, et illuc eos in recessu associavit. Cardinales omnes retinuerunt cappas suas quas non exuerunt, dempto solo cardinale sancti An geli, qui dimisit cappam suam quamprimum ex equo descendit, et ibidem in equo eam reassumpsit, preter bonam consuetudinem. Magis enim convenire videtur quod in hujusmodi visitatione prop ter luctum, cardinales cappas non deponerent. Videbatur etiam aliquibus convenire quod Senensis visitatus cardinales non recipe ret, neque recedentes associaret, sed in camera sua permaneret : sed placuit R. Dominationi sue venientes recipere et recedentes 1. J.-B. de Capranica, évêque de Fermo, décrié pour ses mœurs, fut jeté par la fenêtre de la maison de Battista Adami, après avoir été surpris, dit-on, en conversa tion criminelle avec une jeune dame de cette famille (1484). Le pape manda un com missaire à Fermo qui exila les coupables et fit raser leur demeure. En 1494, sur l'initiative de personnages influents, il fut stipulé à Rome un solennel instrument de paix entre les Capranica, les Adami et les autres familles complices du crime. Fran çois IV Tudeschini Piccolomini, qui, du vivant de J.-B. de Capranica, avait été nommé administrateur de l'église de Fermo, conserva cette charge jusqu'en 1503, époque à laquelle il fut élu pape sous le nom de Pie III. (Voy. Ughelli, t. II, col. 718.) 36 JOHANNIS BURCHARDI, [Février 1493] « associare modo predicto, quod meo judicio fuit magis laudabile, altento quod naturali morte obiit frater ; secus quando ex infortu nio et sinistro eventu quis morerelur, quia tunc ob majorem luc tum ostendendum, posset visitatus in camera sua permanere. Feria secunda, liora vesperarum, 14 dicti mensis januarii, bone memorie D. Johannes episcopus Dunelmensis orator serenissimi Henrici Anglie et Francie regis, qui in sero, incipiente die jovis proxime preterito, diem \ite sue clausit extremum, ex domo sue habitationis portatus fuit ad ecclesiam hospitalis Anglorum, ibi dem associatus a familiis RRmorum. DD. Neapolitani, Rechana tensis, Beneventani, Senensis et camerarii cardinalium. Precesse runt intorticia quinquaginta et secuti sunt funus novem, funestis vestibus induti, et capellani sui ac plures alii in nigris vestibus non tamen funestis. Feria secunda, 4 mensis februarii, RRmi. DD. Neapolitanus et Senensis, cardinales, a fratre Rmi. D. cardinalis Aleriensis vocati, circa hora xx venerunt ad domum ejusdem cardinalis Aleriensis, quem reperierunt agonizantem; quibus signifîcatum ibidem fuit eumdem cardinalem Aleriensem ipsos Neapolitanum et Senensem, una cum cardinale Ascanio et Johanne episcopo Mutinensi ac fratre Garcia de Yillanova testament! sui exequutores constituisse ; fue runt ibidem per horam vel circa, congregati, deinde ascenderunt ad palatium ad SS. D. N. ubi fuerunt usque circa horam xxiiii ; sed circa xxiiii horam prefatus cardinalis Aleriensis catholice emisit spiritum cum ejus anima ; requiescat in pace. Quo defuncto, famihares ejusdem defuncti ipsum lavarunt et quotidianis vestibus tum sacris more solito induerunt, eo prius raso^ et in naribus, ore, ac oculis ac auribus balsamato. Circa xxnii horam venerunt de palatio ad domum predicti cardinalis defuncti Neapolitanus, Senensis et vicecancellarius cardinales executores prefati, quorum jussu ordinata sunt zandalia cum cali gis, tunicella, dalmatica et planeta ex taffeta violatio, more solito pro supultura defuncti, et mihi per eos commissum quod cardina libus et aliis intimarem pro die crastina hora xv vel circa : fecl igitur schedulam tenoris sequentis quam magistro cursorum misi; amonui Fabianum magistrum domus, sive expenditorem defuncti cardinalis prefati, quod capsam ordinaret pro sepultura defuncti [Février 1493] RERUM URBANARUiM COMiMENTARII. 37 et eos qui sepulturam foderent, et ad basilicam sancti Petri mitteret pro planeta violatia aurifrigiata, cruce argentea ponenda supra pectus defuncti, pallio ex bruchato violatio ponendo supra lectum in aula cathalecti et faceret fieri lectum in medio aule cum caval lettis pro xii intorticiis et circumcirca scamna pro prelatis ac in prima camera juxta aulam que nimis augusta est, alia scamna vel scabella pro cardinalibus, turibulum cum navicula et incenso, ac vas aque benedicte cum'aspersorio, superpelliceum, stolam ac plu viale nigrum, duo candelabra cum candelis, parvam credentiam ad pedes lecti, materatium cum pulvinari et aliaprout in ceremo niale. Deinde recessi de domo predicta post dictos cardinales, cura premissorum dicto D. Fabiano relicta. Ténor vero schedule de qua supra talis est : a Ex parte RRmorum. DD. cardinalium, Neapolitani, Senensis et vicecancellarii executorum testamenti bone memorie cardinalis Aleriensis, intimetur singulis RRmis DD. cardinalibus, quod cras tinadie, que erit quintaliujus mensis februarii, inter xiiii et xvho ras, portabitur cadaver predicti quondam cardinalis Aleriensis ad basilicam sancti Petri sepeliendum, quapropter etc. « Item intimetur etiam oratoribus et prelatis in romana curia existentibus more solito. a Ilem intimetur conventibus infrascriptis quod eadem die circa xnn horam velint esse in domo cardinalis prefati Aleriensis de functi, ad dicendum vigilias, et associandum funus ad basilicam predictam more consueto videlicet : Minerve, Arasceli, sancti Augustin!, s. Marie Transpontine et Capitulo basilice s. Petri. » Cardinalis Aleriensis prefatus obiit in ultimo paroxismo febris quartane, in quam 3 die mensis septembris proxime preteriti incidit, et que ab eodem die citra, ipsum nunquam reliquit, sed cum multiplicibus accidentibus ipsum continuo molestavit (1). Feria tertia, 5 dicli mensis februarii, ordinatis omnibus per D. Johannem socium meum, more solito, ac quatuor tanlum intor 1. « ... Il Cardinale di Aleria è stato circa V mesi amalato di quartana, et essi lanto consummato che questa sera s'è morto. Veramente lutta questa Corte ne ha preso dispiacere per essere stato persona di buona et santa vita. » (Arch. Florent., class. X, dist. 6, n» 9, a. c. 249.) Dépêche de Valori aux 8 de Pratica, 4 fév. 1492/3, citée en partie à l'app. n" 13. 38 venerat : JOHANNIS BURCHARDI, [Février 1493] ticiis circa defunctum in aula positis, quia cera ordinata nundum qui primo veneruntjussu dicli mei socii etiam ante adven lum cardinalium executorum et aliorum dixerunl primum noctur numpro defunctis : quo dicto (1), venerunt Neapolitanus et Senensis cardinales execulores, deinde s. Clementis cum Ulixbonensi et Rechanatensi, post eos s. Anastasie Montis Regalis et vicecancel larius; item Parmensis, de Sabellis et de s. Severino cardinales (2) ex intima camera juxta aulam in qua prefatus cardinalis Aleriensis spiritum emiserat, ipsum considérantes. Venerunt etiam succes sive comitatus predicti Minerve qui dixerunt tertiam et s. Marie transpontine qui dixerunt tres psalmos tantum, tamen cum ora tione solita, omissis duobus psalmis ultimis et Benedictus quare de uno nocturno ad aliud aliqua média hora intermissa propter tardum adventum comilatorum et socii mei inadvertentiam non ordinati, quod primi fratres qui venerunt totum officium conti nuarent. Incepto tertio nocturno, misimus pro capitulo s. Petri qu' venerunt dum tertius psalmus laudis diceretur,, propterea ibi officium terminatum. Deportatum fuit funus ex aula per fratres s. Marie transpontine usque ad curiam defuncti ubi paratus erat catalectus et inde etiam usque ad basilicam s. Petri per eosdem quia beneficiati predicte basilice qui primum portare debebant id facere recusarunt nisi eisdem decem ducati persolverentur. Portata fuerunt ante defunctum quatuor intorticia quia illis qua tuor in aula positis circa tertium nocturnum addita fuerunt octo, deinde adliuc trigintaduo que omnia portarunt familiares defuncti. Nullus cardinalis venit ad dictam basilicam, sed prelati tantum palatini secuti sunt funus, primo prelati palatii qui sine vocatione venerant, quos secuti sunt prelati oratores tum alii in basilica predicta oratores, prelati, episcopo Lombariensi oratore regis Francorum loquente et Carthaginiensi, Pacensi, Astoricensi epis copis regis Hispaniarum oratoribus sibi assistentibus ; mihi dixerunt prelatos palatines indebite ipsos precessisse, sed, sicuti in adventu oratorum fît, cum eis ire debuisse propterea quodproviderem ne in die exequiarum idem accideret. Respondi prelatos palatines prêter consuetudinem venisse, sed in exequiis eos alios prelatos oratores 1. ...quibus dicentibus. Mss. 149, f. 28. 2. ...cardinales, et in prima camera... emiserat, consederunt. Mss. 149, f. 28. [Février 1193] RERUM URBANARUM COMMENTARII. 39 precedere solere, nihilominus cogitare vellem an ipsis cum ho nore meo satisfacere possem. Cardinalis defunctus fuit in capella sanctorum André et Georgii sita in Vaticano ante memoriam bone memorie Ardicini della Porta cardinalis avi sui asportatus ; de domo recesserunt cardinales omnes, demptis Neapolitano, predicta : Senensi, Ascanio executoribus qui ibidem manserunt usque ad horamxxin vel circa, exsequentes que defunctus cardinalis in tes tamento suo ordinavit. Sabbato, 2 mensis februarii, quod superius adnotare omisi per inadvertentiam, festo purificationis beate Marie virginis, SS. D. N. paratus more solito venit ad capellam majorem ubi benedixit candelas omnes que intra et extra cancellum tenebantur. Tum datis sibi successive per cardinalem Neapolitanum priorem episco porum tribus candelis, candelas distribuit more solito. Cardinalis Januensis habuit très, \idelicet unam pro se et duas pro cardinale s. Petri ad Vincula absente. Cardinalis Montis Regalis celebraturus etiam habuit duas, videlicet unam pro se et unam pro cardinale Toletano absente : quibus habitis, ivit ad faldistorium ubi, dimissis paramentis. accepit cappam et, jndutus sandalis, paramenta pro missa, more solito. Duas candelas magnas Pape tenuerunt comes Pitiliani capitaneus ecclesie a dextris et dux Sore a sinistris. Post distributionem candelarum, D. Johannes della Serra orator regis dinante ; Francorum dedit aquam manibus Pape, cardinale NeapoHtano or ad evangelium Papa et omnes cardinales tenuerunt suas candelas in manibus et deinde candela Pape non fuit extincta nisi post communionem, sed cardinalium et aliorum fuerunt extincte et ad elevationem sacramenti iterum accense usque post elevatio nem. Papa ad elevationem non tenuit candelam suam in manu neque alii, et convenienter alia omnia more solito sunt observata. Feria quarta, 6 dicti mensis februarii, post horam xxi, per portam Viridariam intrarunt Urbem tres oratores Illus. D. Boni facii marchionis Montisferrati ; videlicet R. presbyter D. Andréas Stovellus episcopus Albanensis et magnifici DD. Beneventus de s. Georgio ex comitibus Blandracte et Ludovicus de, Ticionibus Yesane mihtes pro obedientia SS. D. N. prestanda, a famihis SS. D. N. pape et RRmorum. DD. cardinalium ac oratoribus in Urbe existentibus extra portam recepti sunt et usque ad domum 40 dextris ; JOHANNIS BURCHARDI, [Fùvrier 1493] alias Plumbatorum in opposito palatii sancti Marci more solito associati. Primus equilavit medius inter DD. Ragusinum et Cusen tinum archiepiscopos prelatos palatii, secundus inter episcopum Laudanum oratorem regis Francie a sinislris et Concordiensem a tertius inter episcopum Segobricensem prelatum palatii a dextris et abbalem s. Antonii oratorem regis Francie a sinistris. Episcopus Albani intravit Urbem in mantello et capuccio in trans \ersocooperli equi, ut prelati solent per Urbem equitare, prêter consuetum. Habuerunt in comitiva sua equos septuaginta quinque Yel circa et salmas xvin. Diebus preteritis venerunt nova ad Urbem lllus. D. Ludovico Marie Sfortie vicecomiti Bari duci ac ducis et ducatus Mediolani gubernatori, die natum esse filiumprimogenitum, ac ei nomen Hercules esse impositum. Volentes igitur RRmi. DD. cardinales sancle Anastasie, Montis Regalis et Parmensis ac sancti Georgii, Ascanius et de Sancto Severino se predicto duci Bari gratificare, missam solemnem, in ecclesia beate Marie de Populo de Spiritu sancto mercurii xni mensis februarii, per R. P. D. Carolum epis copum Ostiensem, dicti cardinalis Ascanii magistratum domus, et cantores capelle SS. D. N., cantare fecerunt ac eidem misse interfuerunt ; ecclesia prius in loco ubi ipsi sederunt,' et circa ac juxta altare, pannis et auleis ornatissime parata. In hoc carnisprivio data suntnovem pallia pro currentibus, vide licet tria solito pro dominica prima quadragesime pro barbaris, cquis et jumentis; ac sex alia pro Judeis, pueris, juvenibus, seni bus, asinis et bufalis, prout est superioribus annis factum ac fieri consuevit. Ferla quarta cinerum, 20 dicti mensis februarii, SS. D. N. paratus more solito, Yenil ad capellam majorem, benedixit cine res, et dalis sibi prius per Rmum. D. cardinalem Ulixbonensem, qui ad dictam capellam perveniens officium peracturus, omnia paramenta pontificalia, demptis chirotliecis et annulo pontifîcali, acceperat, distribuit aliis more solito, dispoto post cardinales, capitaneo ecclesie et duci Sore post omnes prelatos ac nepoti suo DonRoderico capitaneo palatii post omnes immediate ante servien tos armorum, et post eum aliquibus militibus Ilispanis, sociis suis. Inceptadistributione cinerum, venit ad capellam R. D. Nicolaus [Février 1493] RERUM URBANARUM COMMENTARTI. 41 episcopus Nitriensis orator regis Ungarie, qui reperit ia capellam R. P. D. Wiliolmum archiepiscopum sancti André oratorem regis Scotorum inter alios oratores prelatos paratos in suo loco stantem, quem idem episcopus Nitriensis precedere voluit, sed ille id nequa quam permittere voluit. Quibus sic simul contendentibus, significavi SS. D. N. quod hujusmodi contenlio minus conveniens videretur, cum, mec judi cio, rex Ungarie Scotorum régi longe esset preferendus, ex quo, si Sanctitati sue placeret me eis suo nomine dicere, \el concor darent vel ambo capellam exirent. SS. D. N. habito RRmorum. DD. Neapolitani, sancti Angeli, Portugalensis, Senensis et sancti Georgii consilio, quibus omnibus visum est regem Ungarie dignio rem esse, et propterea ipsum dictum regem Scotie precedere debere, commisit mihi ut prefato archiepiscopo sancti Andrée dicerem quod dicto episcopo Nitriensi cederet ac supra se locum daret, quod et feci; et cum id predicto archiepiscopo durum vide retur, post plura me rogavit ut pro minore regis sui prejudicio Sanctitati sue supplicarem ut alterum ex ipsis in assistentem suum reciperet. Quo per me SS. D. N. exposito, Sanctitas sua dictum archiepiscopum sancti Andree in assistentem suum recepit ac inter assistentes suos sibi per me locum dari precepit, quod et feci : fuit igitur receptus a ceteris assistentibus et inter Patracensem et Nicosiensem archiepiscopos collocatus. Datis cineribus per SS. D. nostrum R. P. D. Jacobo protonotario de Sermoneta, Sanctitas sua ipsum similiter in assistentem suum recepit, et cum ceteris as sistentibus eumdem collocari mandavit, proul adstatim factum fuit. Post cinerum dationem, D. Aloysius de Paladinis, orator sere nissimi regis Neapolitani, dedit aquam Pape, Rmo. cardinali sancti Clementis, priore presbyterorum cardinalium ipsum adju vante. Alla omnia observata sunt more solito ; sermonem fecit procurator ordinis fratrum sancte Marie de Monte Carmelo. Attende quod cum alias in die purificationis beate Marie virginis anni MCCCCLXXXVII inter oratores Ungarie et Scotie regum super precedentia contenderetur, fehcis recordationis Innocentius papa VIII de omnium cardinalium consilio decrevit, Ungarie regem precedere debere regem Scotie, prout ea die etiam annotavi (1). 1. Voy. t. I, p. 237 de cette édition. 42 JOHANNIS BURCHARDI, [Février 1493] Hoc mane, SS. D. N. cum in camera papagalli paramenta acci peret, ad supplicationem meam concessit nobis clericis ceremo niarum et cantoribus, ac aliis officialibus capelle Sanctitatis sue facultatem eligendi nobis confessorem qui nos ab omnibus pec catis, etiam sedi apostolice reservatis. absolvere et plenariam peccatorum nostrorum remissionem impendere posset, quodque, \isitando singulis diebus altare majus basilice sancti Petri conse quamur indulgentias stationum Urbis. Dominica prima quadragesime, 24 februarii, R. in Christo P. D. Stephanus, archiepiscopus Patracensis et episcopus Torcellanus, SS. D. N. pape assistens, celebravit missam publicam, SS. D. N. presente. Sermonem fecit procurator ordinis predicatorum. Alia omnia observata sunt more solito. In nocte preterila, circa horam octavam noctis, quidam Aquilani in domum habitationis bone memorie episcopi Aquilani Rmi. D. cardinalis sancti Petri ad Vincula apud basilicam duodecim apos tolorum contiguam, per feneslram quamdam salientes et intrantes, ostia camerarum vi aperientes, prefatum episcopum in camisia sub lecto suo in terra repertum miserabiliter et crudeliter occide runt, Yiginti duo vulnera vel circa sibi dantes, et receptis Yasis argenteis et aliis rebus quas commode portare poterant, abierunt; fuerunt autem eorum qui intraverunt et occiderunt numéro sex vel circa et quamplures extra domum eorum complices qui, quatenus opus esset, eos adjuvare parati erant; idem episcopus fuit postea sepultus sine pompa (1). 1. Valori fit part de cet événement aux 8 ^de Pratica dans la dépêche suivante : u Hier nocte su le VII hore, VIII cavalli leggieri e XVI persone armate ne ando rono a Sancto Apostolo, et con sohale et torse accese introrono per la Corte in casa San Piero ad Vincula, et andoronno alle staze dove [stava aloggioto il Veschovo de l'Aquila; et parte di loro prima presono certe porte che vanno a decte stanze; dipoi cura uno travicello impetuosamente ruppono la porta della camera dove era il prefato Veschovo deir Aquila, il quale trovorono per taie rumore che era uscito del letto in camicia. Decti armati subito lo tagliarono a pezi crudelmente. Appresso, tucti e suoi argenti trovorono in decta camera portorono via : et questo acto ferono con taie presteza, che benchè per l'altra famiglia del Cardinale se sentisse el rumore, se ritrassono senza difficulta nissuna a cavalli ch'erano rimasti alla guardia. Questo Veschovo del' Aquila haveva inimicitia mortale con una casa de primi del' Aquila, et stimasi ch'e nimici suoi siano stati quelli che l'hanno morto; et anco c'è qualche oppinione che habbino havuto spalle qui in Roma. II Papa di questo caso s'è doluto assai con questi Sig. Cardinali, et hanne per il parrar suo mostro dispiacere non poche, paren [Février 1493] RERUM URBANARUM COMMENTARÏT. 43 Feria secunda, 25 februarii, fuit publicum consistorium in tertia aula palatii consueta, in quo R. in Christo P. D. Andréas episcopus Albanensis et magnifici DD. viri Beneventus de sancto Georgio ex comitibus Blandracte ordinis sancti Johannis Hierosolymitani et Ludovicus Titionus Yesane milites, illustrissimi D. Bonifatii marchionis Montisferrati oratores SS. D. N. Alexandre pape YI obedientiam debitam prestiterunt. Proposite fuerunt due commissiones : prima per D. Coronatum de Planca, decanum advocatorum; secunda per D. Franciscum de Padua; qua incepta, de speciali mandalo SS. D. N. ivimus pro oratoribus predictis in parva capella more solito expectantibus, quos associarunt ad pontificis presentiam RR. in Christo paires DD. Arelatensis et Cusentinus archiepiscopi et Vulteranensis ac Alexandrinus episcopi, assistentes Pape. Presentarunt SS. D. N. literas credentiales et mandatum per notarium publicum subscrip tum; que ambo lecta fuerunt. Secunda commissione proposita, licet D. Justinus Vilitranus, advocatus fisci, tertiam commissionem propositurus, eam tamen de mandato SS. D. N. per me sibi facto non proposuit. Orationem fecit D. Beneventus, secundus orator, qui deinde fîmbrias pluvialis Pape ad cameram portavit, non obstante quod religiosus ordinis s, Johannis Hierosolymitani esset, Papa id mihi expresse committente. Fuerunt inter suos multi milites et nobiles, perlis, vestibus de broccato auri et argenti ac de velluto ornatissime parati.

１４９３年２月２７日（）

　Feria quarta quatuor temporum, 27 februarii, statione ad sanctam Mariam majorem exislente, SS. D. N. audita missa in camera sua dixit se iturum ad sanctam Mariam majorem habito prius modico consistorio sive brevi, ac ibidem oratione ante altare facta, se visurum que pro structura illius ecclesie sive supracelo parata erant, interrogans me anne conveniret populo, oratione per eum doli cosa strana che Prelati non siano sicuri in Roma, ne' in casa uno Cardinale. Hoggi, o per questo o per altro, S. Sanctità a tutte le porte di Roma ha fatto mettere per guardia VI fanti dove staranno continuamente per tenere conto delle persone entrano in Roma... « Rome, XXV febr. 1492/3. « Serv. Phyl. Valorius Or. » (Arch. Fiorent. Lettere agli otti di Pratica, clas. X, dist. 6, n. 9, a. c. 260.) — Voy. précédemment, pag. 7, la note où il est fait allusion à cet événement. 44 JOHANNIS BURCHARDI, [Mars 1493] facta ante altare, solemniter benedicere. Respondi Sanctitati sue minus convenire ac omnino extra ordinarium esse, pro eo quod nihil, videlicet neque missa neque vespere, Yel quid simile bene dictionem ipsam precederet. Dixi preterea Sanctitati sue, bonum et regularem ordinem institutum Papam sine mitra equitare, quod cardinales ipsum sequi debeant, quodque minus conveniat Papam tempore quadragesimali in capucio albo et stola preciosa equitare, sed in capucine rubeo et stola violatia. Respondit mihi Sanctitas sua quod vellet cardinales ipsum precedere et non sequi et uti capucio albo, non rubeo neque stola violatia, sed pulcherrima perlis ornata. Paratus igitur ad voluntatem suam in camera sécréta, Yenit in cameram papagalli, ubi, habito per unam horam consis torio, ascendit equum album coopertum, de veluto cremesino ornatum et precedentibus cruce et cardinalibus, sequentibus cubi culariis secretis, mediis assistentibus ac aliis prelatis, more solito, venit ad campum Flore, plateam Judeorum, domum cardinalis de Sabellis, ecclesiam sancte Marie de consolatione, ecclesiam sancti Adriani, ad sanctam Mariam majorem, ubi extra portam ecclesie versus sanctam Potentianam processionaliter per clerum illius basilice receptus fuit. Crux per cardinalem de Sabellis archipres byterum ejusdem basilice sibi porrecta osculanda, clero cantante, Ecce sacerdos magnus etc., facta oratione in faldistorio extra altare sibi parato, accessit ad altare, osculatus est illud, et desuper obtulit ducatos in auro decem, me Sanctitati sue id commémo rante. Deinde, quia sic voluit, populo solemniter benedixit, stans ad populum versus, cruce inferius ante ipsum tenta, prout in basilica sancti Petri observatur; ascendit deinde palatium, facta prius oratione ante imaginem beate Marie virginis per s. Lucam depictam (1), ubi, viso opère cepto, rediit ad basilicam predictam. 1. Il s'agit de la Vierge à l'Enfant Jésus peinte par Luca Santo, qui vivait à Flo rence au XI" siècle. Burchard ne fait que suivre l'opinion de son temps qui attribuait cette peinture à l'évangéliste saint Luc. Cette erreur, entretenue par les écrits d'au teurs estimés, tels que Panvinio, De prœcipuis urbis Romœ sanctioribusquc basilîcis... Romœ, 1570, in-8, p. 243 ; Paulo de Angelis, Basilicœ Sanctae Mariœ Majoris do Urbe... descriptio ; Romee, 1621, fol., liv. XII, ch. i, etc., fut réfutée en 1625 par Gretser dans son Syntagma de imaginibus non maniifacHs deque idiis a S. Lum pictis, fol., qu'il réunit plus tard cà ses œuvres complètes, Ratisbone, 17 vol. in-fol., t. XV, ch. xviii et XIX, p. 205. Pour plus de détails, voy. Manni : Del vcro pittore Liifa Santo e dd tempo drl sxio finrirr, dissertation in-8 de 24 pag. publice à Florence [Mars 1493] RERUM URBANARUM COMMENTARIL 45 Deinde ascenso equo, ubi descenderat per s. Basilium, s. Marciim, Pelliciariam, domum de Maximis, palatium cardinalis Neapolitani et Parionem, reversas est ad palatium. Huic nostre equitationi magna copia gentium armorum interfuit preter solitum, quod ab omnibus fuit minus laudatum (1). Nani ordinem nostrum, videlicet valisias cardinalium, precesserunt plures balestarii et squatre gentium armorum et quamplures alic sunt prelatos post pontificem equitantes secute cum lanceis et plenis armis. Gubernator etiam Urbis cum conservatoribus et capi tibus aliquibus regionum, barigello et multis gentibus, equitibus et peditibus in diversis positionibus et locis ac plateis pontitici prete reunti se presentarunt. Ordinavit propterea Sanctitas sua quod capitanei Ecclesie et porte palatii, inter cardinales et Sanctitatem suam incederent, et DD. Sermonete et Corrigii et multi alii gen tium armorum conductores , post medicos et ante prelatos assis tentes Sanctitatem suam sequerentur, prout et factum fuit per ranensis : totam plateam s. Petri, et usque circa domum D. Episcopi Vulte quod ego perversum ordinem cernens, dixi SS. D. N. id nequaquam convenire, bonis persuasionibus Sanctitati sue suppli cans quod eis locum eorum dari pateretur, que mihi dixit quod eos ante capitaneos predictos et postomnes cardinales coUocarem. Intellecto tamen a me quod id RRmos. DD. cardinales plurimum lederet, commisit mihi ut eis locum darem ante crucem post 1 . en 1764, et une autre dissertation du même auteur sur le même sujet : Dell' errore che persiste nelV attribidrsi le pittiire al Santo Evangelisla, in Firenze, 1766, in-8 de 24 pages. L'ambassadeur Valori écrivait à la seigneurie de Florence : « ... Hier mattina Nostro Signore chavalcho a S. Maria maggiore dove fu la sta tione in Pontifîcalibus come è consueto, ma oon grandisâima pompa. Et questa e la prima volta, poi fu coronato, che abbi chavalchato per Roma. OItre al consueto degli altri Pontefici, la S. Sanctità haveva dinanzi ad se tre squadre di cavalli legieri armate di tutti arme, e privigionati della guardia in corazina con corgierini, partigîane et inbracciature in modo che la crocie porta avanti a pena si vedeva. Drietro alla S. Santità andarono due squadre di gente d'arme con lancie lunghe armate come se andassino a combattere : che questo etiam tempore belli li altri Pontefici mai hanno consueto fare. Per tutto Roma è suto parlato assai di questo modo et biasimato generalmente, non mancho per essere inconsueto et per non convenirsi ad uno Ponte fice andando maxime ad una devotione... « Rome, die ultimo februarii, 1492 {U93), hora xvi. « Servus Philippus ValorIcs orat. >» {Arehiûo Florent. Lettere agll 8 di Pratica, clas. X, dist. 6, n. 9, a. c. 247.) 46 JOHANNIS BURCHARDI, [Mars 1493] pedites armatos, quorum magna copia ibidem longe plus solito cum lanceis longis, ensibus nudis, balestris et aliis armorum gene ribus incedebat, prout feci. Hoc mane, SS. D. N. in secreto consistorio R. in Christo P. D. Baptistam sancte Marie nove diaconum cardinalem de Ursinis vulgariter nuncupatum,, in presbyterum cardinalem pronunciare Yolens, me in consistorium \ocari fecit, et ibidem me interrogavit an prius esset in presbyterum ordinandus et deinde sibi titulus assignandus, vel prius pronunciandus et locusinterpresbytères car dinales sibi dandus, et postea ordinandus. Respondi Sanctitati sue primo esse pronunciandum inter presbyteros sibi locum dandum, deinde ordinandum in presbyterum. Quo intellecto, consistorium exivi, et Sanctitas sua ex tunc pronunciavit prefatum cardinalem de Ursinis tituli sanciorum Johannis et Pauli presbyterum, et ei . ' locus post Rmum. D. cardinalem Montis Regalis datus fuit. Hoc mane, SS. D. N. ad basilicam beate Marie majoris equi tante, citra plateam Judeorum, venerunt oratores marchionis Montisferrati Sanctitatem suam inter alios oratores honoraturi, inter quos et oratorem Senensem orta est super precedentia con tentio. Quaper SS. D. N. intellecta, mandavit Sanctitas sua quod non contenderent sed concordarent vel recédèrent. Quo ipsis per socium meum significato, D. Sacius Benassanus orator Senensis recessit et dominis Benvenuto et Ludovico oratoribus Montisfer rati locum dédit, qui D. Philippum Valorium oratorem Floren tinum medium inter se recipientes cum aliis oratoribus laicis suo ordine equitarunt ; episcopus vero Albanus eorum collega equitavlt inter prelatos in loco suo. Cappellum Pape portavit D. Gesar de Beccadellis soldanus ex camera Pape ; et alia more solito. Dominica secunda quadragesime, 3 martii, R. in Christo P. D. Thomas, episcopus Dolensis, assistens Pape, celebravit missam solemnem in capella consueta, Papa presente. Sermonem fecit procurator ordinis minorum. Alia omnia more solito sunt obser vata. Finita missa, Rmus. D. Neapolitanus unus executorum testamenti bone memorie cardinalis Aleriensis de speciali licentia Pape commisit mihi quod singulis RRmis. DD. cardinalibus inti marem qualiter die crastina in basilica s. Petri agerentur exequie icti cardinalis Aleriensis, Ipse D. cardinalis Neapolitanus faciet [Mars 1493] RERUM URBANARUM COMMENTARII. 47 offlcium et D. Franciscus de Narnia, ejusdem predicti cardinalis Aleriensis scutifer sive secretarius, faciet sermonem pro hora 14 ; per cursores SS. D. nostri more solito intimarem, prout et feci, Feria secunda, 4 martii, in basilica sancti Petri, habite siiiit exequie bone memorie cardinalis Aleriensis, paratis prius Castro doloris et aliis. Omnia observata more solito. Rmus. D. cardinalis Neapolitanus primus executor testamenti ejusdem cardinalis de functi celebravit missam publicam in capella sanctorum Andree et Gregorii. Interfuerunt RRmi. DD. s. Angeli, Ulixbonensis et Re chanatensis episcopi ; s. Clementis, Januensis, de Comitibus, Par mensis, Beneventanus, s. Anastasie et Montis Regalis, prebyleri ; Senensis, s. Georgii, deSabellis, vicecancellarius et de s. Severino, diaconi cardinales. Orationem post missam in cappa fecit D. Franciscus de Narnia, scutifer sive secretarius defuncti, et cum celebrante absolverunt RRmi. DD. s. Clementis, Parmensis, Beneventanus et s. Anastasie : omnia facta sunt in Vaticano. Castrum doloris fuit computatum columnis suis, longum palmis xxviii, largum xx, altum xni, ad sec tum tamen altum et optime formatum pro augustia loci et positum per unam casinam inter capellam s. Andree et Georgii et ad cas trum predictum posila fuerunt scamna triplicia ad dexteram intrantis eamdem capellam et totidem ad sinistram, ita quod in eis sedentes ad unum latus haberent capellam predictam et ad cas trum doloris prelati palatii sederunt in primo scamno ad dexteram intrantis et prelati oratores in alio primo ad sinistram intrantis capellam s. Andree et Gregorii sepe dictam et pos eos alii prelati et in fine eorum subdiaconi, coadjutores rote : cardinales sederunt in eadem capella prout facere solent. Papa presente, videlicet a cornu epistole et diaconi ad sinistram intrantis, videlicet a cornu evangelii, licet, meo judicio, convenientius fuisset coutrarius ordo. Oratores laici sederunt in scamno ab angulo post altare a cornu epistole versus banchum episcoporum cardinalium posito, pulpi tum pro oratione positum ab extra ad introitum dicte capelle et consequenter fuit liber introitus et ab eodem secunda columna infra scamno predicto pro prelatis ad tertiam columnam usque ad XI inclusive inter singulas columnas posite fuerunt supra piano capsette pro duobus intorticiis, et in oppositum parum supra 48 JOHANNIS BURCHARDl, [Mars 1493] oslium capèlle s. Thome versus capellam s. André et Gregorii usque ad capellam septimam novem capsette et infra capellam quinque alie capsette pro intorticiis : posite fuerunt igitur inter colmnnas predictas inter xvi et in opposite xv, supra caslrum ix et facule medie libre circiter ccl, juxta castrum intorticia xxiv, \idelicet xii a quolibet latere , xi pro sepultura. Unum datum fuit regenti s. Marie, unum sacriste nostro et unum .illi qui fecit sermonem; et omniahec fuerunt de quatuor libris. Pro cardinalibus et altari parata fuerunt xxx intorticia librarum dua rum pro quolibet ; pro prelatis et funestis clxx \el circa unius libre pro aliis ccc medie libre vel circa et superfuerunt multe alie can dele quia non fuerunt date nisi ordinariis. Cera fuit reposita in capella quam nuper fieri fecit cardinalis s. Marie in Porticu juxta capellam Sixtinam : tele nigre cum armis posite fuerunt in dicta capella s. Marie in Porticu usque ad totam capellam predictam s. Andree et Gregorii et inde usque ad xii columnam, sed de eadem capella usque ad dictam capellam s. Marie in Porticu, niliil. Item super columnam altaris capelle s. Andree et Gregorii cir cum circa et subter castrum doloris et ab extra etiam circum circa more solilo funesti sederunt liinc inde juxta caslrum doloris usque ad finem capelle Sixtine et inde in uno banco transversali lectica sub Castro doloris que fuit longitudinis septem pedum, latitudinis quatuor et altitudinis quinque palmorum vel circa et satis conve niens castro : caput lectice fuit versus capellam s. Andree et Gre gorii predictam et pedes versus altare majus prout conveniebat in illa navi. Distributores cere noluerunt dare candelas canonicis beneficiatis et clericis dicte basilice, asserentes nullas pro eis ordi natas; credo tamenquodposteasuppleverunt. Aliaomnia observata sunt more solito, excepto quod exequie hujusmodi peracte non fuerunt per novem dies, prout fieri solet pro cardinalibus, sed hodie tantum propter defuncti paupertatem. Funesti fuerunt CLXxn vel circa et nuUus prélatus. Primi duo fuerunt fratres cardinalis de functi. Eadem die, post prandium, SS. D. N. equitavitad solatium extra portam sancti Spiritus siveTurrionis, cum suis domesticis cardina libus, prelatis et familiaribus ejus Sanctitatis : immediate anle [Mars 1493] episcopi ; RERUM URBANARUM COMMENTARII. 49 crucem quam portavit D. B. Gambara subdiaconus, precesserunt magiius Turcus a dextris et Johannes Borgia, dux Candie, filius Pape, a sinistris, ante se habens plures Mauretos, mantellos suos diverses ante ac equis ferentes. Feria quinta, 7 martii, festum s. Thome de Aquino, R. in Christo P. D. Titus, episcopus Castrensis, celebravit missam so lemnem in ecclesia beate Marie Minerve in paramentis albis, dixit unam orationem, cantans : Gloria in excelsis et Credo : sermonem fecit, etpost evangelium, D. Dominicus Crispus Pisloriensis, scuti fer Rmi. D. cardinalis Monlis Regalis, in cappa more solito. Inter fuerunt xv cardinales, videlicet : Neapolitanus et Rechanatensis Januensis, de Comitibus, Parmensis, Benevenlanus, s. Anastasie, Montis Regalis et Ursinus presbyteri ; Senensis, s. Georgii, Sabellus, Columna, vicecancellarius et s. Severini dia coni ; et post banchum presbyterorum cardinalium fuit aliud scam num bassum intraversum usque ad ostium, in quo sedit episcopus Lombariensis, orator regis Francie, et post eum arcliiepiscopus Yiennensis ex voluntate D. Neapolitani et Senensis, qui primi venerunt, et cum eis prelati predicti, ne ipse Lombariensis solus esset. Post banchum diaconorum positum fuit simile scamnum usque ad ostium pro omnibus laicis, in quo sedit D. Petrus Queich, orator comitis Palatini ; sed, finito evangelio pro sermone au diendo, certi prelati, qui ibidem extra cancellum erant, quorum aliquos sedere feci post episcopum oratorem, et arcliiepiscopum, alios post D. Petrum Queich prefatum, qui sic manserunt usque ad finem officii : incensum et pacem non dedi extra chorum cardina lium, quia in choro fratrum nuUi vel pauci prelati erant. Dispoto post ultimum cardinalem stanti non dedi incensum, errorem erga quem me deinde excusavi. Cantores capelle nostre non interfue runl. Alla observata sunt more solito. Finita missa et benedictione per episcopum celebrantem data, non fuerunt publicate indulgentie quia in valvis ecclesie pubhcate fuerunt plenarie per affictionem schedule. Dominica tertia quadragesime, 10 martii, R. in Christo P. D. Nicolaus, archiepiscopus Arelatensis, SS. D. N. pape assistens, celebravit missam publicam in capella consueta, Papa presente. Non fuit sermo quia procurator ordiuis eremitarum s. Augustini 50 portare : JOHANNIS BURCHARDI, L^ars 1493J sermonem ipsum facturas, erat raucus ; propterea Papa eum dis pensavit. Hec omnia observata sunt more solito. Feria secunda, 11 mensis martii, circa horam xxi portatum fuit ad ecclesiam beate Marie de Araceli, sepeliendum ibidem, corpus quondam D. Domiiiici de Mari, Januensis, patrui Rmi. D. cardinalis Beneventani, qui obiit nocte preterita Rome in domo liabitationis sue, sita inter ecclesiam Minerve et domum Magdalenorum, per servitores et domesticos suos_, quia fratres Araceli noluerunt illud portare asserentes se non esse fachinos et cardinales duntaxat precesserunt xl intorticia, que portarunt xx ex familia ribus slabuli et alii Rmi. D. cardinalis Beneventani, et corpus secuti sunt xvn consanguinei et affines defuncti, singuli ab uno prelato, a sinistris suis associati, videlicet RR. in Christo patres D. Arelatensis, Tliebarum et Gusentinensis archiepiscopi, D. Do minicus Doria, D. Oliverius de Mari, D. Paris de Mari, D. Franci scus Bucciardus, BorghinusCicada, Arduinus Cicada, D. Gherardus Ususmaris, D. liilarius Gentilis, D. Zaccarias de Mari, D. Andréas Scala, Philippus Maruffus, Marcus de Fornariis, Antonius Gasun dus et D. Mari-us Millinus ; quos secuti sunt plures mercatores Januenses. Primi tres archiepiscopi incesserunt in suo habitu quotidiano nigro more solito, sequentes sex in habitu funesto, ahi octo simili in habitu suo quotidiano nigro more sohto sequentes : interfuerunt famille sex RRmorum. DD. cardinalium, videlicet sancti Petri ad Vincula, Rechanatensis, Januensis, Beneventani, sancte Anastasie et sancti Georgii, ac septem fratres ex conventibus, videhcet sancte Cecihe, tituh D. Beneventani, Minerve, Araceli, sancti Augustini, sancte Marie de Populo, sancte Marie Transponline et sancti Mar celli ac clerus sancti Marci cum duobus parrochianis, sub quorum parrochia domus habitationis defuncti existunt : quibus id per cur sores SS. D. N. pape hoc mane fuit intimatum, data eis pro me schedula tenoris sequentis. « Intimetur RRmis. DD. cardinalibus s. Petri ad Vincula, Rechanatensi, Januensi, s. Anastasie et s. Georgii quia hodie inter horas xx et xxi portabitur corpus bone memorie D. Dominici de Mari, patrui Rmi. D. cardinalis Beneventani, ad ecclesiam beate Marie ibidem sepehendum, de domo habitationis sue que est circa [Mars 1493] Minervam ; RERUM URBANÂRUM COMMENTARII. 51 quapropler rogentur RRmi. DD. cardinales prefati ex parte dicti D. Beneventani dignent mittere familias pro hora pre dicla ad honorandum funus hujusmodi. «i « Secundo intimetur conventibus infrascriptis, videlicet : Sancte Cecilie, Minerve, Araceli, sancti Augustini, sancte Marie de Populo, sancte Marie Transponline, sancti Marcelli, capi tule ecclesie sancti Marci, quod pro hora prescripta conveniant in ecclesia de Minerva adassociandum. » In porta ecclesie Araceli distribute fuerunt candele parve fratri bus more solito. Corpus portatum fuit circa medium ecclesie et ibidem factum officium consuetum. Prelati et funesti intraverunt chorumubi, ipsis sedentibus, quidam ex fratribus dicti conventus Araceli ascenso pulpito, fecit orationem ut moris est : qua finita, prelati, dimissis funestis, redierunt ad domos suas; funesti vero a mercatoribus Januensibus associati et quibusdam cardinalium predictorum familiis, precedentibus cursoribus, redierunt ad do mum defuncti. Feria tertia, 12 marlii, festum s. Gregorii pape, Rmus. D. Baptista, tituli sanctorum Johannis et Pauli presbyter cardinalis de Ursinis vulgariter nuncupatus, Rome, in ecclesia sua sanctorum Johannis et Pauli predictorum, in diaconatus ordine tunc consti tutus, per R. P. D. Thomam episcopum Dolenensem de com missione et licentia speciali SS. D. X. pape super hoc prediclo cardinali oraculo vive vocis concessa, ordinatus fuit in presbyte rum. cooperentia ; In primis circa altare proslrata fuerunt tria tapeta undique altare paratum fuit moredebito, cum sex candelabris et cruce média. In medio altaris ordinata fuerunt omnia paramenta diaconia pontiticalia pro episcopo ordinatore et cornu evangelii omnia paramenta diaconia pro cardinale, videhcet amictus, alba, cingulum, manipulus, stola et dalmatica ac mitra simplex, faldis torium in cornu epistole pro episcopo ; ita quod in ea sedens tribuna choro faciem verteret et populo renés, scabellum pro cardinali in cornu evangehi anteriori, ita quod cardinalis in eo sedens faciem versus episcopum haberet et ad sinistram altare : credentia una parata est pro ambobus in qua erant tria bacilia cum tribus buccalibus, satis tamen fuisset de duobus, quinque map 52 JOHANNIS BURCHARDI, [Mars 1493J pule, meduUa panis, oleuiii cathecumenoium, baculus pastoralis, canna una curtine, calix cum vino et aqua ac patena, hostia desu per posita, danda cardinali in ordinatione ; quibus datis postea cardinal!, evacuavi calicem et amovi hostiam, ac posai aliam consuetam super patenam pro episcopo et minorem pro cardinale ; juxta credentiam parata fuerunt duo intortitia alba, duo panes magni, unus inauratus, alius inargentatus et duo barilia vini, unum inauratum et aliud inargentatum, arma cardinalis et epis copi predictorum in fundo habentia, pro offertorio ; et casula sive planeta pro cardinale parata erat ibidem in credentia. Paratis episcopo et cardinale predictis in faldistorio et scabello suis, respective accessit ante altare episcopus, et deposita sib mitra, dixit confessionem cum cardinale a sinistris suis stante; qua dicta, episcopus accessit ad altare, et in medio eo osculato ac libro evangeliorum, dixit in cornu epislole introilum, orationem de sancto Gregorio, et pro ordinando sub una conclusione, deinde commemoratione de feriasub sua conclusione, epistolam, graduale et tractum usque ad ultimum versum exclusive; eadem dixit etiam cardinalis stans in cornu evangelii, non tamen a latere episcopi, sed in capite. His dictis, episcopus accepta mitra genuflexit in faldistorio in medio altaris sibi parato ; cardinalis ad ejus sinistram ante altare se prostravit, prout fit in consecrationibus electorum, et dixit letaniam episcopus et cardinalem benedixit prout in pontificali, baculum pastoralem tunc in sinistra tenens : fînita litania, depo sita fuit dalmatica a cardinale, qui coram episcopo ante faldis torium cum mitra stante genuflexit; qui episcopus ambas manus posuit super caput cardinalis nihil dicens. Idem fecimus nos omnes alii presbyteri ibidem presentes. Tum episcopi et nos presbyteri, depositis de capite cardinalis manibus^ extendimus illas versus eumdem cardinalem, episcopo cum mitra stante et Oremiis dilectissimi etc. Tum episcopus, deposita mitra, dicente : dixit : Oremus : et ego : Flectamus genua^ levate; episcopus conti nuavit : Exaudi ?ios quesumus^ Domine etc. Per omnia secula secii lorum etc. Finita prefatione, episcopus sedit, accepit mitram et partem posteriorem stole posuit super humerum dextrum cardinalis et [Mars 14931 RERUM URBANARUM GOMMENTARII. 53 eam in pectore duplicavit in modum crucis dicens : Accipe sto lam etc. Tum imposuit ei planelam, ita tamen quod posterior pars maneret super spatulas cardinalis dicens : Accipe vestem etc. Tum deposita mitra, surrexit episcopus, dicens : Deiis sancti ficationem etc. Deinde versus ad altare genuflexit et dixit : Veni Creator spiritus; dicto primo versu surrexit, sedit, accepit mitram et, extractis chirothecis, inunxitmanus cardinalis oleo catechume norum, prout in pontifîcali dicens : Co?isecro te etc. Faclaunctione, extorsit parum poUieem cum mica panis, tum dedit cardinali calicem cum vino et aqua, patena et hostia, dicens : Accipe etc. Cardinalis cum indice et medio utriusque manus tetigit cuppam, aliis palenamet hostiam, et surrexit; deinde cardinalis, et in suo scabello, lavit manus. Idem fecit episcopus in faldistorio. Dixerunt postmodum ultimum versum tractus, episcopus in cornu epistole et cardinalis in cornu evangelii. Tum transportatis missalibus, episcopus in cornu evangelii, et cardinalis in capite cornu epistole, dixerunt evangelium, credo et offertorium; quibus dictis, cardi nalis, coram episcopo in faldistorio in medio altaris cum mitra sedente, genuflexus obtulit ei duo intorlicia, duos panes et duo barilia vini, manusque recipientis deosculans ad singula prout in pontifîcali in consecrationibus electorum ordinatum est ; deinde episcopus lavit manus, accessit ad altare et prosecutus estmissam usque ad communionem ; idem fecit cardinalis in cornu predicto, etiam verba consecrationis proferens. Dicta oratione Domine Jésus Christe, primo episcopus dédit pacem cardinali, sumptis per episcopum sacramento sub specie panis et toto sanguine et particula in calice ; antequam digitos ablueret communicavit cardinalem de corpore tantum per specialem hostiam pro eo consecratam; tum dedi purifîcationem cardinali de calice. Deinde episcopus abluit digitos, postea manus ; interim missale cardinalis portatum fuit ad caput cornu evangelii et missale episcopi ad cornu epistole, dixit responsorium : Jam non dicam vos servos etc.^ versus ad populum et ailare. Interim cardinalis in cornu suo dixit credo, prout in pontifîcali; quibus dictis episcopus, accepta mitra, sedit in faldistorio in medio altaris sibi parato, et ambas manus posuit super caput cardinalis coram se genuflexi, Accipe spiritiim sanctumetc. Explicavit deinde posteriorem dicens : 54 ambo ; JOHANNIS BURCHARDI, [Mars 1493] partem planète dicens : Stola innocenti etc. Tum surrexerunt et episcopus, deposita mitra, perfecit missam in cornu epistole : idem fecit cardinalis in capite cornu evangelii. Finita missa, episcopus, accepta mitra, benedixit populum more solito dicens : Sit nomen Dominî benedictum. Tum ambo, altare signantes, dixerunt Domimis vobiscum; initium sancti evan f/el'n secundum Johannem. hiprincipio etc. Episcopus deposuit para menta sua in faldistorio et cardinalis in scabello ; episcopus deinde venit ad cardinalem ad scabellum suum dicens : tibi proficiat. Cardinalis antequam paramenta reciperet, lavit manus, et conve nienter missa dicta est de sancto Gregorio : cardinalis habuit duos ponlificali : cappellanos indutos superpelliciis et totidem episcopus. Nota quod si papa ordinasset hunc presbyterum, dictum fuisset per priorem diaconorum cardinalium pontifici : Pater sancte, pos tulat sancta mater Ecclesia etc., cum reliquis, et per pontificem dicta annunciatio, quoniam dilectissimi fratres etc., et instructio et admonitio ad ordinandum in singulari, videlicet consecrande fili carissime i?i presbyteratus officium etc., et alia omnia prout in etiam promittis nobis etc., et quia res, quam tractaturus es etc., que ab inferiore a Papa in ordinatione cardinalium obmit tuntur, quia cardinales tamquam a Papa admoniti et approbati, per inferiorem instrui non debent. Idem observandum est in om nium aliorum ordinum collatione, qui cardinalibus per Papam vel inferiorem, de ejus tamen licentia speciali, conferuntur. Videbatur mihi ante inchoationem officii hodierni, videlicet antequam episcopus ad confessionem assurgeret ante ipsum et cardinalem, debuisse dicere verba in hujusmodi sententiam : « B. P., commissiim est Paternitati vestre per SS. D. N. quod hune presentem Rmum. D. cardinalem in diaconatus ordîne constitutum, ad presbyteratus ordinem promoveatis justa ritum sancte romane Ecclesie in talibus solitum observari. Poterit igitur Paternitas vestra officium sibi commissum assequi in nomine Domini. » Sed postea, judicio D. mei episcopi Pientini super hoc habito, visum fuit Dominationi sue hujusmodi verba non convenire sed officium inchoandum esse et persequendum, prout superius per me fuerat observatum. Dominica quarta quadragesime, que letare dicitur, 17 martii, [Mars 1493] interrogavit , RERUM URBANARUM COMMENTARII. 55 SS. D. N. cum paramenta solila reciperet, vocavit me ad se et anne consuetum esset et conveniens dare rosam imperatori romano. Respondi Sanctitati sue consuetum esse, et ia prima donatione convenientissimum. Adjunxit Rmus. D. cardinalis Senensis, felicis recordationis Nicolaum quintum illustrissime et invictissimo Friderico Romanorum imperatori moderno etiam rosam douasse. Paratus deinde de ejus mandato, omnes e camera exire jussi, solis cardinalibus cum Sanctitate sua remanentibus, cum quibus consilium habuit super rose donatione, proponens animi sui dispositionem erga serenissimum imperatorem predi clum, de quorum consilio decrevit rosam ipsam eidem imperatori donare et mittere, rosa ipsa prius more solito benedicta; quam cum benediceret, D. Sinulplius, camere apostolice clericus, sedis apostolice protonotarius et habitum protonotarii deferens, coram eo genuflexus, tenebat. Premissis peractis, Sanctitas sua rosam in manu sinistra portans, et dextera populum benedicens more consueto, venit ad capellam majorem de stantiis novis et misse solemni interfuit, quam Rmus. D. cardinalis sancti Clementis celebravit consuetis ceremoniis. Sermonem fecit procurator ordi nis sancte Marie de monte |Carmelo. Finita missa, Papa reportavit rosam ad cameram, et alia more consueto sunt observata. Dominica quinta quadragesime de passione nuncupata, SS. D. noster venit ad capellam majorem paratus more solito : interfuit misse publice quam celebravit R. D. Baptista archiepiscopus Cusentinus assistens, et fuit ejus prima missa, et petiit idem archie piscopus per me SS. D. nostro sibi prius plenariam indulgentiam concedi quam SS. D. gratiose concessit. Sermonem fecit quidam frater seu procurator servitorum beate Marie, et alia more solito sunt observata. Feria secunda, 25 mensis martii, festum annunciationis beate Marie virginis, SS. D. N. paratus amictu, precedentibus ipsum cruce et cardinalibus, ascenso equo per viam juxta ecclesiam sancti Celsi per Turrim Sanguineam, ecclesiam sancti Salvatoris, sancte Marie Magdalene et Plateam Rotundam, venit ad ecclesiam sancte Marie de Minerva ubi, fratribus cum cruce processionaliter intraostium ecclesie expectantibus, intravit ecclesiam, et osculata cruce per cardinalem Senensem sibi porrecta, fratribus Ecce 56 JOHANNIS BURCHARDT, [Mars 14931 sacerdos magnus^ si recte memini, sive Te Deum laudamus decan tantibus, venit ad altare majus, ubi facta oratione, dimisso cap pucino, retenta stola, accepit pluviale album et cum celebrante fecit confessionem, deinde ascendit solium. Cardinales venerunt ad reverentiam, et alia omnia observata sunt more consueto. Missam celebravit R. in Christo P. D. Raymundus episcopus Dolensis (in vulgari de Bonavoglia) in insula Sardinie : dixit Gloria in excelsis, Pax vobis, unam orationem tantum, prefationem de beata virgine, et alia prout in ordinario : solium Pape positum fuit omnino ante memoriam et sepulturam bone memori cardinalis Tirasonensis et habuit duos gradus tantum : episcopi et presbyteri cardinales sederunt ad ejus dexteram, et diaconi cardinales in oppositum eorum, juxta murum, ad sinistram episcopi assistentis altare ; et prior presbyterorum in scabello suo consueto inter Papam et oratores laici in scamno transversali juxta cancellum a scamno presbyterorum et episcoporum cardinalium usque ad oslium ab alia parte : inter ostium et scamnum diaconorum cardi nalium fuit simile scamnum positum, in quo nullus sedit, sed ab extra ibidem steterunt mulieres in numéro copioso, que perinde, amoto omni obstaculo, potuerunt videre pontificem et omnia que in capella fîebant. Capitaneus Ecclesie, dux Sore^ et D. Jofredus nepos Pape, senator Urbis, Guido cornes sancte Flore, Julius Ursinus, frater cardinalis Ursini, et quidam alius baro sederunt in gradibus solii, alii barones quorum adhuc multi erant, steterunt cum paucis scutiferis Pape intra : juxta ostium cancelli subdiaconi, oratores et clerici camere : acolyti, cubicularii et advocati sede runt in terra more consueto. Prelati \ero oratores et alii prelati sederunt in sedibus in choro fratrum in eorum cappis satis incom mode, Habuit propterea mecum plura verba episcopus Pacensis, orator regis Hispanie, qui in choro Pape cum quibusdam suis collegis oratoribus prelatis sedere voluit in alio scamno transver sali juxta diaconos cardinales posito. Respondi id fieri non debere, quod ipsi ab aliis prelatis separentur. Finita missa et officio, idem Pacensis illos de temeritate incul pavit, asserens ipsos debuisse ordinasse quod prelati omnes locum habuissent in choro cum pontifice, prout anno superiori MCCCGLXXXXII fuerat observatum, in quo satis bonam rationem [Mars 14931 RERUM URBANARUM COMMENTARII. 57 habuit, et mihi ipsi longe convenieniius \idebatur et videtur sic fieri, quam solos prelatos a choro Pape separare, maxime ciim chorus ipse tam amplus sit et spaliosus, quod in eo omnes com mode locari possint. Cantores nostri steterunt retro altare, quidam ex eis in superpelliciis, quidam sine. Finita missa et benedictione per Papam data, non fuerunt date indulgentie, quia in porta ecclesie publicate fuerunt plenarie per Sixtum papam quartum concesse per bullam ibidem affîxam. Tum accesserunt ad pontificem confratres confraternitatis An nunciate cum bacili, in quo Papa obtulit propriis manibus duca tos XXII in auro vel circa, et D. Franciscus Borgia, cubicularius suus, carlenos centum novos vel circa. Dixit tamen postea idem D. Franciscus mihi ab eo petenti, Papam l ducatos in auro obtulisse, et ipsum ce carlenos, quod ego ex quantitate per me visa verum essejudicare non potui. Accesserunt deinde iidem confratres ad cardinales, qui obtule runt singuli, prout ipsis placuit. Interim accesserunt duo alii con fratres cum alio bacili, et bursis xvi in quarum singulis erant floreni lxxv romani in carlenis pro xvi pueUis maritandis, que successive venerunt ante pontificem cum singulis matronis dextera manu ipsas ducentibus ; quibus puellis singulis Papa dedit singulas quas ille recipientes osculabantur pedem Pape et post eas bursas ; matrone. Quo facto, pontifex fecit orationem in faldistorio ante altare ; deinde, deposito pluviali et mitra, reassumpto capucino sub stola, venit ad capellam novam Annunciate per Rmum. D. cardinalem Neapolitanum factam. Tum, ascenso equo, ante ostium principa lem ecclesie per viam sancte Marie in via lata, deinde ad sinistram, via recta venit ad ecclesiam sancte Marie de Populo, cruce et cardinalibus precedentibus, ut prius : ubi facta oratione ante altare, obtulit super illud xv ducatos, si D. Franciscus Borgia cubi cularius suus verum mihi retulit. Reascendit deinde equum et per breviorem viam juxta flumen rediit ad palatium, cardinalibus circa pontem sancti Angeli licentiatis. Interfuerunt xvii cardinales omnibus premissis, videlicet, Neapolitanus, s. Marie in Porticu, Ulixbonensis et Rachanatensis ; episcopi; s. Clementis, Januensis, De Comilibus, Parmensis, 58 byteri ; JOHANNIS BURCHARDI, [Mars 1493] Beneventanus, sancte Anastasie, Montis Regalis et Ursinus, pres Senensis, s. Georgii, de Sabellis, vicecancellarius, et s. Severini, diaconi. Intellecto per me heri quod SS. D. N. equitaturus erat, rogavi Rmum. D. vicecancellarium ut providere [dignaretur ne gens armigera SS. D. N. precederet et sequeretur in ordine nostro, sed si pro sua securitate, eorum opéra uti vellet, eos ad loca et stratas suspectas premitteret et deputaret; quod idem cardinalis se facturum dixit prout et fecit, ac gentem ipsam ad ipsa loca, prout sibi visum est, ordinavit et premisit, retentis circa D. N. circiter xl peditibus cum ensibus in vaginis, ultra pedites circa c, qui crucem in loco solito precesserunt cum runconibus et ensibus sive lanceis. Preterea, SS. D. N. ex camera descendente, ut debitus ordo observaretur, dixi Sanctitati sue inter ipsum et RRmos. DD. car dinales medium debere esse neminem, niholominus nuper capita neum Ecclesie et capitaneum palatii medios equitasse, non sine aliqua nota; supplicavi propterea Sanctitati sue, ut pro suo et car dinalium honore dignaretur dictis capitaneis mandare quod in eorum debito loco equitarent : quod ut suo nomine facerem et eisdem capitaneis locum ubi mihi videretur assignarem mihi com misit. Assignavi igitur capitaneis ipsis locum post gentes pedites, ante crucem incedentes, in quo per totum equitarunt ; capitaneos ipsos sequebantur quatuor pedites, sedem Pape portantes; tum magistri ostiarii, clerici ceremoniarum, subdiaconi cum cruce et ordine consueto. D. Hieronymus de Porcariis auditor rote, de mitra pape serviens, equitavit inter duos secretos cubicularios, et alia more solito observata sunt omnia. Feria quarta, 27 dicti mensis marlii, R. P. D. Anlonius de Monte receptus fuit in auditorem rote in locum quondam D. Petri de Ferraria per RR. PP. DD. coauditores suos, et pro ea die sedil in cappa sua ad sinistram R. P. D. Hieronymi de Porcariis, vice decani rote. Deinde die veneris, 29 ejusdem mensis, sedit in loco suo, et resumpsit omnes causas, coram predicto quondam Petro dum viveret, pendentes, per remissionem illorum quibus per infirmi tatem seu obitum ejusdem Petri alias commisse fuerunt ad can cellariam apostolicam, sibi commissas. [Mars 1493] RERUM URBANARUM COMiMENTARII. 59 Dominica palmarum, 31, SS. D. N. paratus more solito, venit ad capellam majorera, ubi benedixit palmas ibidem ac rames oliva rum parâtes similiter et palmas quas populus extra capella'm tenebat; recepit deinde sine mitra sedens a cardinali Neapolitano successive tres palmas. Tum, recepta mitra et gremiali sibi impe sito, distribuit, more solito cantoribus dicentibus : Pueri Hehreo rum etc. Palmas duas magnas pape tenuerunt comes Pitiliani capitaneus Ecclesie a dextris et dux Sore a sinistris pape : qui receperunt palmas suas, post dispetum, ante prelatos assistens. D. Rodericus Borgia capitaneus palatii, ex speciali ordinatione pape, recepit palmas in fine post omnes, etiam post servientes armorum, et post eum plures alii consanguinei pape et hispani, pro quibus Papa reservari fecit palmas vi, pro capitano, et duobus ipsum sequentibus palmas cardinalares, aliis minores ad volunta tem suam : oranes prelati etiam penitentiarii, et oratores prin cipum laici et non prelati habuerunt palmas, tamen penitentiarii ceteris minores; alii omnes ramos olivarum. Parate autem fuerunt palme numéro clxxi vel circa, de quibus superfuerunt circa xu quas Papa fecit in cameras suas distribui pro conservatione ab ictu tonitrui; fuerant autem palmarum hujusmodi multe floribus or nate, quod ego in benedictione earum videns, feci flores ab omni bus deponi, demptis tantum duabus magnis et parva pro pontifice, in quibus dimissi fuerunt. Rmus. D. cardinalis Januensis habuit ultra suas, duas palmas, pro cardinale s. Petri ad Vincula, papa ab eo interrogante si eas recipere vellet. Cardinalis Beneventanus, recepta sua palma, rediit ad locum suum per inadvertantiam nos tram, deinde parum post ad faldistorium, ubi dimissa planeta recepit cappam, sandalia, et paramenta more solito. Post distributionem palmarum,'senator Urbis dedit aquam ma nibus pape, cardinale Neapolitano ipsum adjuvante. Papa proces sionaliter ad locum ubi rame olivarum populo projiciende eranl eunte et deinde redeunte ; D. protonotarius de Sermoneta assis tens pape portavit fimbrias posteriores Pape, me sibi dante, quia nullum laicum ad hoc vocaveram per inadvertentiam. Alia omnia observata sunt more consueto. Hoc mane, Papa camera sua exeunte, presentavit se Sanctitati sue D. Laurentius de Bibra, canonicus Moguntinus R. D. archie 60 JOHANNIS BURCHARDI, fAvril 1493] piscopi Coloniensis orator, qui conatus est contendere cum D. Antonio de Clapsis preposito Wormaciensi, R. D. archiepiscopi Moguntini oratore, super precedentia, licet a quatuor mensibus et ultra Dominus Johannes Coppis, pro ejus D. Coloniensis oratore se gerens prefatum D. Antonium se precedere pacifiée permiserit, et de simili contentione meo tempore nullum nnquam verbum sit habitum, nisi ab aliquibus annis elapsis citra, cum in Urbe esset Germania ; D. Guillelmus de Bibra miles et orator, qui hujus contentionis origo fuit et inventor, asserens ex imperiali buUa aurea Carolina Coloniensem cancellarium esse imperii per Italiam, et propterea precedere debere in Italia Moguntinum, qui cancellarius est in non attendens Moguntinum decanum esse omnium electorum, proptera, ubi licet, precedere debere. Fui super consuetudine per ambas partes interrogatus, quibus respondi hanc contentionem novam esse, et predictum quondam D. Guillelmum de Bibra excogitasse; quo intellecto, inter se con cordarunt, quod aller eorum alternatis vicibus veniret, sicque hodie Antonius permaneret, et aller pro die predicta veniret; quo ordine dato, dictus D. Antonius venit hodie ad capellam altero extra manente. Feria quarta hebdomade sancle, 3 mensis aprilis, SS. D. N. amic tus alba, cingulo, stola violacea et cappa de scarlato sine mitra, et sine cruce, sequentibus ipsum cardinalibus, et aliis more solito, venit ad capellam majorem, ubi, facta oratione in faldistorio, as cendit solium. Cardinalis Senensis et camerarius ex se non venerunt ad aptandum anteriorem partem fimbriarum cappe Pape in faldis torio, neque ex se Papam ad solium associare voluerunt. In quo, licet forte non erraverint, quia tamen superioribus temporibus id facere voluerunt et fecerunt, de hoc a me commoniti, iterum modo id egerunt. Papa autem in solio existente, etiamantequamsederet, recesserunt, aptata tamen prius sibi a retro aliquantulum cappa. Papa autem in fine antiphone post Benedictus repetite ad faldis torium eunte, et inde, dicta oratione, recedente, ac interim quod ibidem genuflecteret, atque usque in cameram Pape, nullo eorum cardinalium assistentium se approximanle, fimbrias cappe Pape simul collectas portavit archiepiscopus Arelatensis assistens, et cetera omnia observata sunt more solito. [Avril 1493J RERUM URBANAHUM COMMENTARII. 61 liiterfuerunl, Papa in capella eunte, D. Laurentius de Bibra et Johannes Coppis oralores archiepiscopi Goloniensis, Petrus Queich cornes Palatinus et Philibertus Nalurellus ducis Philippi serenis simi Romauorum regis filii oratores, et cum dictus D. Philibertus in capella primuni locum supra oratores archiepiscopi Goloniensis recepisset, licet dicti oratores mihi nihilum de hoc dicerent, ex me eidem D. Philiberto, aliis non intelhgentibus vel audientibus, dixi ipsum supra electorum oratores locum numquam habuisse; et me alias intellexisse prefatum illusirissimum ducem suum slatuisse cum electoribus nequaquam contendere velle, sed ce dere; propterea cogitare vellet quid ageret; qui, hoc a me intel lecto, adstalini capellam de loco predicto exivit. Primam lectio nem sive... dixerunt quatuor, videlicet D. Raphaël cubicularius SS. I). N. subdiaconus capelle nostre, et quidam alius, ac duo ex cantoribus capelle nostre stantes in presbyterio in loco ubi cre dentia poni solet pro celebrante, libro sive fohis in pulpito ibidem per clericum capelle posito, more hispanico cantantes. Alias octo dixerunt cautores in loco eorum consueto. Feria quinta in Cena Domi?ii, 4 mensis aprilis, Rmus. D. cardinalis Ulixbonensis celebravit missam solemnem, Papa stante in capella majori : dixit Gloria in excelsis, Pax vobis, Credo, et alia more solito. Facta communione, prelati acceperunt paramenta et cardinales. Missafînitadeinde, precedentibus duodecim intorticiis, Papa portavit ^acramentum ad parvam capellam ordine solito : D. Jacobus Casanova precessit ; post eum sex capellaui célé brantes duodecim intorticia deferentes, candelam Papa portante; fimbrias Pape portavit comes PitiUani. Incensato sacramento in parva capella et tabernaculo clauso, Papa deposuit pluviale et stolam albam et accepit stolam et pluvialem rubram preciosiorem et extra capellam regnum, sicque processionaliter venit ad bene dictionem ubi, deposito regno, milra assumpta, cardinales fecerunt ei reverentiam, tunc deposita mitra et reassumpto regno, ostendit se populo. Deinde sedens in sede pontitîcali ita quod stanglie parapeclus excédèrent, incepta lectura bulle, deposuit regnum et accepit mi tram planam quam et candidam suam in manu tenuit usque ad fmem lecture. D. Bernardinus Gambara subdiaconus apostolicus 62 JOHANNIS BURCHARDI, [Avril 1493] legit latine et Rmus. D. cardiiialis de Columna in vulgari : qua finita et candelis projectis, Papa, deposila mitra et accepte regno, dedit benedictionem et plenarias indulgentias quas RRmi. DD. cardinales s. Georgii latine et de Columna in vulgari pronunciarunt more solito. Cardinales et prelati deinde deposuerunt paramenta et accepe runt cappas, demptis majoribus cardinalibus qui voluerunt para menta retinere pro majori eorum commoditate ; et SS. D. noster venit ad mandatum quod factum est in secunda aula novarum habi tationum, eo ordine prout prius in tertia aula antiqua fieri solebat. Inde banco pro pauperibus, credentia, pulpito pro diacono et alio pro cantoribus eodem modo collocatis, Rmus. D. cardinalis s. Se verini dixit evangelium et post eum incantavit Papa more solito. Interfuerunt sex alii cardinales, videlicet s. Clementis, s. Anastasie et Montis Regalis in eorum cappis, et Senensis s. Georgii et vice cancellarius in dalmatica. Post lectionem, D. Andréas Capellus, orator Venetorum, dedit aquam manibus Pape, cardinale s. Cle mentis adjuvante. Deinde Papa dixit Pater noster secrète et Ne nos inducas in tentationem et cum aliis versiculis alla voce communi, more solito. Tum pauperibus et aliis benedixit et in cameram rediit. D. Pliilibertus Naturellus, orator illustrissinii Philippi archi ducis Austrie et Burgundie ducis, posuit se supra dictum Petrum Queich, oratorem comitis Palatini, quod ille D. Petrus supporlare noluit nec super eum verbum habere voluit : recessit de capella. Eodem die, SS. D. noster circa horam xxi venit ad capellam supradictam ubi matutinis interfuit in cappa : fimbrias eundo et redeundo portavit archiepiscopus Arelatensis assistens. Interfue runt septem presbyteri et quatuor diaconi cardinales. Omnia obser vata sunt more solito. Feria sexta parasceve, 5 aprilis, SS. D. noster venit ad capellam majorem paratus amictu, alba, cingulo, slola violacea et cappa de scarlato et mytra simpliciori : oravit in faldistorio et ad ejus sinis tram supra scabellum Rinus. D. cardinalis Neapolitanus, officium peracturus, more solito. Passionem dixerunt Raphaël subdiaconus capelle sub voce evangeliste, D. Thomas diaconus capelle sub voce Christi et unus cantorum sub voce judei, omnes in paramentis nigris. D. Thomas, dictis verbis : Reddïdit spiritum^ facta genu [Avril 1493] flexione ; RERUM URBANARUM COMMENTARII. 63 venit prope credentiam et accepit planetam compositam nigram super humerura sinistrum ; more solito, dixit : Mimda et alia, ut moris est. Procurator ordiniscarmelitarumfecitorationem, Rmus. D. cardinalisNeapolitanus, in fine orationis pro imperatore, omisit verba : Per Dominum nostrum Jesum Chmtum etc., nec fuit responsum per cantores Amen; sed dicta per eum : dextera conterantiu\ ad statim sive mora continuavit : Oremiis, pro cathe cumenis nostris, per inadvertentiam et errorem. In adoratione crucis, SS. D. noster obtulit xxv ducatos in auro largos. Venerunl cum eo Senensis et camerarius cardinales et post eum patriarcha Aquilesiensis, Arelatinus et Cusentinus archiepiscopi assistentes, aliis assistentibus in eorum loco permanenlibus. Adorata cruce per Papam, accesserunt ad adorationem cardinales celebrantes cum Ulixbonensi, Rechanatensi et s. Clementis. Deinde alii omnes bini cum assistentibus, deinde alii episcopi a sinistris electi Oloren sis adoraverunt : protonotarius assistens de Sermoneta, post eos capilaneus ecclesie cum capitaneo palatii tum protonotarii et alii et alii more solito ; dum Senensis et camerarius adorarent, Sabel lus et Columna assisterunt Pape. Finita adoratione et candelis accensis, Papa venit ad parvam capellam pro sacramento more solito. Cardinalis celebrans reman sitin majori capella in faldistorio suo et, accedente Papa, calicem suum cum sacramento posuit super corporale, et pontifici ad sedem reverso, proseculus est officium ; et alia observata sunt more so lito. FimbriasPape, ex camera et cum Papa iret pro sacramento et deinde rediret, portavit patriarcha Aquilesiensis primus assistens, sed, Papa ad cameram redeunte, portavit archiepiscopus Arela tinus. Pridie videlicet, 3 hujus, Papa pro matutinis se parante, episco pus Sitriensis, orator regis Ungarie, legit coram pontifice et cardi nalibus ibidem presentibus literas ejusdem regis prima die martii proxime preteriti in Ungaria datas per quas significabat ei se magnam et singularem victoriam habuisse contra Turcas qui regnum Ungarie invaserant et quindecim millia vel circa occidisse et prostravisse, ac non modica spolia exinde reportasse. Eadem die circa horam xxi. Papa venit ad capellam in cappa : prout precedentibus diebus fimbrias portavit archiepiscopus Arela 6i liiius ; JOHANNIS BURCHARDI, [Avril l'i93J lecliones dicte sunt in loco cantorum consueto. Magister capelle fecit per me interrogare Papam si vellet quod tertiam lec tionem cantaret in presbyterio prout mercurii proxima die fuerat canlata quia iidem eranl illam dicturi ; Papa dixit quod non et alia observata sunt more solito. Interfuerunt sex presbyteri et quatuor diaconi et nullus episcopus. Cardinales interfuerunt hoc mane, ponenda ; Neapolitanus Ulixbonensis, Rechanatensis episcopi ; s. Clementis, Januensis, Parmensis, Beneventanus, s. Anastasie, Montis Hegalis,. Ursinus presbyteri ; Senensis, camerarius, de Sabellis, Columna, vicecancellarius et s. Severini diaconi numéro xvi cardinales. Sabbato sancto, 6 aprilis, Rmus. D. cardinalis Parmensis cele braturus, benedixit novum ignem et quinque grana thuris in cereo deinde SS. D. noster more solito venit ad capellam ma jorem et dixit orationem in faldistorio. Nicolaus, clericus capelle, lot verba mihi dixit de faldistorio amovendo vel dimittendo quod ego immemor factus eram que agenda essent. Volui adducere cele brantem pro confessione facienda; quodSS. D. noster considerans dixit mihi tunc confessionem non fieri, non sine magno rubore meo pro quo errore tota illa die turbatus fui. Ascendit dominus noster solium, facta est sibi reverentia per cardinales, imposuit incensum pro lumine apporlando et alia omnia sunt observata more solito. D. Thomas diaconus capelle dixit Lumen Christi et Daniel sub diaconus portavit crucem. Quo facto, Thomas, retentis paramentis paschahbus, Daniel, dimissa planeta plicata, recepit et ipse dalma licam et habita benedictione, dixit : Exsultet jam Angelica etc.^ intermiscens accenlus hispanos cum omnium displicentia. D. Thomas imposuit quinque grana thuris in cereum et illud accendit. Omnia alia observata sunt prout in ceremoniali, dempto quod ad evangelium portari feci luminaria per inadvertentiam extra turba tionem quam a principio suscepi. Celebrans incensavit altare ad Magnificat^ et fuit ipse postea incensatus. Dominica Pasclie, 7 aprilis resurrectionis, D. N. S. Christi, SS. D. noster paratus more solito circa horam xiii sub regno venit ad basihcam sancti Petri ubi facta ante altare oralione, recepta mitra, venerunt ad reverentiam cardinales et omnes prelati : aquam dcderunt pro manibus Pape primam D. Andréas Capello orator [Avril U93] Venetorum ; RERUM URBANARUM COMMENTARII. 65 secundam, D. Aloysius de Paladinis orator regis Nea politani; tertiam, D. Johannes della Serra orator regis Francie, affînis Pape ; quartam, dispotus : epistolam grecamdixil D. Deme Irius, evangelium greciim D. Johannes Argyropyltus. D. Ugo Ben cius subdiaconus apostolicus dixit epistolam latinam, evangelium cardinalis s. Georgii : cardinalis Neapolitanus fuit assistens, cardi nalis vicecancellarius in cornu evangelii et s. Severini in cornu epistole assistentes, incepto per omnia secula seculorum usque ad communionem Pape, sibi iuvicem faciem vertentes. Papa commu nicavit omnes accedentes, primo post omnes diaconos, dispotum, Jofredum Borgia, nepotem suum, senatorem post protonotarium de Sermoneta, oratores laicos et alios suo ordine quotquot vene runt. Incepta communione, ostensum fuit ferrum lancée bis et Veronica ter de mandato Pape populo ut exiret ad locum benedic tionis ; deinde fuerunt solummodo ostensa, finita missa, Sanctitati sue que, illis visis, ascendit ad locum benedictionis et sub regno solemniter benedixit ; s. Georgii latine et de Columna cardinales in vulgari pronunciarunt indulgenlias plenarias per SS. D. nostrum concessas; et alia observata sunt more solito. In summitate altaris s. Petri super quatuor candelabra marmorea ibidem posita fuerunt quatuor intorticia cere immunde et veteris per inadvertentiam canonicorum dicte basilice quod si SS. D. noster attendisset, plu rimum ei displiciusset (attento quod erant similia illis quibus in sente : exequiis cardinalium et prelatorum uti consuevimus) (1). Feria secunda Pasche, 8 aprilis, Rmus. D. cardinalis s. Anas tasie celebravit missam solemnem in capella majore, Papa pré non fuit sermo, et alia omnia fuerunt observata more solito. Feria tertia Pasche, 9 aprihs, Rmus. D. cardinalis de Ursinis celebravit missam solemnem in dicta capella. Papa presente, et fuit missa prima. Non fuit sermo, et alia observata sunt more solito ; et in fine misse publicavit indulgentias septem annorum et totidem quadragenarum per SS. D. nostrum concessas. Sabbato in albis, 13 aprilis, R. in ChristoP.D. Petrus, episcopus Barchinonensis, magister capelle, celebravit missam publicam in 1. Cette remarque n'est donnée que par le manuscrit 5160, fol. 55. 5 T. II. 63 JOHANNIS BURCHARDI, [Avril 1493J capella majore palatii consueta ; cui SS. D. noster, paratus more consueto, interfuit et non consecravit neque distribuit hodie agnus Dei ad hoc ex certis causis motus. Non fuit sermo, et omnia more consueto sunt observata. Feria quarta, 23 dicti mensis apriiis, circa horam xiv, R. in Christo P. D. Marianus, episcopus Glandatensis, cancellarie apos tolice regens, Rome in domo sue solite habitationis et residëntie diem clausit extremum, cujus anima requiescat in pace. Cujus corpus eadem die post horam vesperarum portatum fuit ad ecclesiam beate Marie de Populo associatum a familiis RRmorum. DD. Neapohtani et Senensis cardinahum ac ahis curiahbus, et ibidem sepultum. Idem testamentum suum fecit cujus executionis instituit pre_ fatos RR. DD. Neapohtanum et Senensem cardinales. Exequie ejus habite sunt in dicta ecclesia, die lune, 29 dicti mensis. Missam celebravitR. in Christo P. D. Gabriel, episcopus Adjacensis. Feria quinta, 25 dicti mensis apriiis, festum s. Marci evangeliste, SS. D. N. paratus amictu, alba, cingulo, capucino de velutocreme sino et stola preciosa aurea cum perlis, precedentibus cruce et cardinalibus, equitavit ad ecclesiam s. Marci per viam Pape; ubi postquam descendit ex equo ad ecclesiam, osculatus est crucem per Rmum. D. cardinalem Beneventanum sibi oblatam ; fecit orationem ante altare ; tunc^ deposito capucino, retenta stola, accepit pluviale rubeum preciosum et mitram preciosam et mitram simplicem^ genuflexit in faldistorio, et cantores dixerunt letaniam brevem : qua finita, surrexit pontifex, et fecit confessionem cum celebrante, videlicet cum Rmo. D. cardinale Montis Regalis. Missa dicta est de Spiritu sancto, Papa sic volente, et post orationem de Spiritu sancto cum sua conclusione dictam, facta commemoratione de sancto Marco sub sua conclusione ad secundam albam videlicet ad illius versum Veni sancte spiritus^ Papa venit ad faldistorium ; ante cujus adventum diaconus accepit benedictionem ab eo pro evangelio dicendo, ne postea nimium temporis dispenderetur. Cardinales, episcopi et presbyteri steterunt a dextris Pape, et diaconi a sinistris, et venerunt omnes ad circulum. Prior presby terorum assistens stetit in loco suo post ultimum episcopum cardi nalem. Propter angustiam loci fuimus in choro satis compressi [Avril 1493] RERUM URBANARUM COxMMENTARII. 67 propter cubiculariorum multitudinem ; cum diceretur offertorium et celebrans esset in altare, religiosi ceperunt processionaliter circuire altare more solito, quorum processio finita fuit cum missa. cardinales : Celebrans, depositis paramentis, accepta cappa, sedit inter alios interim R. P. D. Bartholomeus, episcopus Sutrinus et Nepesinus, acceptis pluviale rubeo precioso et mitra simplici, venit ad pontificem, coram quo genuflexus, osculatus est ejus genu dexterum; tunc peliit ab eo indulgentias, et pontifex concessit plenarias in signum letitie tanli federis; deinde ascendit idem episcopus absque benedictionis petitione pulpitum juxta cornu epistole altaris in loco ubi faldistorium celebrantis steterat para tum, et ibidem fecit orationem satis simplicem, per quam publi cavit fedus et confederationem inter SS. D. N. et illustrissimum Venetorum ducem et rempublicam ac illustrissimum Mediolanen sem et Bari ducem initam : excusavit se de brevitate orationis quia pridie id sibi minime commissum fuisset; et legit capitula hujus federis (1). Finita oratione, SS. D. N. stans in sede sua sine mitra, incepit Te Deum laudamus^ et cantores illud sunt prose quuti usque in finem. Quo finito, SS. D. noster dixit Pater noster alta voce, deinde sequentia : Et ne nos inducas in tentationem sed libéra nos a malo. Salvos fac servos tuos, Domine, Deus meus, sperantes in te. Dissipa gentes que bella volunt Ut liberentur dilecti tui et confiteantur nomini tuo. Concède, Domine, populo tuo utsitei cor unum et anima una, in observatione mandatorum tuorum. Mitte nobis auxilium de Sancto Et de Sio?i : tuere nos; Domine exaudi orationem meam, Etclamor meus ad te veniat. Dominus vobiscum, Et cum spîritu tuo. 1 . Sur cette ligue entre le Pape, les Vénitiens et Ludovic le More, voy. Infessura, d. Eccard. t, II, col. 2010 : le sommaire des articles qui la composent est rapporté par Marino Sanudo dans le tome XXII des Rer. liai. Script, de Muratori, col. 1250-1. 68 JOHANNIS BURCHARDI, Oremus. [Mai 1493J Ecdesie tue quesumus^ Domine^ precesplacatus admiite utdestruc tis adversitatibus et erroribus universis secura tïbi sermat lïbertate. Oratio. Deus, atictorpacis et amator caritatis, quem amarevivere^ cui ser vire regnare est^protege ab omnibus ïmpugnatïonibussupplices tuos ut qui in defensione tua confidimus nullïus hostilitatis arma timeamus. Per Christum dominum nostrum. Amen. Tum apportataper subdiaconum aposlolicum coram Papa, cruce, Papa benedixit populo more solito, dicens : Sit nomen Domini benedictum. Quo facto, episcopus predictus qui nondum de pulpito descen derat, in eodem sedens, ad populum versus, publicavit plenarias indulgentias per SS. D. nostrum omnibus qui misse interfuerunt concessas vel per totum hunc diem dictam ecclesiam s, Marci invisitaverint. Tune pontifex rediit ad faldistorium ubi, facta ora tione, dimisso pluviali, recepit capuccinum rubeum et reversus est per eamdem viam ad palatium per quam venerunt : equitavit autem tam eundo quam redeundo et in ordine prout superius in primo festo Annunciationis notatum est. Nota quod cumletanie dicerentur ante missam, celebrans genu flexit in suo faldistorio in cornu epistole : convenientius tamen fuisset quod ad sinistram Pape aliquantulum retro in scabello genuflexisset prout in sabbato sancto fieri solet. Feria quinta, 2 mensis maii, cecidit circa horam prandii pars mûri inter castrum sancti Angeli et palatium apostolicum in oppo sito domus bone memorie cardinalis Aleriensis a turri versus dic tum castrum ad cannas xx vel circa, pro eo quod murus ipse, vetustate consumptus, per menia nova desuper constructa nimis gravabatur, quem SS. D. N. sine mora fecit reedificari. Dominica, 5 maii, circa horam vesperorum SS. D. N. cum capu cino rubeo supra rochetum et capello de cremesino, precedente De origine IJrbis Venetœ et vita omnium duciim. Les causes de cette ligue et toutes les circonstances particulières qui l'entourent sont mises ea lumières par Guicciardini {Dell' istoria d'Ualia, liv. I). Voy. aussi Rinaldi, Anmiles Eccl., t. XXX, p. 205, n» 27 et la note 1 de Mansi, et à l'append. les n"" 8, 16 à 21, passim. [Mai 1493] RERUM URBANARUM COMMENTARTI. 69 criice quam portavit D. Bernardinus Gambara subdiaconus aposto licus et crucem, precesserunt Gem sultan frater magni Turci, apud SS. D. N. detenlus, a dextris, et Johannes BorgiaduxGandie Valentinus, filius SS. D. N. pape in habitu Turcorum a sinistris; Papam sequnti sunt s. Clementis, s. Anastasie Montis Regalis, pres vicecancellarius et s. Severini diaconi cardinales ; et aliis byteri ; more solito equilantibus, equitavit per Transtiberim et pontem s. Marie juxta ecclesias s. Georgii, sanctorum Johannis et Pauli ad basilicam sancti Johannis Lateranensis, ubi descendit ex equo et yidit ibidem structuram tecti : descendit etiam Turcus cum fîlio pape, qui simul fuerunt per dictam basilicam, sepulturam pape Martini V et alia prospicientes : ascensis deinde equis, Papa et omnes alii predicti equitarunt ad sanctam Mariam majorem, sanc tos apostolos, sanctum Marcellum; via deinde directa usque ad plateam sancte marie de Populo, de qua ad sinistram diversantes per viam juxta flumen, domum cardinalis Parmensis, per pontem saiicti Angeli, ad palatium apostolicum sunt reversi. Heri, \idelicet sabbato 4 maii, si recte memini, Rmus. D. car dinalis s. Anastasie, finita signatura commissionum deinceps fa cienda, de mandato specialiSS. D. N. pape R. D. Antonio episcopo Alexandrino... Feria quarta, 15 maii, vigilia Ascensionis D. N. S. Christi, SS. D. noster paratus more solito venit ad capellam majorem ubi peregit officium more solito. Die sequenti, festo Ascensionis ejusdem, venit Sanctitas sua in sede ad basilicam s. Petri sub mitra; voluit autem venire sub regno, sed socius meus dixit id non convenire, sed minus pru denter. Et quia hac die in qua Papa est daturus benedictionem solemnem ad basilicam, videlicet locum sum regno venire debebat, sicque Papa dedit sibi fidem et venit cum mitra. Interfuit misse solemni quam celebravit Rmus. D. cardinalis s. Clementis, sermo nem fecit D. Petrus, servitor R. D. episcopi Arelatensis. In eleva tione sanctissimi sacramenti de mandato SS. D. N. pape, ostensa fuerunt ferrum lance Christi bis, deinde veronica ter populo ut expeditius ad locum benedictionis iret. Finita benedictione post missam. Papa sub regno per navem veronice ubi ferrum et Veronica ut prius fuerunt ostensa, sine 70 JOHANNIS BURCHARDI, [Mai 1493] baldachino venit ad locum publice benedictionis ubi dedit solem nem benedictionem et plenarias indulgentias more solito quas publicaverunt s. Georgii latine et de Columna diaconi cardinales vulgariter. Deinde Papa reversas est adpalatium, cardinalibus circa pontem licencialis, et quia abbas s. Sebastiani, sacrisla palatii, dixerat Pape quod deberet venire sub baldachino tam e palatio ad ecclesiam quam de ecclesia ad locum benedictionis, Papa circa finem misse interrogavit me an sub baldachino deberet venire ; cui me respondente quod non, Sanctitas sua commisit sacriste pre dicto quod apportaret librum ceremoniarum, qui ivit pro libre, sed quia ex eo non potuit somnium suum verifîcare, ad Papam pro eo mane non est reversus. Pridie, dominus Ludovicus Braccius, serenissimi Maximiliani niat : Romanorum regis secretarius et orator, petiit a SS. D. N. locum inter oratores sibi debitum assignari, et licet Sanctitas sua, quod locus sibi supra et ante omnes oratores regales debeatur, assentire videretur, tamen dixit se super hoc RRmos. DD. cardinales con sulere et me audire velle. Fui igitur propterea vocatus coram Sanc titate sua que mihi dixit RRmis. DD. cardinalibus videri quod se inter reges Romanorum et Francie pro loco hujusmodi inter ponere non debeat, ne indignatio ahqua sedi apostolice exinde eve nihilominus mihi tunc commisit, quod heri ante vesperas ob eandem causam ad Sanctitatem suam redirem, quod et feci ; ubi Sanctitas sua mihi dixit nihil circa locum hujusmodi decrevisse. Dédit autem prefatus D. Ludovicus Braccius orator SS. D. nostro informationem super loco hujusmodi petito, cujus ténor talis est : « Rex Romanorum, etiam imperatore adhuc vivente sufTectus, ceteris regibus preferendus est. Nam, ut aha obmittamus, cum eum sancta mater Ecclesia, eum jus pontificium omnibus regibus préférât, omnes fihi sancte matris Ecclesie eum quoque sine con troversia preferre debent. « Manifestum est autem eum a sancta matre Ecclesia cunctis regibus anteferri, quod eum solum advocatum ex omnibus regibus et suum defensorem ac procuratorem appellat, ab eo quoque in suis necessitatibus primum auxilium seu protectionem, ut jura indicant, requirere et consequi consuevit, ut, ceteris omni bus obmissis, late patet in capitulo Venerabilem^ de electione^ ubi [Mai 4493] RERUM URBANARUM COMMENTARII. 71 inquit pontifex : « Num quid, si principes electores in unum noluerint consentire, sedes apostolica, advocato et defensore suo careret? » coronatur ; « Quod eo magis confirmatup, quia ex omnibus regibus, nullus apostolice sedis inslituto vel ordinatione eligitur vel approbatur vel ejus auctoritate ungilur ac coronalur, nisi rex romanus, ut re ipsa et juribus constat. Ipse enim rex romanus electus, priusquam a sede apostolica comprobetur, ejus tamen authoritate ungitur et solus est qui jurât se protectorem, defensorem et pro curatorem suum pontificis ac sancte romane E^cclesie in omnibus eorum necessitatibus et utilitatibus fore, eorum honores, posses siones et jura luendo, custodiendo et conservando ut in cap. : Romani : de Jure Jiir. et dist. xni. c. Tibi Domino cum multis simi libus. « Qua de re, cum sanctamater Ecclesia, pre ceteris regibus hono rare et preferre consueverit, ut clare patet decretali xxni capitulo In nomine Domi7ii, ubi Nicolaus pontifex decernens de electione pontificis inquit : salvo debito honore et reverentia dilecti filii nostri Henrici qui in presentiarum rex habetur, et futurus imperator, Deo concedente, speratur. Nusquam enim in jure sic de ceteris regibus sed de rege romano tantum cum ea reverentia loqui summi pon tifices solent. « Preterea notum est sanctam matrem Ecclesiam in diversis pre cibus paschalibus imperatorem, aut, eo defuncto, regem Romano rum, etiam si nondum imperator sit, christianissimum appellare, etpro eo singulari prece veluti pro precipuo suo defensore, Deum precari, tametsi nonnulli alii reges etiam hoc christianissimi titulo jam veluti usurpato sibi blandiri plurimum gaudeant. « Insuper et in aliis precibus^ cum orat Ecclesia pro rege nostro, non constat eam de Romanorum rege intelligere, cui pre ceteris sui tutelam curamve gerendam ut passim jura docent, jam olim sepius demandavit? « Ex quibus omnibus aliisque multis simihbus liquet ipsum regem Romanorum, quem ceteris regibus Ecclesia prefert, ab omnibus Ecclesie filiis sine aliorum injuria fore preferendum. « Hoc dicendum est quod nonnulli opponunt illi tantummodo Romanorum régi hos honores deberi, qui, nullo alio Romanorum JOHANNIS BURCHARDI, [Mai 1493] 73 imperatore vivenle, imperium administrât. Nam cum manifestum sit non alia ratione regem eligi Romanorum alio adhuc vivente, nisi ut ipsius imperantis jam debilis impotentis labores suscipiat o-ravesque imperii curas et oneras gerenda pertractet et adminis tret. rationabile profecto et equum est eum cum ipso imperatore ac si eadem persona esset eisdem titulis et honoribus decorari : hinc eorum utrumque et Cesarem et semper auguslum communibus titulis appellari videmus, ut eum eamdem et imperatoris et Roma norum regis provinciam, idemque utriusque regnum esse fatea mur, ipso nomine tantum eos differre concedere debeamus. a Demum sicuti sancta mater Ecclesia, ac sacrum romanum imperium, si aliquo gravi periculo laborarent non senio confectus, autviribus jam effectusjam imperator, sedipse rex Romanorum ei \iventi suffectus illis succurrere teneretur, ita procul dubio con sentaneum et legitimum est, et qui labores et pericula prefert, is vicissim honores premiaque suscipiat, Régula Jiiris, qui sentit de regulis libro VI. etL.secundum naturamff. eodem titulo. « Contra enim rerum naluram, nedum rationem, fieri videre tur, si régi Romanorum graves imperii labores et anxias curas demandari et ejusdem honores et lilulos ei denegari debere dixe rimus. « Quo fit ut necessario concludamus, ipsum Romanorum regem canonice electum, et a sancta romana Ecclesia pro rege agnitum atque susceptum, ceteris omnibus christianis regibus sine eorum injuria omnino preferendum. » Hodie dum missa in basilica sancti Petri celebraretur, vexillum sive stendardum in superiore parte turris castri sancti Angeli posi tum juxta figuram angeli deorsum versam per murum pendentem permansit, quod ab omnibus, pontifice in loco publice benedictio nis populo benedicente, visum est. Heri sero vesperis nullus episcoporum cardinalium interfuit, et hoc mane misse unus tantum, videlicet Rmus. D. cardinalis Ulix bonensis. Feria tertia, 2 dicti mensis maii, R. in Christo P. D. Aloysius, episcopus Pisaurensis, constitutus regens cancellarie apostolice, ut tahs a presidentibus de parco majori receptus est : signatura vero simplicium commissionum et aliarum per placet signatarum [Mai 1493] RERUM URBANARUM COMMENTARII. 73 extensio R. in Christo P. D. Christophoro de Latua electo Glanda tensi est commissa. Eadem die, hora xx vel circa, per portam Yiridarii intraverunt quatuor oratores illustrissimi principis D. Caroli Johannis Amadei ducis Sabaudie, videlicet R. in Christo P. D. Bartholomeus episco pus Niciensis, magnifîci DD. utriusque juris doctores Philippus Vagnonus miles magister domus dicti ducis, Petrus de Gara consi liarius et collateralis ejusdem ducis procurator, et R. P. D. Johan nes Orioli, decretorum doctor, sedis apostolice protonotarius, in romana curia ejusdem ducis procurator, qui a prelatis et familiis SS. D. noslri et RRmorum. cardinalium more soiito recepti, ad hospitiumque eorum habitationis, quod erat in regione Regule juxta domum quondam D. Petri de Perreria scriptoris apostolici, associati fuerunt ; equitavimus aulem, magistro domus Pape sic volente, via recta ad campum Flore, et ibidem juxta domum cardi nalis de Medicis ad dexteram divertentes per viculum et in capite illius juxta domum Marcelli Gapo di ferro, iterum ad dexteram via recta ad domum predictam.
　Equitarunt autem episcopus Niciensis, primus orator, inter Arelatensem et Saguntinum archiepiscopos prelatos palatii ; secundus inter archiepiscopum Cusentinum prelatum palatii a dextris et episcopum Lombariensem oratorem regis Francie a sinistris ; tertius inter episcopum Concordiensem prelatum palatii a dextris, et episcopum Forojuliensem oratorem ejusdem regis Francie a sinistris ; quartus, videlicet D. Johannes Orioli, licet de novo non venisset sed procurator dicti ducis in Urbe jam pluribus annis fuisset et esset, quia dicebat se etiam in mandato nominatum esse ad prestandam obedientiam Pape, equitavit, ut ceteri, medius inter episcopum Segorbicensem prelatum palatii et magistrum domus Pape a dextris et D. Johannem della Serra militem, etiam oratorem regis Francie a sinistris ; quos secuti sunt alii prelati palatii et oratores bini et bini, ac alii more consueto. Oratores palatii venerunt cum servitoribus, sive equitibus LXXX vel circa, sine salmis.
　Sabbato, 26 maii, vigilia Pentecostes, mutatio capparum, SS. D. N. paratus more soiito venit ad vesperas, que in capella majore dicte sunt, et in mane sequenti venit ad basilicam sancti Petri 74 dixit : JOHANNIS BURCHARDI, fMai 1493] sine baldachino, iibi misse solemni interfuit, quam celebravit Rmus. D. cardinalis de Ursinis. Sermonem fecit D. de Camerino futurus specialis judex Marchie, qui pronunciaturus indulgentias SS. D. N. dat omnibus septem annos et totidem quadrage nas de vera penitentia in forma, loco indulgentiarum. In vesperis hymnum et in missa versum alléluia noluit intègre, sed voluit quod cantores id facerent. Venit autem ad genuflexionem ad faldisto rium ad utrumque, et cum adversus alba columba cum radiis per cordulam a tecto basilice ad cratem altaris emitteretur, ignis accendit et combussit cordam, et cordula cum radiis cecidit in medio ecclesie, et mansit mortua. Alia observata sunt more solito. Eadem die sabbati, 25 maii, in mane recesserunt ex Urbe RR. in Christo patres DD. Rernardinus Cartaginensis et Johannes Pacen sis episcopi, serenissimi regis et regine Hispaniarum oratores, et heri recessit R. in Christo P. D. Gondisalvus electus Tarraconensis, alme Urbis gubernator, obviam ituri magnifico D. Didaco Lopes de Haro militi ad Urbem venienti, obedientiam, nomine eorumdem regis et regine, una cum dictis D. Tarraconensi, Garthaginiensi et Pacensiepiscopisconoratoribussuisadhocnominatis, SS. D. nostro prestituro; ante quorum recessum D. R. episcopus Carthaginiensis a me scire voluit in quo habitu Urbem intrare deberet cum conora-^ tore suo novo adveniente predicto, an in mantello cum cappucino in collum transverso et capello episcopali , prout episcopi per Urbem solent equitare, vel tamquam noviter veniens cum gabano, vel breviori mantello et capucino ac capello consueto. Respondi, quod licet Dominatio sua dicto novo oratori per plures dictas obviam itura cum eo ab extra veniat, et sic quasi de novo itinere utpote ab extra venientibus conveniat in breviori mantello sive gabano et capello solito episcopali Urbem ingredi, tamen quia Dominatio sua una cum Pacensi et gubernatore pre fatis in Urbe resideret, et id omnibus notum esset, videretur mihi magis convenire introitui eorum, quod in mantellis longis cum capucino transversali et capello consueto incederent, quam aliter; super quoposset Dominatio sua se deliberare, et ego similiter ante eorum reditum si quid melius mihi videretur Domination! sue significare tunc vellem. Subsequenter Dominatio sua mihi per secretum significavit SS. D. N. proposuisse velle serenissimos [Mai 1793] RERUM URBANARUM COMMENTARII. 75 regem et reginam Hispanie etiam singulari affectione honorare, ipsosque regem et reginam sanctitatem suam non mediocri devo tione prosequi; propterea utique cogitasse honori et devotioni hujusmodi convenire, quod Rmus. D. cardinalis Montis Regalis, SS. D. N. nepos, inter oratores pro obedientia hujusmodi pres tanda connumeretur, et ipsum nominatum esse, et, ut utriusque gravitas observetur, sibi videri, quod in mane introitus dictorum oratorum prediclus Rmus. D. Montis Regalis cardinalis ad Rurget tum locum per sex miliaria ab Urbe distantem equitet, et ibidem oratores venientes expectet; post quorum adventum ipse cardinalis ad sinistram suam habens prefatum D. Didacum Lopes de Haro, Romam intret, et post eum dicti Tarraconensis, Carthaginiensis et Pacensis, singuli inter prelatos palatii, et alios oratores in Urbe existentes^ medii, et hoc ordine equitet usque ad domum Rmi. D. Ascanii vicecancellarii, ubi ipse solus permaneat cum sua lamilia, prefatus vero D. Didacus Lopes, una cum dictis Tarraconensi, Carthaginiensi et Pacensi iter suumcontinu et usque ad domum Rmi. D. cardinalis de Medicis in campo Flore, in qua hospitaturus est prefatus D. Didacus Lopes : adjungens novum non esse quod cardinalis pro rege obedientiam prestet summo pontifici. Nam bone memorie Constantiensis et Atrebatensis cardinales simul missi a Ludovico Francorum rege ad felicis recordationis Pium papam secundum, ilh nomine dicti regis obedientiam prestiterunt, non inter cardinales sedentes, sed retro banchum presbyterorum cardinalium in loco oratorum consueto stantes, cardinale Atreba tensi predicto orationem faciente; simihter et bone memorie cardinalem Andegavensem ad felicis recordationis Innocentium papam octavum pro prestanda obedientia nomine Ludovici regis Francorum, una cum quibusdam aliis conoratoribus suis missum fuisse. Respondi Dominationi sue me de Constantiense et Atrebatense nihil scire, sed Andegavensem me memorem esse, quod licet per regem predictum ad hujusmodi officium nominatus fuerit, per Papam tamen et per cardinales in populo tanquam legatum de latere per sancte memorie Sixtum papam quartum ad Franciam missum, inde redeuntem receptum fuisse, et deinde sequenti die comité Delphini conoratore suo, una cum ceteris per portam Viri 76 JOHANNIS BURCHARDI. [Mai 1493] darii Urbem intranti ipsum Andegavensem ipsi comiti usque ad muros extra portam predictam equitasse, ipsumque comitem pre fatum ad sinistram ejusdem cardinalis equitantem, usque ad doraum associasse, pro quo SS. D. N. Innocentius predictus ipsum cardinalem redarguit, asserens preter ejus mandatum dictum cardinalem id fecisse. In die autem prestationis obedientie eumdem cardinalem cum suis conoratoribus consistorium non intrasse, sed prius scire illos inter cardinales in loco sue promotionis sedisse cum illi intrarent et obedientiam prestarent : casum autem nos trum predictis dixi esse longe exhorbitantiorem pro eo quod cardinalis Montis Regalis non ab extra veniat, sed in Urbe resideat. Rogavitme, quod rem banc nemini communicarem^ sed secretam retinerem et cogitarem, SS. D, N. me super hoc interrogante quod magis conveniret ad effectum, quod SS. D. N. ac regi, et regine^ ac cardinali predictis satisfacerem. Post hec, SS. D. N. die sabbati hodierna, vigilia pentecosles, finitis vesperis, RRmis. D. cardinalibus premissa proposuit super missione cardinalis Montis Regalis et ejus introitu tamquam ora toris regis et regine predictorum, ubi, inter alia, dictum fuit, tempore felicis recordationis Pii pape secundi, Constanciensem et Atrebatensem tunc cardinales novos ad Urbem venisse, ac nomine regis Francorum predicti veram obedientiam prestitisse, Pragma ticeque Sanctioni renunciasse; quod cum honori et commodo sancte romane Ecclesie plurimum cederet, id sic fieri per eumdem Pium admissum fuisse. Ad hec adduxit Rmus. cardinalis Senensis quod cum alias tem pore felicis recordationis Nicolai pape quinti, serenissimus Fride ricus Romanorum rex, rebus pubHcis christianorum providere desiderans, dietam Ratisbone omnibus principibus imperii in dixisset, ac bone memorie cardinalem sancti Petri ad Vincula, de Cusa nuncupatum, in Germania tunc residentem, ut sub impera toris nomine Ratisbonam se transferre, et diète sive congregationi hujusmodi procuratoris nomine ejusdem imperatoris presidere vellet per suas hteras et oratores rogasset, et idem Rmus. D. cardinalis de Cusa sciens id sine sedis apostohce hcentia speciali, sibi non licere ac illi soH obedire debere, propterea se apud prefatum imperatorem excusasset, idem imperator misit ad sancte Mail493J RERUM URBANARUM COxMMENTARII. 77 memorie Nicolaum papam qaiiitum legatos, et eidem hanc rem exposuit; qui, intellecto dietara hujusmodi pro communi christi fidelium bono et commodo indictam esse, prefatum cardinalein de Gusa in sedis apostolice legatum de latere creavit, ipsumque ut congregationi hujusmodi et diète predicte preôsset, Ratisbonam misit; quo idem cardinalis ea commissione et legatione hujusmodi se contuht, et tam sedi apostolice quam prefato imperatori cum honore et cardinalatus dignitatis perseveratione, satisfecit. Quibus et aUis consideralis, conclusum fuit per SS. D. N. in congregatione predicta, cardinalem Montis Regahs prefatum, aut quemcumque obviam predictis oratoribus mitti aut legationis sive oratoris officio fungi non debere, et propterea secretario commis sum quod Tarraconensem , Carthaginiensem et Pacensem per brève apostohcumipsis propterea mittendum, certosredderetquod eorum introitum alias ordinarent et prosequerentur absque car dinahs expectatione (1). Post prescriptos principes obtulerunt xvi vexilla patrie subjecte domui Austrie, videHcet pro quahbet patriarum unus nobilis por tabat vexillum magnum quem sequebantur quinque alii nobiles, quorum unus portabat galeam, abus arma, abus insignia cum scuto, ahi duoducentes equum magnum vestitum sive coopertum panno nigro a capite usque ad pedes. Postremo sequebatur Imperii ferens vexillum, aquila, galeam, diadema, mundum sive pomum, sceptrum, gladium heraldus et equus maximus. Aderant et multi ahi comites et barones et potentes, quos enumerare longum esset. Sequuntur xvi patrie de quibus supra fit mentio : Imperium, Hungaria, Austria nova, Austria antiqua, Stiria, Karintia, Carniola^ Aspurgh,, Tirolis, Alsacia, Burgaria, Marchio natus Yiennensis, Pontus Naonis^ Phiere comitatus (de Frigia) , Brisachum, Patria ultra Donatum (2) flumen ubi est Lintz 1. Sur cette ambassade que Burchard ne fait que mentionner, voy. Infessura dans Eccard, t. II, col. 2012. 2. Le Danube, en allemand Donau. Le journal de Burchard s'arrête ici et ne reprend qu'à la date du samedi, 11 janvier 1494. Cette lacune est en partie comblée dans le Chigi et le 5522, par une interpolation d'Infessura qui est reproduite ici entre cro chets. Les mss. 149, 5160 et 13734 ne la donnent pas. 78 Innocentii ; [Mai 1493] JOHANNIS BURCHARDI, [Die lOjunii, cum magno comitatu episcoporum, venit Romam D. Alexander, filius D. de Pisaiiro, et eadem die in uxorem cepit per verba de futuro filiam spuriam Pape Alexandri, quam prius dictus Papa, dum erat cardinalis, nupserat cuidam Hispano, postea aulem factus Papa volens conditionem dicte sue filie melio rare, rupto fédère, datisque dicto Hispano tribus millibus ducato rum, ut uxorem predictam renunciaret, iterum dicto D. nupsit, adhuc suo primo marito vivente, et propter dictam pecuniam tacente et renunciante (1). Die 11, ambasciator Magni Turci venit Romam et, ut fertur, secum portavit xc" ducatos et x™ quos portabat parum ante mortem et postquam audivit Innocentium mortuum, retrocessit et alia xl" pro anno presenti et x" quos asseritur préparasse Magno Turco existenti in palatio, pro eo quod frater ejus volebat ipsum substentari expensis suis, fuit receptus cum magno triumpho, et omnes mirati sunt quod Magnus Turcus miserit tributum Pape et Ecclesie. Die 12 ejusdem mensis, videlicet die mercurii, ex parte Pape convitate fuerunt cl nobilissime Romane mulieres, et offîciales omnes Urbis, et Senator, et mariti dictarum mulierum, et ambas ciatores omnes ad nuptias in palatio Pape apud sanctum Petrum. Et dum predicti viri exspectarent in quadam aula, ut vocarentur ad \idendum fieri subarrhationem, intrarunt primo mulieres pre-' dicte et post ipsas; quando voluerunt intrare predicti viri, cives, offîciales, ambasciatores et alii invitati, fuit clausum ostium et non potuerunt intrare. Et deinde post unam horam vel circa, D. Coronatus Planca et D. Gamillus notarii rogati de sponsalibus aperuerunt ostium ; et quando cives et reliqui intraverunt, innova verunt actum subarrliationis jam perfectum. Et ibi erat presentia D. N. Pape, et undecim cardinalium, et multorum D. episcoporum et temporalium. Et coram dictis D. et mulieribus fuit subarrhata et desponsata prefata filia Pape Alexan dri cum dote et pactis dotalibus. Et post desponsationem. Papa quinquaginta cuppas argenteas cum confectionibus ad faciendam collationem presentavit, ibique in signum magne letilie in sinum 1. Voy. Grégorovius, Lucrèce Borgia, ch. V et VI. [Mai 1493] RERUM URBANARUM COMMENTARII. 79 multarum mulierum, potissime pulchrarum, projecte fuerunt, et hoc ad honorem et laudem omnipotentis Dei et Ecclesie Ro mane (1). Alexander consuetudinem jam ceptam per Innocentium de maritanda proie feminina prosequutus est et ampliavit. Incumbit igitur clerus omnis, et quidem cum diligentia, circa sobolem pro creandam. Itaque a majore usque ad minimum concubinas in figura matrimonii, et quidem publice, attinent. Quod nisi a Deo provideatur, transibit hec corruptio usque ad monachos et reli giosos, quamvis monasteria Urbis quasi omnia jam facta sint lupanaria, nemine contradicente (2). 1. Voy. Grégorovius, Lucrèce Borgia, ch. VII. 2. Cette assimilation des lupanars aux couvents de jeunes filles revient souvent sous la plume des écrivains du xv« siècle ; ce qui s'explique d'ailleurs par la corrup tion extrême du clergé régulier et séculier. Le pieux et savant de Clémengis disait que les couvents de vierges étaient d'exécrables lupanars, et que faire prendre le voile à une jeune fille était la même chose que la vouer à la prostitution. « ... Restant nunc solae moniales, ut nostram narrationem quemadmodum polliciti sumus, a summo capite usque ad extrema vestigia, nuUo praetermisso gradu, deducamus. De his autem plura dicere (etsi plura quœ dici possent, suppetebant) verecundia prohibet ne non de cetu vir ginum Deo dedicatum, sed magis de lupanaribus, de dolis et procacia meretricum, de stupris et incestuosis operibus pudendum sermonem prolixe trahamus. Nam, quid obsecro aliud sunt hoc tempore puellarum monasteria nisi quaedam non dico Dei sanc tuaria, sed Veneris execranda prostibula, sed lascivorum et impudicorum juvenum ad libidines explendas receptacula? ut idem hodie sit puellam velare quod et publice ad scortandum exponere.... » Nicolaus Clemangis archidiaconus Bajocensis, doctor Sanctae Theologise Parisiensis, De cori'upto Ecclesise statu, causa XXXVI, p. 46, dans le Tractatus de modo Generalis Concilii celebrandi per G. Durandum episcopum Mima tensem, Parisiis, 1671, in-8. Voy. dans ce dernier ouvrage le titre XXXV, p. 305 « de luxuria, inordinatione, et cohabitatione clericorum et mulierum et voluptcUibus evitandis. » J. F. Pic de la Mirandole, dans son discours sur la réforme des mœurs, s'exprime dans des termes analogues. « ... Quid aliud, Pater Sanctissime, Quidnam aliud nobis intelligere debere quam sacras sedes et templa lenonibus et catamytis antea commissa, quam nefariis lupis optimi pastoris ovilia demandata, quam virgi nibus olim dicata plerisque in urbibus septa in meretricios formices et obscœna lati bula fuisse conversa?... » P. Mirandulœ, Opei'a omnia, Basileœ, fol. 1601, t. II, p. 886: ad Leonem X et Concilium lateran. Joh. Francisci Pici Mirandulx domini de refor mandis moribus oratio. » Pierre Dauphin, dans une lettre à P. Barrotius, évêque de Padoue, sur la nécessité et la difficulté de réformer les monastères de filles, écrivait : « ... Reformandis virginum monasteriis apposuisti manum. Apponat secum et suas Dominus. Est enim res indigens potissimum auxilio Dei. Quantum diffîcultatis in se habeat, satis mihi expectus videor, ita ut verissime scriptum putem : Brevis est omnis malitia, super malitiam mulierum. « Romae, die VII Mail 1492. » (Petri Delphini Epist. , lib. III, epist. XXXIV). Dans son vingt-troisième sermon prêché pendant l'Avent de l'année 1493, Savonarole disait, en parlant des prêtres : « ... Hanno ancora maculato d'immudizia e di spurcitie il tabernacolo tuo...... Questo si puô esporre che è non ci è 80 JOHANNIS BURGHARDI, [Mai 1493] Et, ut perfectius tradatur materia, sero in cena remanserimt aliqui cardinales, discubuertintque in eadem mensa. Papa primo, deinde predicti cardinales, et sponsus predictus una cum aliquibus aliis DD. et inter eos eliam mulieres, primo scilicet filia Pape, deinde Julia Bella, dicta de Farnesio, ejus concubina (1), tertio neptis lunocentii, filia Theodorine, comitis Pitiliani uxor, et filia Gabrielis de Cesarinis, et quedam alie, ut dixi, una mensa ad cenam cum Papa et cardinalibus discubuerunt hoc ordine, ut qui libel DD. prope se retineret unam ex dictis juvenibus. Et in cena permanserunt usque ad septimam lioram noctis, recitateque ibi sunt comédie et tragédie, et quidem lascive, ipsis postmodum videntibus et ridentibus. Et in fine Papa ipse, ut fertur, personali ter associatus est filiam suam cum sponso usque in palatium sancte Marie in Porticu, quod est de alio latere scalarum sancti Petri, ubi dictus sponsus junxit se cum uxore sua. Et multa afia dicta sunt, que hic non scribo, que aut non sunt, vel si sunt, incredibilia. Post triduum, intravit ambasciator regis Hispanie cum magno comitatu episcoporum et curiahum ; et factus ei esthonor magnus. Et inter alla, quando intravit per portam Viridarii, comitatus fuit a filio Pape a dextris, et a genero suo, videhcet D. Pisauri a sinistris, et hoc a loco unde exivit, versus Montem Marium, usque in pala tium Campi Flore, ubi se posuit. In concistorio publico, ultra obedientiam, quam fertur dictum ambasciatorem prestitisse nomine regis Hispanie, exposuit etiam ex parte ipsius regis, quod prefatus rex habebat multum in odio bella que fiebant in Itafia inter Christianos, eo quod diceret, se continue exponere statum suum, et vitam suam pro sainte chris tiane fidei et augumento ipsius, continuo certando cum infide et Papa, qui esset caput fidei chrisliane, intenderet ad ipsius fidei dissipationem : et exposuit etiam quod dictus rex intendebat libus : habere notitiam de eo, per quem remaneret, quominus dicta pax fieret inter Christianos ; quoniam dicebat dictum regem habiturum più reverenza ne timoré, rispetto alcuno circa le vergini, che sono sagrate a Dio, cosî alsecolo corne alla religione ne' monasterii, perchè ogni cosa hanno contaminato. » Sermoni ePredicîie, Firenze, 1846, p. 568. 1. On peut voir dans Grégorovius l'origine de la liaison adultère d'Alexandre VI avec Julie Farnèse {Lucrèce Borgla, t. I, ch. vit, p. 124), l'épouse du Christ, comme l'appelle Stefano deCastrocaro dans une lettre à Petro de Vectoriis, citée àl'Ap. n» 14. [Mai 1493] RERUM.URBANARUM COMMENTARII. 81 cum eis inimiciliam, potissime si sine causa istud fieret. Aliud, quod proposuit est, quod ex quo prefatus rex expulerat marranos de imperio suo, tanquam inimicos christiane fidei, quod mirabalur, quod Papa, qui essel caput dicte fidei, illos recepisset in Urbe : et propterea hortatus est eum, ut de terris Ecclesie illi subjectis eos expelleret (1). Tertio quod ex quo intendebat sua Majestas perse qui victoriam contra infidèles, et acquirere (si Deus dedisset ei gratiam) Jérusalem et Terram Sanclam, rogabat Pontificem ut vellet ei prestare auxilium et favorem, presertim in hoc, videlicet ut operaretur, ut habentes bénéficia excedentia centum ducatos de fructibus annuatim, quod deberent reverti ad Hispaniam, alio quin intendebat ipse recipere dictos fructus, et ipsos convertere in opus predictum contra infidèles. Aliud quod exposuit est quod jam fama est ubique, quod hic, Rome, in Ecclesia Romana, facta sint bénéficia, officia et dignitales vénales et venalia, et quod quasi bona profana subhastentur, et quod non possit quis ad beneficium aliquod sive magnum sive minimum, item ad episcopatum vel etiam ad cardinalatum pervc nire nisi soluta pecunia, et quod ubi ohm virtute Spiritus sancti creabantur, hodie loco illius sola pecuniarum consideratio habea tur indifferenter, et non quesito bonus an malus, idoneus vel non, promoveatur, sed solum qui majorem pecuniarum numerum expo nere possit. Eo quod exhortatus est summum Pontificem ut non plus quam unum beneficium curatum pro quolibet concederet et non plura. Et alia quedam multa fertur dixisse, que ad statum et honorem Ecclesie pertinerent, que hic non exprime (2). Que t. 1. On sait avec quelle cruauté inouïe s'opéra l'expulsion des Maures et à quels excès se porta le fanatisme espagnol. Ceux qui purent échapper aux bûchers ou aux massacres se rendirent en Italie, en Grèce et en Asie, d'autres gagnèrent la Syrie et l'Egypte. Bartholomé Sénégara raconte en termes émus l'arrivée à Gênes de plusieurs de ces malheureux dont la misère lui inspire cette réflexion : « Res haîc primo aspectu laudabilis visa est, quia decus nostriie Religionis respiceret, sed aliquantulum in se crudelitatis continere, si eos non belluas sed homines a Deo creatos consideravimus. » Barth. Senegarœ, Commentaria de relus Genuensibus, dans Muratori,Rer. Ital. Script., XXIV, c. 531, 2) et la lettre CXVII de Bossus (31 décembre 1492) ad venerandum patrem et concanonicum Severinum de rebus urbanis. 2. On se rappelle que l'élection de R. Borgia à la papauté n'avait causé aucune joie au roi d'Espagne qui connaissait l'ambition et l'avarice du vice-chancelier. (Voy. précéd. p. 4, note 1, la lettre de Pierre Martyr au comte de Tendilla.) Le roi de Naples Fer dinand, dix mois après l'exaltation d'Alexandre VI, disait dans ses instructions à An 6 T. II. 82 JOHANNIS BURGHARDI, [Juin 1493] omnia qualiter fuerint expeditavideamus. Et primo, de pace pauca \el nuUa spes est, ut signa demonstrant ; nam per paucos dies post D.Alexander de Pisauro, gêner sanctissimi D. N. pape, cum sex squadris militum armatorum demonstrationem, et non multum post Fracassus de sancto Severino cum gentibus suis, nec non et Nicolaus cornes Pitiliani, Macrinus Sabellus, Nicolaus de Sermo neta et Julius Ursinus cum gentibus armatorum eorum se junxe runt, ita ut in totum usque nunc sint circa xl squadre. Et ultra alios alius numerus janizzerorum, balistariorum et equorum levium (sic vulgariter nuncupantur) et circum circa Urbem damna faciunt infinita. Fertur etiam apud Ostiam cum cardinale sancti Petri ad Vin cula esse D. Federicum, filium regis Ferdinandi, cum undecim galeris, D. Virginium Ursinum, D. Prosperum et P'abritium de Columna cum aliquibus armatis. Quid inter se tractent, quotidie simul ratiocinantes, nescitur; propter quod non sine ratione de futuro bello timetur. De prima parte, marrani steterunt in maxima quantitate extra Portam Appiam apud Caput Bovis, ibi tentoria tendentes, intrave runtque in Urbem secreto modo, eo quod ad custodiam portarum deputati sunt Hispani armigeri, et, ut creditur, etiam de illis, adeo ut incontinenti pestis' invaserit Urbem, mortuique sint quamplu rimi ex peste et contagione dictorum marranorum, de quibus tota Urbs impleta est, et, ut videri potest, non sine voluntate et per missu Pape. Die penultima junii, Virginius Ursinus qui erat apud Ostiam cum cardinale et reliquis dominis, recessit et ivit Braccianum, secumque duxit ligatum quemdam Antonium Conti Januensem. Hic D. Antonius erat homo magne auctoritatis apud dictum D. car dinalem, adeo quod dederat ei ad fructifîcandum quamdam abba tiam de suis et semper in mente tenebat primum locum prope cardinalem, et multum confidebat deeo. Nuncautem dicitur quod, die dominica sequenti, de mane, fecit eum suspendi et post in tonio d'Alessandro, son ambassadeur en Espagne. « ... El papa fa tal vita che e da tutti abominata senza respetto de la sedia dove sta ne cura altro che ad dericto et reverso fare grande li flglioli et questo e solo el suo desiderio ... Et in tutte cose va con fraude et simulatione, corne e sua natura, et per fare denari vende omne minimo officio et beneficio... » Trinchera, Codive Aragonese, t. II, p. ii, p. 41. [Juillet 1493] RERUM URBANARUM COMMENTARII. 83 partes dividi, et aliqui dicunt quod adliuc vivit; et eo ex hoc quod secreto modo capiebat literas D. cardinalis, et ipsas et qaicquid ibi agebatur pape Alexandre sexto revelabat. Die tertia julii 1493, circa xviiii horam, ténèbre facte sunt super terrain et insurrexit ventus imminentissimus et turbo in aère et pluvia magna fuit in Urbe ; et extra Urbem ; in pratis Neronianis, in Ponte Milvio et versus Pontem Salarium fuerunt grandines densis sime sicut nuces magne. Et destruxit omnes quos invenitforis ; et campum Fracassi cum gentibus suis qui erant in loco qui dicitur Primaporta, cum tendis et patiglionibus, in totum fracassavit lan ceas, cappas omnes devastavit, sellas et supellectilia omnia dicte rum militum destruxit et vis aquarum transportavitita quod reperti fuerunt ibi multi equi mprtui et deperditi, et armigeri magni et parvi omnes clamabant : Misericordia ! fugientes versus montes ne submergerentur. Duravit per duos horas continuas, et post fuit visum quod per quinque palmos et ultra in valle illa, ubi fuerunt castra, fuit alta grando et aqua ; quod non fuit sine maximo incom mode dicti Fracassi et gentis sue. Et damnum, ut dicitur, inter equos perdîtes et bena deperdita et devastata, fuit plusquam mille quingentorum ducaterum. tavit ; In Urbe vero^ in démo Ursini mariti Julie Belle de Farnesio apud Montem Jordanum, ventus removit unum caminum, qui erat in ejus démo, et ultra illud in dicta domececidit fulgur etaliqua devas et hoc fuit die mercurii. Die dominica sequenti, Fracassus cum gentibus suis intravit Romam et monstravit se Pape in platea s. Petri. Die 23 dicti mensis, quidam sbirrus barigelli qui luserat et per diderat certam pecuniam (et hic erat Januensis), centulit se ad ecclesiam sancti Blasii de Maie in regiene sancti Eustachii, et in facie dicte ecclesie vidit unum crucifixum in mure depictum : ipse, male animo^ cum quadam partesana quam in manibus habebat, percussit dictum crucifixum in capite et in peclore ; et fuit visus a quadam meretrice. Et cum ipse miraculese iret circum circa dic tum locum et non pesset inde exire, supervenit dictus barigellus, et ipsa mulier ipsum reum accusavit qui illico captus fuit ; et ambe manus sibi amputate, cum clavibus in dicte mure aflîxe, et postea in Agene furcis suspensus fuit per dictum barigellum. 84 JOHANNIS BURCHARDI, [Septembre 1493] Die 24 dicti meiisis, cardiiialis saiicti Petri ad Vincula qui fuerat apudOstiam et D. Virginius Ursinus sedaverant discordiam quam habebant cum pontifice et reversi sunt ad Urbem cum magno triumpho et accesseruiit ad Papam et ibi cum eo cenati sunt, et sic pax facta fuit et guardie que erant in portis remote fuerunt : sed hec pax simulata fuit et ideo non duravit (1). Die 25 augusti, in meridie, tempestas magna in aère fuit, et sagitta cecidit in Capitolium, videlicet in campanile, et percussit in tibia quemdam qui pulsabal campanam grossam ad gaudium prop ter annuam coronationem Alexandri pape sexli, et abstulit ab eo mediam caligam cum sotolari, et eum non interfecit. Iterum intra \itper Capitolium, et multa loca tetigit, et eadem die, fulgur per cussit campanile Lateranense, et postea descendit in dictam ecclesiam, et similiterlocalesit. Die 28, mortuus est imperator Federicus, et cum eo perierunt prophétie, et aiunt Maximiliamim fuisse creatum imperatorem. Die 20 septembris, papa Alexandercreavitduodecim cardinales, et in eorum creationem consenserunt tantum septem cardinales, reliqui dissenserunt (2). Inter primos fuit creatus filius ipsius ex se et quadam muliere quam ipse nupserat cuidam Dominico de Ari gnano, et semper fuit habitus, tentus et reputatus ejus filius, et ipse fecerat eum episcopum Pampelonensem in Hispania (3), item filium D. Gabrielis de Cesarinis, fratrem generis sui (4), item unum de domo Farnesia, consanguineum Julie Belle, ejus concubine (5), 1. Sur cet accord, voy. Grégorovius, t. VI, p. 388, et la dépêche du 17 août de Guidotti de Colle aux 8 de Pratica, à l'appendice n° 23. 2. Telle n'est pas l'opinion de Mariana qui écrit : « Contrahiscere nemo Rotœ judi cum, nemo Cardinalium cum quibus rem communicavit, ausus est. Tantam improbi tatera, tam perditos ejus sseculi mores ingemuisse orbem Christianum arbitror... » De rcb. hisp., 1. XXVI, c. 2. 3. César Borgia, nè du pape alors qu'il était cardinal, et de sa maîtresse Vanozza. Comme il était bâtard et par suite inhahile à obtenir une promotion ecclésiastique, les cardinaux Pallavicini et Orsini se chargèrent de sa légitimation. Voy. D. Grégo rovius ce que Giandrea Boccaccio écrivait à ce sujet {Lucrèce Borgia, t. I, p. 129).-4. Julien Cesarini. Son frère Jean avait épousé Girolama Borgia, le 24 janvier 1482. 5. Alexandre Farnèse, le futur Paul III, nommé grâce à l'adultère de sa sœur Julie avec le pape ; aussi l'appelait-on plaisamment le cardinal de la jupe, cardinale délia gonella. L'ambassadeur vénitien Soriano disait en parlant du pape Paul III : <( La sua promozione al cardinalato non fu molto honesta, essendo proceduta per causa oscena : cioè dair amore e dalla familiarità che avea papa Alessandro VI con la signora Guilia sua sorella; dal che nacque che per lungo tempo fu chiamalo il cardinale Fi-egnese. » [Septembre 1493] RERUxM URBANARUM COMMENTARII. 85 et quosdam alios, ex quibus, ut fertur, plusquam centum millia ducatorum extraxit, et a mullis fuit murmuratum, ita quod publice dictus fuit versus ille : Quasque male amisit, nunc male qiierit opes (1). Etistis temporibus fuit inundatio Tiberis et multe phivie ita quod in multis horis fuit maximum damnum in campis, in vineis; et Alberi, Relazioni degli amhasciatori Veneti al Senato, t. II, p. m, pag. 314. Pour les autres cardinaux nommés dans cette promotion, voy. outre les biographies de Ciac conius, Cardella, etc., Rinaldi. Ann. Eccles., t. XXX, p. 208, n» 33. Turpissima quorumdiim cardinalium promotio. 1. « Et hujus Julie imaginem, ut per traditionem majorum nostrorum didicimus, in palatio apostolico, in loco qui a nepotibus summorum pontificum inhabitari solet, in magno articulo quodam turris Borgie toto depicto ac inaurato et quodam ... divise super quadam janua videre liceret. Omnibus enim patet, representatara beatam Virgi nem cum infantulo in brachiis, pontifice Alexandre ante ipsam genuflexo. » Ce pas sage qui manque dans le texte de Muratori (JRer. Ital. Script., t. III, p. n, col. 1250) et dans les mss. du journal d'Infessura de la bibliothèque nationale de Paris (fonds ital., n» 193, s. p. et 671, t. II, f. 193, v.), ainsi que dans le mss. de Burchard 5522 f. 162 V. et le Chigi, L. I, II, f. 150, n'est donné que dans le texte d'Eccard, coll. 2015 et dans le mss. 672, fonds ital., Bibl. nat., f. 298 : mais c'est sûrement une interpo lation faite longtemps après, car on ne saurait s'expliquer que le contemporain Infes sura ait pu écrire, lit per traditionem majorum nostrorum didicimus. En outre ce fait qu'on trouve légèrement modifié dans Vasari, Vite degli artefici, t. V, p. 269, est his toriquement inexact s'il faut en croire Alvisi, CesareBorgia... p. 14 et 15, et Leonetti, Papa Alessandro VI, t. III, p. 305. Sur les peintures au Vatican du Pinluriccio, l'au teur de cette prétendue toile, voy. Crowe et Cavalcaselle, History ofpainting in Italy, t. III, p. 262 et Gregorovius, Storia ... di Roma ... t. VII, p. 806 et suiv. D'après Leonetti, on ne connaît aujourd'hui qu'un portrait original et authentique d'Alexandre VI (t. III, p. 304). Il est certain que ce pape s'est fait peindre souvent, mais les peintures auront été détruites ou perdues. Jules II, qui haïssait mortellement la mémoire d'Alexandre VI, s'était décidé à habiter les étages supérieurs du Vatican pour n'avoir pas à chaque instant sous les yeux l'image de ce marrane, de ce juif, de ce circoncis, et pour n'avoir pas à se rappeler la mémoire exécrable et scélérate de ce Pontife ... « (Anno 1507, 26 novembris). Itaque alia vice, ut supra dixi, hodie papa incepit in supe rioribus mansionibus Palatii habitare, quia non volebatomni hora videre, ut mihi dixit, illam figuram Alexandri predecessoris sui, inimici sui quem marranum et judeum ap pellabat et circumcisum : quod verbum cum ego et cum multis domesticis riderem, ipse quasi egre tulit a me quia non crederem ei que diceret de papa Alexandre quia esset circumcisus. Et cum ego replicarem quod si placeret ipsam imaginem delere de pariete ac omnes alias simul cum armis pictis ; non voluit, dicens quod hoc non deceret ; sed ipse nolebat ibi habitare ne recordaretur memorie illius pessime et scélérate, » Paridis de Grassis diarium, mss. lat. 5165, t. I, p. 392. Léon X parlait de Jules II, son pré décesseur, à peu près dans les mêmes termes que celui-ci d'Alexandre VI. ... « ... Papa (Léo) jussit ut (ordo) servaretur, videHcet quod conservatores hunquam se misceant cum oratoribus. Itaque si dixisset conservatori hec servata fuissent, sed non voluit quia decretum fuit Julii pape, cui ipse non deferebat et quem Papa vocabat marranum, circumcisum. » P. de Grassis, Z)»armm, t. III, p. 364. 86 JOHANNIS BURCHARDI, [Janvier 1494] vince omnes que sunt in pratis plene fuerunt inundate ; et in burgo Sutrino fuit talis alluvio quod a fundamentis asportavit circa tri ginta domos ibi existantes intra quas erant tres ecclesie, ita quod non fuit cognitum ubi edifîcate erant ; et decem et octo homines inter mares et feminas magnos et parvos suffocati et asportati fuerunt vi alluvionis predicte, et in aliquibus locis juxta Tiberim vinee intègre et canneta ablata sunt ; et duravit multis diebus. In partibus Lombardie etiam alique vinee et castra sufifocata fuerunt, et ibi multa millia hominum perierunt. Et hic Rome ceci derunt multa fulgura, interque cecidit unum in palatium sancti Petri in camera pape Alexandri et ubi ipse erat ; et valde timuit et perterritus fuit, ita quod non potuitloqui et duo ex suis servitoribus ceciderunt in terram, quasi mortui, sed post nihil habuerunt. Die 21 octobris, mortuus est cardinalis de Comitibus peste. Die 26 ejusdem^ papa Alexander recessit ab Urbe cum octo cardinalibus, et dixit se velle conferre Viterbium, et postea rever sus est.]

１４９４年１月１１日（）

　Anno Domini MCCCCLXXXXIIII, die sabbati 11 mensis januarii supradicti, hora xxnu vel circa, per portam beate Marie de Populo venit ad Urbem magnifîcus D. Marquardus de Breysach, doctor et miles, serenissimi D. Maximiliani Romanorum regis semper augusti orator, cum familiaribus xuii vel circa, et salmis duabus rerum suarum : cui obviam venimus, D. Philibertus Naturelli ora tor illustrissimi ducis Philippi, predicti regis Filii, decanus et qui dam canonicus Tridentinus, in Urbe pro confîrmatione dicti electi Tridentini existentes, D. Nicolaus Crutzinach et ergo; et eum ad domum quondam D. Petri de Perreria, scriptoris et abbreviatoris literarum apostolicarum, in qua hospitari voluit, associavimus. Feria sexta, 24 dicti mensis januarii, SS. D. N. Alexander papa sextus me ad secretum consistorium vocatum interrogavit quando et qualiter festum purificalionis beate Marie virginis, quod hoc anno in dominica sexagesime veniet, esset peragendum. Respondi Sanctitati sue idem festum tempo.re felicis recordationis Urbani pape VI, anno quarto pontificatus sui, venisse in dominica septua [Janvier 1494] RERUM URBANARUM COMMENTARII. 87 gesime et tunc ordinatum fuisse, quod benedictio et distributio candelarum fieret eadem dominica, sed officium misse fieret illa die dominica, et officium beate Marie tranferretur in die lune tune proxime sequente, et tunc sic fuisse observatum et id propterea faetum, quia tunc temporis omnes dominice septuagesime, sexa gesime et quinquagesime fuissent missarum papalium, sicut domi nice quadragesime, sedhodie secus esse, cum ille dominice, tempo ribus nostris non fuerint, neque hodie sint missarum papalium, sed eonsuevere in parva capella, in pontificis et cardinalium absentia peragi, propterea posse in eadem parva capella per cantores et capellanum missam de ipsa dominica decantari in pontificis absen tia, deinde in capella majori per pontificem candelas benedici et distribui, ac, processione fmita, missam de purificatione conve nienter posse celebrari, et hoc etiam facere, quod capella ipsa major sit in honorem ejusdem beate Marie virginis consecrata, et propterea festum ejusdem sancte Marie in ea transferri non debere. SS. D. N. perquisivit cardinalium super judicio meo sententias, qui omnes a primo ad ultimum concorditer, nemine contradi cente, meam sententiam approbarunt et laudarunt, propterea fuit sic, de omnium consilio, fieri debere conclusum per SS. N. D. et decretum. Interfuerunt autem in consistorio supradicto xxi cardinales, videlicet Neapolitanus et Ulixbonensis episcopi; s. Clementis, Januensis, Parmensis, Beneventanus, Montis Regalis, Ursinus, Alexandrinus, s. Dionysii et Carthaginiensis presbyteri; Senensis, s. Georgii, Columna, Ascanius, s. Severini, Valentinus, Cesarinus, Grimanus, Farnesius et Lunate diaconi cardinales. Eodem mane, D. Johannes Paulus de Bosiis, sacrista capella SS. D. N. pape, qui etiam in consistorio supradicto, dum premissa fièrent, interfuit, mihi dixit dictum festum purificationis, tempore felicis recordationis Sixti pape quarti, in dominica septuagesime vel sexagesime venisse, ac eadem die candelas per eumdem Sixtum benedictas et distributas fuisse, ac processionem consuetam habi tam; deinde Rmum. D. cardinalem s. Clementis missam publicam de dominica tunc currente in Pape et cardinalium presentia célé brasse, ipsumque sacristam a cardinalibus reprehensum fuisse. 88 JOHANNIS BURCHARDl, [Février 149iJ dicentes missam dominicalem hujusmodi non esse cardinalis sed simplicis prelali. Die autem lime tunc sequente non fuisse in capella majore dicti palatii missam celebratam de beata virgine ; que res sine admiratione facta est. Dominica sexagesime, 2 mensis februarii, festo purifîcationis beate Marie virginis, SS. D. N. paratus more solito, venit ad ca pellam majorem supradictam, ubi, facta ex more sibi per cardi nales reverentia, benedixit et distribuit candelas quas tenuerunt D. Pisauri a dextris, et senator a sinistris, et parvam quam tenait D. Petrus Carancius, cubicularius secretus : deinde Papa, accepte gremiali, dedit ipsi Neapolitano cardinali, prelatis et aliis more solito; D. Pisauri post assistentes ante alios prelatos paratos, et dispoto immediate post cardinales. Et quia contentio erat inter oratores regis Ungarie et regis Neapolitani, SS. D. N. premissos oratores regis Ungarie et regis Neapolitani in loco ordinario vocari fecit et eis dari fecitlocum ingradu plani solii sui a sinistris, prope prelatos assistentes, ubi manserunt usque complète toto offîcio et non venerunt ad processionem. Papa dedit eis candelas post prelatos paratos ante penitentiarios paratas, et sic etiam ante omnes alios oratores, licet ibi essent oratores regum Romanorum et Francie ; aquam post distributionem candelarum manibus Pape ministravit D. Marquardus de Breysach, orator regis Romanorum, quo in loco suo incedente, Papaintrante capellam, D. Johannes de Serra, orator regis Francie, interrogavit me quisnam essetD. Mar quardus, quod digniorem locum haberet. Respondi quod orator regis Romanorum, cui primus locus debetur, qui licet fuerit, alias, imperatore pâtre suo vivente, per oratores regis Francie indebite negatus, asserentes tunc ipsos imperatori tantum cedere debere non régi Romanorum apud quem nulla esset administratio, tamen modo locum ipsum nequaquam negari posse, cum administratio imperii modo apud ipsum existât. Acquievit idem D. Johannes sententie mee, et D. Marquardum supra se stare pacifiée permisit. Finito officio, D. episcopus Foroliviensis, alter orator regis Francie, me reprehendit pro eo quod oratori regis Romanorum supra socium suum locum dedissem, asserens régi Romanorum locum illum non deberi, cum nondum sit coronatus ; respondi, Dominationem suam errare, quia locus ille non ratione corona [Février 1494] RERUM URBANARUM COMiMENTARII. 89 tionis, sed ratione tituli regis Romanorum debetur, quia sit pri mas rex mundi, et in plena administratione imperii, et ita liane cariam observare. Quod si suus rex, nondum coronatus, orato res SQOS mittat, eisdem etiam locum eumdern dari debere, qui datur el debetur post coronationem. Acquievit et idem mee sententie, licetmale libenter, asserens quod postquam SS. D. N. sic fieri debere ordinasset, ordinem ipsum fore observandum : quod pro sua excusatione dixit, cum Papa circa premissa niliil ordinaverit. D. Gabriel Cesarinus, confalonerius Urbis, dixit mihi locum suum esse, ratione officii sui, immediate post conservatores ante omnes alios barones, quem si vellem possem sibi assignare. Significavi id SS. D. N. qui mihi commisit quod eumdern locum ipsi confalo nerio darem; et feci : alia omniaacla sunt more cousueto. Superioribus diebus, videlicet lune 27 mensis januarii proxime preteriti et sequentibus, venerunt nove ad Urbem, quod die sabbati 25 ejusdem mensis, qua fuit festum conversionis sancti Pauli, sere nissimus Ferdinandus neapolitanus ac Sicilie rex, diem clausisset extremum, qui obiit sine luce, sine cruce et sine Deo ; et successit in regno Alphonsus lilius suus (1). Feria quarta, 5 dicti mensis februarii, venit ad Urbem quidam orator Arabi Soldani, quem associarunt plures de familia Turci hic in Urbe detenti, et scutiferi et ahi familiares Pape, usque ad do mum eorum hospitii. Feria quarta cinerum, 12 mensis februarii, prefatus SS. D. N. paratus more solito, venit ad capellam majorem, benedixit cineres, 1. Summonte raconte différemment la fin du roi Ferdinand : « Essendosi (il re Ferrante) molto affaticato di corpo, scaldando e raffreddando, non senza passioni di animo, li sopraggiunse un gran catarro, al quale sopraggiunta febbre, con molti sintomi, al fine, al decimoquarto giorno di quella, usci di vita, che fu a' 25 di Gennajo 1494 ad ore 16, di età di anni 70, dieci mesi e 28 giorni, avendo regnato anni 35, mesi cinque e giorni 25. Morî il Re Ferrante di una morte (conforme lui la desiderava) presta, perciocchè nelli suddetli giorni dell' infermità non fu molto da quella travagliato, et il fine ancora fu molto celere, perciocchè essendo a quello vicino, non credondosi esservi giunto, si fe' accomodare i capelli e le mascelle che pareano che cascar gh dovessero, e formando alcune poche parole con D. Federigo, che gli stava appresso, délie cose della città, sentendosi affatto venir meno, disse tre mando queste parole « Figliuoli siate benedetti » e voltandosi ad un Crocefisso disse « Deiis propitius esto mihi peccatori ». E subito si parti da questa vita. » Slmmonte, Ist. della Città e Regno di Napoli, t. III, p. 539. 90 JOHANNIS BURCHARDI, [Mars 1494] deinde illis sibi per Rmum. D. cardinalem sancti Dionysii celebra liirum impositis, Papa eidem cardinal! et aliis omnibus imposait more consueto : aquam ministravit, manibus propriis, post cine rum distributionem, quidam nobilis de Perpignano, cui nuper locum ad gradus solii de mandato pape dederam : omnia alia more solito gesta sunt. D. Marquardus, orator regis Romanorum, habuit iterum primum locum sine cujuscumque contradictione : sermo nem fecit R. D. Angelus, archiepiscopus Viennensis. Finita missa, SS. D. N., me supplicante, concessit nobis clericis ceremonia rum et cantoribus et aliis de capella sua existentibus, facultatem eligendi confessorem, qui nos ab omnibus absolvat, et plenariam indulgentiam et remissionem impendat, et quod visitando singulis diebus altare majus basilice sancti Petri consequamur indulgen tias stationum, quod et quibusdam cantoribus deinde signifîcavi. Dominica prima quadragesime, 16 dicti mensis, R. in Christo P. D. Stephanus, archiepiscopus Patracensis et episcopus Torcel lanus, SS. D. N. pape assistens, celebravit missam publicam in capella supradicta, Papa presente. Sermonem fecit procurator ordinis predicatorum ; et alia omnia observata sunt more solito. Dominica secunda quadragesime, 23 dicti mensis februarii, R. in Christo P. D. Stephanus, episcopus Cathacensis, celebravit missam publicam in capella supradicta, et in oratione dixit : a cunctis apostolis Petro et Paido et beato Jacobo, quia sic erat in missali quod abbas noster sibi dederat, male tamen fuit. SS. D. N. inter fuit more solito. Sermonem fecit procurator ordinis minorum. Dum epistole dicerentur ex spécial! SS. D. nostri mandato dedi locum inter prelatos assistentes R. in Christo P. D. Johanni, epis copo Portugallensi, qui ab ahis assistentibus ut talis receptus fuit et admissus. Alia omnia observata sunt more solito. Feria tertia, 25 mensis februarii, R. in Christo P. D. Johannes, archiepiscopus Ragusinus, celebravit missam publicam in capella supradicta pro defunctis et pro anniversario felicis recordationis Innocentii pape VIII cui Papa amictu et pluviali rubeo simplici paratus interfuit cum multis cardinalibus, et in fine misse absolvit. Alia omnia observata sunt more solito. Dominica tertia quadragesime, 2 martii, R. in Christo P. D. Bar Iholomeus, episcopus Segobricensis,SS.D. nostri magisterdomus, [Mars 1494] RERUM URBANARUM COMMENTARII. 91 celebravit missam publicam, Papa presente. Sermonem fecit pro curator ordinis eremitarum s. Augustini; et alia omnia sunt more solito observata. Feria tertia, 4 dicti mensis martii, R. in Christo P. D. Petrus PauIus,episcopus sancte Agathe, celebravit missampublicam, Papa pluviali rubeo et aliis paramentis solitis induto, in capella supra dicta presente, pro anima bone memorie Ferdinandi Sicilie regis Neapolitani, et in fine misse Papa absolvit, et alia omnia observata sunt more.solito. Eadem die, cum intraturi essent hodie Urbem oratores RR. in Christo PP. et DD. domini Petri d'Aubusson, sancti Hadriani sancte romane Ecclesie diaconi cardinahs, ac Rhodi et ordinis sancti Johannis Hierosolymitani magni magistri pro obedientia SS. D. N. prestanda, Rmus. D. cardinalis Ascanius vicecancellarius, finita missa, interrogavit me, an oratoribus suprascriptis esset per fami lias SS. D. N. pape et RRmorum. cardinahum iturum obviam pro eorum introitu. Dixi reverendissime Dominationi sue, quod non, quia subditis sancte romane Ecclesie ac religiosis personis obviam regulariter non iretur. Rephcavit procurator dicti ordinis qui ibi dem presens erat, quod tempore felicis recordationis Sixti pape quarti, oratores ejusdem magistri et ordinis, quodam sero, secrète ad Urbem venissent, quos idem Sixtus deinde alia die Urbem exire, eteis publice per suam et RRmorum. cardinalium famihas recipi, et ad Urbem publice ad hospitium eorum associari fecisset : et quod similiter tempore felicis recordationis Innocentii pape octavi, oratores ejusdem magistri et ordinis fuissent in eorum introitu ad Urbem per famihas Pape et cardinalium recepti, et publice ad eorum hospitium associati. Respondi quod sancte memorie Inno centius papa octavus receptionem hujusmodi fecisset, de consue tudine et observantia débita circa hujusmodi nimis informatus, vellet ; quia cum postea factum a me intellexisset, mihi dixit eum nesci visse, et quod, casu deinceps occurente, amplius mittere non de re per Sixtum acta, me respondere non velle, cum non esset tempore meo gesta, sed temporibus ejusdem Sixti fuisse bene ceremonias corruplas et intermissas. Paramentis deinde per ponti ficem dimissis, vocatis cardinalibus ad secretam cameram, habitus est de premissis per pontificem sermo, et cum aliqui ex cardina 92 JOHANNIS BURCHARDI, [Mars 1494] libus allegassent me dixisse ex rationibus superius per me alle gatis, obviam oratoribus ipsis non esse in génère eundum, sed tantummodo per particulares amicos, respondit pontifex me nihil scire, et decrevit quod sua et omnium cardinalium familie prefatis oratoribus obviam mitterentur, prout ceteris potentatibus fieri con suevit. Intrantibus igitur circa horam xxi per portam Lateranen sem, Asinariam nuncupatam, R. in Christo P. D. Marco, archiepis copo Colocensi, et magnifîcis et religiosis fratribus D. Petro Stoler, magno balivo Alemannie, etBerengario Xantij de Barospen, priore Navarre, militibus ordinis s. Johannis Hierosolymitani, cardinalis et ejusdem ordinis magni magistri supradicti oratoribus Urbem, obviam venerunt familie que eos receperunt et per Colisseum, sanctam Mariam novam, Peliciariam ante domum de Maximis per campum Flore ad domum Rmi. D. cardinalis Burdegalensis, que olim fuit cardinalis Andegavensis, in qua hospitari voluerunt, asso ciati fuerunt more solito. Archiepiscopus Colocensis, primus orator, fuit medius inler archiepiscopum Ragusinum, et episcopum Concordiensem prela tos palatii ; balivus Alemanie, secundus orator, fuit medius inter Segobricensem et Vulteranensem episcopos etiam prelatos palatii ; tertius fuit inter duos alios prelatos palatii quos secuti sunt ceteri prelati bini et bini. Nullus oratorum in romana curia existentium venit eis obviam. Que de receptione eorum, tempore Innocentii superius dixi, acta sunt die 23 mensis januarii MCGCCLXXXV (1). Feria sexta, 7 mensis marlii supra dicti, festo s. Thome de Aquino, R. in Christo P. D. Josue, episcopus Asculanus, celebravit missam solemnem in ecclesia s. Marie de Minervade dicto festo cum Gloria in excelsis, Credo et prefatione communi, sine corporali jejuniis que. Qua dicta die, interfuerunt xvi cardinales, videlicet : Neapolitanus, Januensis, Parmensis, episcopi ; Beneventanus, Ursinus, s. Dionysii, Senensis et s. Georgii, presbyteri ; Carthaginiensis, de Sabellis, Colomna, vicecancellarius, s. Severini, Cesarinus, Gri manus et Farnesius, diaconi. Sermonem post evangelium fecit quidam Gregorius, scutifer Rmi. D. cardinalis Neapolitaqi. Inter banchum presbyterorum cardinalium usque ad portam positum 1. Voy. lom. I de cette édit., p. 136. [Marri 1494] RERUM URBANARUM COMMENTARII. 93 fuit scamnum pro prelatis oratoribus, sed nullus venit. Sederunt ergo in eo sex prelati, nec plures officio iaterfuerunt. Ab alio latere, a fine loci diaconorum cardinalium usque ad portam posi tum fuit aliud scamnum pro oratoribus laicis quod mansit vacuum quia nemo venit in eo locandus. In fine misse, celebrans dédit benedictionem et non publicavit indulgentias quia per affixionem cedule in valvis ecclesie fuerunt publicate plenarie per Papam con tenente ; casse. Dominica quarta quadragesime, 9 dicti mensis martii, SS. D. N. paratus more solito, dempta mitra, accessit ad mensam cum rosa et aliis consuetis paratam, ubi benedixit rosam in camera para menti nova, D. Johanne Gerona, clerico camere, rosam ipsam imposuit balsamum, muschum, incensum, aspersit et incensavit, ut moris est. Tum eam usque ad capellam majorem sinistra portavit, ubi interfuit misse publice quam celebravit cardinalis Beneventanus. Sermonem fecit procurator ordinis carmelita rum. Finita missa, SS. D. N. vocatis ad se omnibus cardinalibus, de eorum consilio decrevit rosam ipsam serenissimo régi Francie mittere ; et alia omnia more solito sunt observata ; rosa per Papam ad cameram suam reportata, ut moris est. Feria secunda, 10 dicti mensis martii, circa finem secreti con sistorii, vocati seu intromissi fuerunt in illud omnes prelati et ora tores in camera paramenti tunc existentes et oratores Rhodiani ad obedientiam prestandam missi. Intrarunt primo ipsi oratores Rho diani, et immediate post eos prelati palatii et alii ac oratores. Prelati palatii steterunt ad sinistram Pape, oratores vero prelati et alii ad dexteram pontificis retro cardinales : Papa erat in rocheto et capuccino rubeo. Oratores tres Rhodiani, factis tribus solita distantia reverentiis, accesserunt ad pontificem, archiepiscopus primo, etdeinde magnus Balivus, tumprior ; etsinguli pedem, ma num et os pape osculati sunt, prout in pubhcis consistoriis fieri consuevit. Tum archiepiscopus presentavit literas magni Magistri pape, qui eas tradidit episcopo Gaputaquensi, secretario suo, legen das, deinde retrocesserunt dicti tres oratores usque extra scabella cardinahum, et ibidem ad Pontificem versi genuflexerunt. Vocati et intromissi sunt ex commissione Pape, me petente, omnes de ordine sancti Johannis Hierosolimitani in camera paramenti exis 94 JOHANNIS BURCHARDI, [Mars 1494] lentes, qui circa oralores supradictos Rhodianos genua tlexerunt. Secretarius legis literas, tum archiepiscopus recitavit orationem genuflexus; qua finita, Papa respondit et ipse. Facta respousione Pape, oratores tres predicti redierunt ad pontificem, quibus ad sinistram genuflexis, prior et alii religiosi ordinis predicti ibidem existentes osculati sunt pedem Pape. Tum, obtenta a Papa licentia» iidem oratores ad domum redierunt ; qui hoc mane ad palatium venientes afamiliis Rmi. D. vicecancellarii, ordinis predicti protec toris, et per plurium aliorum cardinalium famiiias fuerunt asso ciati. Ipsi autem 1res oratores simul equitarunt, tam eundo quam redeundo, prelatis post eos equitantibus (1). 1. Marcus Montanus, qui prononça le discours d'obédience, le dédia à Guillaume Caoursin, le vice-chancelier de Rhodes. Après les compliments d'usage au Pape elles protestations de dévouement des Rhodiens et du grand-maître d'Aubusson T. S. creatura obsequentissima, l'orateur poursuit et termine son discours par une exhorta tion pressante au souverain pontife d'entreprendre une croisade contre le Turc. ... « Nunquam, beatissime Pater, nunquam fuit rerum tam accomodatus concursus a divina certe providentia incrustabili connexione causarum procédons Machumetam extinguendi sectam reque ipsa conficere hodierna tempestate quod sapientissima tua mente dijudicas. Adest enim Zem Sultanus incolumis, Magistri et Cardinalis nuper industria Romam perductus, qui cum sit terror maximus fratri Bacziazith Tur corum tyranno quantas vires habeat facile norint universi. Adest prœterea multis antehac temporibus incognita inauditaque christiane religionis Regum et Principum communis unanimisque concordia ... )>. Habita Rome. X. Martii anno Verbi incarnati MCCCCLXXXXIII. assistentibus R. Dominis ordinis Hierosolymitani, F. Petro Stoltz Magno Germanie Bailivio et F, Berengario Santii de Barospe Priore Navarre Rhodiis etiam oratoribus. (Plaq. in-8° goth. s. 1. n. d.) Sur la variation qui eut lieu en divers temps à la cour de Rome dans la manière d'y traiter l'ordre de Saint-Jean de Jérusalem, voy. la remarque de Bréquigny : Not. et cxt. des mss. de la Bibl. du Roi, t. II, p. 582. Paris de Grassis, à propos de la réception des ambassadeurs rhodiens, le 6 mars 1514, relate les différentes façons dont elle se fît sous les pontificats précédents et s'exprime ainsi sur cette ambassade dont parle ici Burchard : « ... [1514] Die sexta martii, duo oratores Magni Magistri Rhodiani prestiterunt obedientiam Pape, ut alias. Et isti duo, presentatis literis, oscu lati sunt pedem solum; et genuflexi, recitarunt orationem suam, lectis priu's literis per secretarium Pape, quibus Papa absolute respondit. Electus est Fabritius ex mar chionibus Finalis, frater cardinalis de Finali, et oratores qui in Urbe erant, confîrma vit. Ceterum isti Rhodiani non amplius tanquam religiosi sed principes hberi haberi voluerunt. Nam sub Sixto IIII, memini me vidisse oratores Rhodianos ad eum présen tantes hteras nomine Magni Magistri qui non aliter quam generalis censebalur. Deinde sub Innocentio vidisse illos présentantes literas simpliciter Pape cum quatuor cardi nalibus. Et sub Alexandro, vidi quod Papa multum blandiebatur dictis oratoribus, quia frater Magni Turce erat in palatio Pape detentus, et ex ejus captura Papa singulo anno j- (sic) duc. percipiebat et propterea adulabatur dictis oratoribus qui Turce cus todes erant, et audivit eos oratores obedientiam prestantes in consistorio secreto, et [Murs 149i] RERUM URBANARUM COMMENTARII. 95 Feria quarta, 12 dicti mensis martii, festo s. Gregorii pape, SS. D. N. paratus amictu, alba, cingulo, cappuccino albo, stola alba pretiosa et bireto albo, precedentibus cruce et cardiiialibus, equitavit in equo albo sub capello more solito per campum Flore, plateam Judeorum juxta hospitale de Consolatione ad ecclesiam sancti Gregorii, missam lecturus. Finita confessione cum D. abbate. Papa ivit ad faldistorium in angulo tribune extra cornu evangelii sibi paratum, ubi flexit per totam missam etiam cum evangelium diceretur : Senensis et de Sabellis, Pape assistentes, oratores ; fuerunt retro Papam in dicto loco genuflexi, Neapolitanus et Ulix bonensis, episcopi cardinales, fuerunt genuflexi ab alia parte tribune in cornu epistole ; ad extra vero, videlicet ante gradus tribune ad dexteram intrantis et ad sinistram parata scamna cum banchalibus tapetis in medio stratis, in quibus banchis, videlicet ad sinistram intrantis fuerunt sancti Clementis, Janueusis, Parmensis, presby teri. In alia vero ad dexteram intrantis, Columna, vicecancellarius, sancti Severini, Valentinus, Cesarinus, Grimanus, Farnesius et de Lunate diaconi cardinales : rétro presbyteros, sive ad latus eorum extra scamna, fuerunt prelati oratores, et adlatus diaconorum laici assistentes Pape post cardinales, prelati et alii sine ordine, licet scamna chori essent banchalibus pro eis ornata. Mis sam legit D. abbas predictus de sancto Gregorio cum oratione de feria; et pro Papa librum, post evangelium, etpacem ministravit Umus. D. cardinalis Neapolitanus Pape osculandam. Pacem deinde dedi ego, qui fui sine superpellicio, ipsi Neapolitano, Senensis sancti Clementis et episcopo Segobricensi assistenti. Finita missa, avisavi abbatem qui non dedit benedictionem, sed subdiaconus apostolicus portavit crucem, quam infra missam appo diaverat ad latus in cornu evangelii altaris extra tribunam ad ulli mum gradum, ubi genuflexus Papa ascendit ad altare, et stans detecto capite, ad crucem suam et populum versus, dedit benedic tionem populo dicens in cantu Sitnomen etc., nihil respondentibus eis pef modum or'ationis respondit. Et hi oratores suum Magnum Magistrum appella bant precellentissimum principem, incongrue quidem et indebite, cum nihil sit alius quam generalis. Si in Urbe esset et in capeilam veniret, non alium locum haberet quam eum in quo quatuor générales ordinum mendicantium tenere videmus... » B. N. mss. lat. 5165, t. III, p. 222-3. Pariais de Gvassis diarium. 96 JOHANNIS BURCHARDI, [Mars 1494] qui ibi eramus. Tum Papa reversas est per viam versus Coliseum, sanctam Mariam novam, Marforium, sanctum Marcum, Pelicia riam, domum de Maximis, parionem, ad sanctum Petrum, cardi nalibus ipsum usque ad castrum sancti Angeli associantibus. Papa equitavit medius inter pedites armatos, ita quod ante se haberet circiter centum balistarios et totidem post se. Eadem die, R. P. D. Antonius Flores, secretarius apostolicus, protonotarius, electus in auditorem rote inlocum Rmi. D. cardinalis Alexandrinirecipiendus, Rome^ in ecclesia s. Eustachii, ab horaxx vel circa, inxiii RRmorum. DD. cardinalium, videlicet Neapolitani et Ulixbonensis episcoporum, sancti Clementis, Januensis, Beneventani, sancti Dionysii, Alexandrini, Carthaginiensis presbytero rum, Senensis, de Sabellis, Columna, vicecancellarii, sancti Seve rini, Valentini, Cesarini, Grimani, Farnesii et Lunate diaconorum, ac multorum prelatorum ac auditorum rote presentia, ac aliorum curialium, disputavit et repetiit secundum capitulum de majorï taie et obedientia et conclusiones infrascriptas, contra quas argue runt D. Guilelmus de Perreriis, Francisons Brevius, Petrus de Accolytis, Achilles de Grassis et Dominicusde Jacobatiis,auditores rote et D. Paulus de Planca, advocatus consistorialis; conclusiones vero fuerunt per hujusmodi schedularum affîxionem in locis solitis per Urbem affîxe : « Antonius Flores, utriusque juris doctor, SS. D. N. pape refe rendarius domesticus, 12 presentis mensis martii, qui erit dies beati Gregorii, in ecclesia sancti Eustachii, repetet capitulum se cundum de majoritate et obedientia, sibi inpunctis assignatum, ubi pro more conabitur infrascriptas conclusiones substinere, videlicet: « Omnes principes, tam fidèles quaminfidèles, tenentur romano pontifici obedientiam prestare ; obedientia débita romano pontifici per universum orbem potest dici de lege divina. « Potest episcopus disponere contra jus commune, sicut laici possunt contra jus commune statuta condere, dummodo jus supe riorum vel tertii non ledatur, ita et episcopus. Differentia, quam ponunt doctores inter consuetudinem et statutum, non videtur veritati consona respectu episcopi statuentis. « Yalet statutum episcopi a quo terminus perficilur instantie judicii. [Mars 1494] RERÛM URBANARUM COMMENTARII. 97 « Valet statutum episcopi disponens id quod régula cancellarie de verisimili notitia est validum, quoad bénéficia ab eo impetranda : statuere potest episcopus circa reservata Pape. « Verbum monatui\ prolatum a canone, non débet intelligi pro morte infligenda per judicem secularem clerico, etiam si commi serit crimen qualificatum, nisi in casibus a jure expressis. » Feria sexta, 14 martii, hora xx\el circa, perportam Lateranen sem, Asinariam nuncupatam, Ill. D. Don Ludovicus de Aragonia^ marchio Giraci, R. D. Alexander CarafTa, archiepiscopus Neapoli tanus^ frater germanus Rmi. D. cardinalis Neapolitani, magnificus D. Johannes Antonius de Guevara, cornes Potentie, et prestantissi mus utriusque juris doctor D. Antonius de Alexandro serenissimi Alphonsi Sicilie et Hierusalem regis Neapolitani oratores pro parti cularibus negociis prefati regis (1) et etiam ad prestandam obedien tiam, quatenus SS. D. N. placeat, et ad eum missi, qui a familiis cardinalium et SS. D. N. pape recepti sunt, et more solito associati ad palalium montis Jordani Ursinorum, in quo marchio, comes et doctor hospitati sunt; archiepiscopus vero post omnium familia rium recessum equitavit ad domum cardinalis Neapolitani, fratris sui, in quo ipse hospitio receptus est. Equitavimus per Coliseum, Marforium, sanctum Marcum, do mum Dominici de Maximis, campum Flore via recta usque ad stratam qua per parionem revertitur, inde ad palatium predictum. Marchio equitavit medius inter D. Pisauri a dextris, et guber natorem Urbis a sinistris, archiepiscopus inter archiepiscopos Nicosiensem et Ragusinum, comes inter Concordiensem et Sego bricensem episcopos prelatos palatii, D. Antonius inter prelatum palatii a dextris et episcopum Pacensem, oratorem regis et regine Hispaniarum, a sinistris; deinde anliqui oratores cum prelatis pa latii, tum alii prelati more solito. Cardinalis sancti Dionysii non misit familiam suam, nec oratores regis Francie venerunt his advenientibus obviam. Alla sunt observata more consueto. 1. Infessura s'étend avec détail sur ces affaires particulières. Voy. d. Eccard, t. II, col. 2016. La plus importante aux yeux du Pape, c'est-à-dire le mariage de son fils Joffré avec la fille naturelle du duc de Galabre, est mentionnée avec toutes les stipu lations du contrat dans la lettre de Stefano de Castrocaro au commissaire de Castrocaro, Petro de Vectoriis, et donnée à l'appendice n» 23. Voy. Guicciardini, Dell' Istoria d'Italia, an., U9i,\.\. 98 JOHANNIS BURCHARDI, [Mars 1494] Dominica quinta quadragesime, de passione nuncupata, 16 mar" tii, R. inChristoP. D. Franciscus,episcopusVuUerranus, celebravit missam publicam in capella predicta, Papa presente : sermonem fecit quidam locum tenens procuratoris ordinis servorum beale Marie. Dedi locum D. Prospero de Columna fratri cardinalis de Golumna, gubernatori gentium armorum sancte romane Ecclesie, de mandato SS. D. N. pape, juxta D. Pisauri apud murum solii Pape, bassum tamen; licet Pape dicerem gubernatores gentium armorum in capella specialem locum non habere, voluit D. N. papa quod sic fieret : venit postmodum senalor Urbis qui se locavit post dictum D. Prosperum cui dictum fuit quod dicto senatori cederet et locum daret, prout et fecit : alia omnia sunt observata more solito. rum : Dominica palmarum, 23 dicti mensis martii, SS. D. N. paratus more solito venit ad capellam, benedixit palmas et ramos oliva deinde receptis tribus suis a cardinale Neapolitano, distri buit more solito. Dédit eidem Neapolitano unam palmam, ceteris omnibus majorem ad hoc paratam : palmas duas magnas pape lenuerunt D. Ludovicus de Aragonia, marchio Giraci, a dextris et D. Pisauri a sinistris. Hoc mane, antequam Papa exiret cameram paramenti, com misit mihi quod locum darem marchioni predicto in piano solii a dextris, et D. Pisauri facerem stare a sinistris, et quod post mar chionem prefatum locum etiam darem comiti Potentie in conve nienti gradu, quodque ad primos duos feci, ac comitem inter mar chionem et senatorem locavi; quod videns Papa me reprehendit, dicens senatorem comité prefato majorem esse, propterea sena torem ipsum supra comitem stare debere. Respondi forenses lionorandos esse : Papa, ut sibi ipsi satisfaceret, mandavit quod senatorem a sinistris suis ad gradum solii ante seu juxta assis tentes locarem; quod et feci, licet fuerit satis inconveniens. Facta distributione, comes Potentie, orator regis Neapolitani, dedit aquam manibus Pape. Missam publicam celebravit Rmus. D. cardinalis de Ursinis, qui, recepta palma, non est ad locum suum inter alios cardinales reversus, sed ivit ad faldistorium, ubi, depo sita planela, accepta cappa, recepit sandalia et alia paramenta more consuelo. Intellecto insuper per Rmiim. D. cardinalem IVea [Mars li94] RERUM URBANARUM COMMENTARII. 99 politanum adventu marchionis Giraci cum tribus sociis supradictis, R. Dominatio sua mihi dixit ipsum esse nepotem regis Alphonsi ex fratre, videlicet bastardo, tamen ejusdem regis natuna de legi timo matrimonio, propterea si liceret aliquem vel aliquos cardi nales obviam sibi mittere, aut per se ipsum, ac si alias ad solatium equitaret, eum marchionem in campis salutare. Respondi reveren dissime dominationi sue in ceremonialibus expresse caveri quod regibus, reginis et eorum filiis et filiabus ac fratribus et soro ribus eorumdem tantum, et non aliis qualitercumque ipsis attinen tibus per cardinales obviam iri, propterea liuic, lanquam nepoti et ex alia linea, obviam cardinales ire non debere neque sibi licere quod vadat ante omnes cardinalium caput et decanus. Et cum idem a me peteret quonam honore recipi posset, preter omnem receptionem, dixi quod Papa posset duos prelatos palatii sui per diem ante eorum adventum ei obviam mittere, qui eum nomine pontificis reciperet, deinde eumdem in die adventus per familias Pape et cardinalium recipere more solito. Postmodum, pontifice, ad instantiam ejusdem cardinalis, me de premissis interrogante, dedi similem informalionem Pape quod cardinales mittendi non essent, sed duo prelati, ut supra dixi, mitti possent. Successive idem cardinalis a me petiit etiam an posset convenienter eidem marchioni locus in banco cardinalium post omnes cardinales dari ; et respondi quod non, sed locum in superiori gradu solii Pape sibi dignissimum esse : alium pro eo peti non posse, neque deberi.

１４９４年３月２６日（）

　Feria quarta majoris hebdomade, 26 dicti mensis martii, Rmus. D. cardinalis Alexandrinus, de mandato SS. D. N. pape vive vocis oraculo, ut asseruit, sibi facto, ordinavit Rmum. D. cardinalem Valentinum et R. D. Johannem Borgia protonotarium nepotem suum, caractere clericali tantum insignitos, ad quatuor minores et subdiaconatus sacros ordines infra missarum per ipsum D. Alexandrinum celebraturum solemnia, juxta formam et ritum sancte romane Ecclesie ordine infrascripto :
　Altare paratum fuit ferialiter cum sex candelabris et in medio posito omnia parata pontificalia violatia pro celebraturo, et in cornu evangelii amictus, alba et cingulum pro cardinale ordinando, faldistorium in loco suo pro celebrante, et scabellum in cornu evangelii per transversum, ac in plano presbylerii credentia pro 100 JOHANNIS BURCHARDI, [Mars 1494] celebrante cum duobus candelabris, calice cum duabus hostiis magnis et duabus parvis, duo bacilia cum quatuor mantilibus, claves, liber lectionum, liber exorcismorum, candelabrum cum candela extincta, ampulla vacua, calix vacuus cum patena absque ostia, ampulle cum vino et aqua, liber epistolarum et liber evange liorum, credentia pro cardinale ordinando, tobalia munda, cooperta de lapete pro scabello cardinalis, cussinum magnum pro proster natione ad letaniam, manipulus, tunicella, stola, dalmalica albi coloris et mitra simplex, bacile cum bucali et manutergia, duo bacilia cum vino, duo magni panes, duo intorticia alba, octo fa cule albe uuius libre quelibet, una canna cortine subtilis ex qua média feci duas mappulas pro panibus ad olfertorium cooperiendis et ad aliam mediam extergere manus ordinandi antequam para menta acciperet, baculus pastoralis in uno scabello prope creden tiam ordinandam. Parata fuerunt amictus, alba et cingulum, mani pulus, tunicella, stola et dalmatica pro prolonotario ordinando. Postquam omnes convenerunt in capella majore palatii aposlolici apud sanctum Petrum, in qua ordinatio hujusmodi fada est, cele braturus accepit omnia paramenta pontifîcalia, cardinalis ordi nandus juxta scabellum suum, amictum, albam et cingulum et milram simplicem, et sedit ita, ut faciem celebranti verteret. Pro tonolarius juxta credentiam etiam amictum, albam et cingulum recepit, lotis prius per ambos manibus. Omnibus paratis, celebrans accessit ad altare, fecit confessio nem, et cum eo cardinalis ordinandus ad ejus sinistram slans, et protonotarius ad sinistram cardinalis ordinandi genuflexus, etiam cum eis fecit confessionem ; qua facta, cardinalis genuflexit ante scabellum suum coopertum tapete in piano presbyterii in supremo gradu ante medium altare positum, et pronotarius ante infimum gradum presbyterii genuflexit. Celebrans sedit in dicto faldistorio in medio altaris cum mitra et dixit protonotario : filii carissime, offichim ostiarii etc., deinde dedit claves primo cardinali, deinde protonotario et alia omnia prout in pontificali ; orationes, instruc tiones et ordinationes seu admonitiones, quod ordinandas dixit in singulari protonotario tantum, quoniam cardinalis tamquam a pon tifice instructus et admonitus, per ordinantem non venit instruen dus vel monendus. [Mars 1494] RERUM URBANARUM COMMENTARII. 101 Datis quatuor monilis, celebrans rediit ad cornu epistole, et in altari dixit oralionem, prophetarum, graduale, aliam orationem cum oratione pro ordinandis ; interim cardinalis ordinandus ante suum scabellum et protonotarius in gradu, ut prius genua flectentes, diclis duabus ultimis orationibus, celebrans in faldistorio ante medium altare genutlexus cum mitra dixit letaniam : ordinandis interim ad ejus sinistram prostratis, cardinalis juxta celebrantem et post cardinalem sive ad cardinalis sinistram, protonotarius dic tus, ut obsequium, celebrans cum mitra et baculo pastorali stans ad ordinandos versus, dixit ut hos electos benedicere digneris etc.^ ut Jios electos benedicere et sanctificare digneris etc., dimissa tertia que habet consecrare^ cum ordinandi ipsi non essent consecrandi, deinde continuavit letaniam, et ordinavit ordinandos subdiaconos, premissis in singulari protonotario 'admonitionibus ; tum dicta epistola et traclu usque ad ultimum versum exclusive, ordinavit eos diaconos, premissis admonitionibus ut supra, prout in pontifi cali ordinatum : non dixerunt epistolam, neque evangelium, sed celebrans omnia dixit. Dictis deinde ultimo versu tractus, passione et offertorio, cele brans sedit in faldistorio cum milra ad quem accesserunt successive ordinati et primus cardinalis qui obtulit duo intorticia, duos panes et duo bacilia vini, manum celebrantis ad singula deosculans, deinde protonotarius unam faculam albam unius libre : tum cele brans, lotis manibus, vertit se ad altare, et prosequutus est missam, usque ad dictam orationem DomineJésus Christe, qui dixisti aposto lis tuis : pacem meani do vobis etc. Ordinatis igitur in suis locis, ut prius genua flectentibus, dicta oratione predicfa, celebrans dedil pacem primum cardinali, deinde protonotario, et facta commu nione sub utraque specie, communicavit primo cardinalem, deinde protonotarium in cornu epistole simul genuflexos, qui se adstatim purificaverunt ; tum celebrans abluit digitos, lavit manus et perfecit missam, ordinatis in suis locis, ut prius, genuflexis. Missa finita, celebrans dedit benedictionem dicens sit nomen etc., ac posuerunt paramenta omnes et redierunt unusquisque ad habitationem suam. Ordinati, dicta epistola et traclu usque ad ultimum versum, deposuerunt tunicellas, et in albis coram célé brante genua flecterunt. Missa dicta est de feria sub die currente. 102 JOHANNIS BURCHARDI, [Mars IWi] Eadem die, circa horam xxi, Papa venit ad capellam supradic (am sine cruce, cardinalibus ipsum sequentibus, ubi dicte sunt matutine tenebrariim. Papa venit in cappa de scarlato ; tîmbrias portavit archiepiscopus Patracensis assistens, et alia omnia obser \ata sunt more solito. Papa in fine dixit orationem respice etc. Feria quinla, 27 dicti mensis martii, in cena Domini, SS. D. N. paratus more solito venit ad capellam majorem in qua Rmus. D. cardinalis Ulixbonensis celebravit missam solemnem : dedi locum de mandato SS. D. N. Pape cuidam asserto nobili et affini sive consanguineo regis Hispaniarum juxta D. Pisauri : deinde, super veniente senatore Urbis, et se post dictum nobilem Hispanum juxta loci dispositionem locante, Papa commisit mihi quod sena tori ad sinistram suam, ante assistentes, hoc est inter presb} terum cardinalem assistentem, et prelatos assistentes, locum darem, prout et feci. Finita missa, Rmus D. cardinalis Ulixbonensis cele brans, dimissis paramentis missalibus, accepit amictum, superpel liceum et venit inter alios cardinales ad locum suum. Papa proces sionaliter ivit sub baldactiino portato per marchionem Giraci, oratorem regis Neapolitani. Sacramentum ministravit Pape cardi nalis Senensis ita in majori quam in minori capellis et Pape mani bus imposuit incensum genuflexus. Reposito in minore capella sacramento, exivit cum omnibus cardinalibus et prelatis, delectis capitibus, eamdem capellam, deinde receptis mitris venerunt ad locum publice benedictionis : Papa in sella portatus in loco bene dictionis mutavit pluviale^ recepit omnes cardinales ad reveren tiam, deinde lecte fuerunl anathematizationes per D. Augustinum, subdiaconum apostolicum, in latino et Rmum. D. cardinalem de Oolumna in vulgari. In fine, data solemni benediclione per Papam et plenaria indul gentia que per Rmum. D. camerarium latine et de Columna cardi nales in vulgari fuerunt publicale ad mandatum suum. Ad pedum lotionem quam SS. D. noster fecit, omnes cardinales qui voluerunt interesse venerunt, et illi interfuerunt in cappis, demptis Senensi et camerario assistentibus et cardinale vicecancellario qui evange lium dixit : pro eodem mandato interfuerunt in dalmalicis. Asca nius vicecancellarius, dicto evangelio, incensavit Papam ; et omnia more solito sunt observata. [Mars 1494] cium : RERUM URBANARUM COMMENTARII. 103 111e nobilis Hispanus cui dedi locum in gradibus solii postpedum lotionem, dedit aquam Pape, cardinale Monlis Regalis qui primus presbyterorum cardinalium ibidem interfuit, adjuvante. Eodem die, in sero, fuerunt dicte matutine tenebrarum in eadem capella, Papa presente in cappa, ut heri sero ; et omnia alia sunt more solito observata. Feria sexta ejusdem hebdomade, 28 dicti mensis martii, SS. D. noster in cappa de scarlato, et milra de perlis simpliciore, venit ad capellam predictam. Rmus. D. cardinalis s. Clemenlis fecit offi in oratione pro ïmperatore nostro diclum fuit pro electo imperatore nostro Majcimiliano. Nam cum hoc mane ego super hoc dubitarem, interrogavi RRmorum. DD. Alexandririi, Carthaginen sis et Senensis, sententias, qui ita dixerunt dicendum esse, Rmo. D. Alexandrino subjungente quod non pro rege sed pro imperatore tamquam ecclesie advocato sit orandum, et quod in conciho Cons tanciensi cum recolende memorie Sigismundus romanus rex non dum coronatus ad Petrum de Luna, Benedictumxiii nuncupatum, pro exlirpatione scismalicorum mitteretur, ad concilium, in leta niis eodem modo pro eodem electo imperatore oravit, prout in sessione xvii ejusdem concilii continetur. Papa obtulit crucem et xvin ducatos duplices, deinde ivit ad parvam capellam pro sacra mento : celebrans ivit solus post cardinales ante Papam et minis travit in parva capella Pape calicem sacramenti, et illum apud altare majus ab eo recepit ; alia omnia observata sunt more solito. Sermonem fecit D. Martinus de Hismia, scutiferRmi. D. cardinalis Senensis. Eodem die in sero, SS. D. noster interfuit matutinis tenebrarum in cappa de scarlato in sede portatus, dixit in fine orationem Res pice ; et alia observata sunt more sohto. Sabbato sancto, 29 mensis martii, Rmus. D. cardinalis Parmensis fecit officium in capella supradicta, Papa presente. In benedic tione cerei paschalis dictum fuit Respice etiam ad devotissimum electum imperatorem nostrum Maximilianum. Dicta epistola, D. Johannes Baptista Buccardus, subdiaconus apostolicus, paratus annunciavit sepe Alléluia; et alia omnia more solito sunt obser vata. Dominica Pasche resurrectionis D. N. S. Christi, 30 dicti men 104 tanus ; JOHANNIS BURCHARDI, [Avril 1494] sis martii, SS. D. noster paratus more solito processionaliler venit ad basilicam s. Petri, ubi celebravit Rmus. D. cardinalis Neapoli fecit officium assistentis Rmus. D. cardinalis s. Georgii, dixit evangelium latinum, D. Johannes Baptista Buccardus, sub diaconus apostolicus, dixit epistolam latinam, R. D. Georgius Alexander, episcopus Archadiensis, evangelium grecum et D. Dio metrius epistolam grecam. Aquam manibus Pape dederunt primo senator Urbis, secundo D. Marquardus de Breysach, orator impe rialis ; tertio D. Pisauri ; quarto illustrissimus D. Ludovicus de Ara gonia, marchio Giraci, orator regis Alphonsi. Papa communicavit omnes diaconos cardinales, dempto Valentino qui non interfuit; post cardinales, dispotum, marchionem Giraci, D. Pisauri, proto notarium de Sermoneta assistentem et alios quotquot venerunt. Finita communione, ostensa fuerunl lancea bis et ter yeronica populo, deinde, finita missa simili modo a Papa data benedictione publica et solemni populo, RRmi. DD. cardinales s. Georgii latine et de Columna in vulgari ter publicarunt indulgentias plenarias per SS. D. nostrum omnibus ibidem existentibus et qui per totam illam diem basilicam principis apostolorum supradictam visitarent concessas. Alia omnia more consueto fuerunt observata, et de Farnesio in cornu evangelii et de Lunate ultimi diaconi cardinales in cornu epistole steterunt, angelos présentantes. Feria secunda Pasche, 31 et ultima martii supradicti, Rmus. D. cardinalis Carthaginiensis celebravit missam solemnem in capella supradicta, Papa presente. Alia omnia observata sunt more solito. Feria tertia Pasche, 1 mensis aprilis, SS. D. N. paratus amictu, alba, cingulo, capuccino albo et stola preciosa, precedentibus cruce et cardinalibus, medius inter predictos suos armatos venil ad ecclesiam dicte s. Marie Minerve per viam sancti Gelsi, Turris Sanguinee, plateam sancte Marie Rotunde : in ostio ecclesie fuit receptus processionaliler per fratres, cruce per Senensem ad oscu landum sibi porrecta. Facta oratione in faldistorio ante altare, deposito capucio, accepit pluviale album et fecit confessionem cum R. D. Leonello, episcopo Concordiensi, celebraturo. Missa dicta est de annunciatione beate Marie virginis cum Gloria in excelsis, pax vobis, et una oratione tantum ; prefatio infra missam, de beata Virgine. Ascanius cardinalis vicecancellarius fecit per me [Avril 1494J RERUM URBANARUM COMMENTARII. 105 dici cardinali s. Georgii, assistent! hanc esse singularem ceremo niam ab eo non precognitam, quod, cum Papa concordiam fecerit cum rege Neapolitano, missam celebret episcopus Concordiensis. Papa vero, hoc a dicto cardinale intellecto, fecit per me Ascanio respondere id non precogitasse, sed acasu factura esse : verum se ingenio ac devotione ejusdem Ascanii cardinalis confîdere et spe rare, quod ejus medio pax inter Sanctitatem suam et illustrissi mum Ludovicum Bari ducem componeretur ; quod cum factura fuerit, celebrari faciet raissam per episcopura Pacensera ; de quo idera Ascanius subrisit. Finita missa, et benedictione per pontifi cera data, accesserunt quidara de confraternitate Annunciate cura bacili, et Papa obtulit, ut existiraavi, xxv ducatos et post eura car dinales ad eorura voluntatem ; tura accesserunt xvn puelle cura malronis, quibus singulis puellis Papa dedit bursam cum septua ginta quinque florenis pro dote, raore solito. His peractis. Papa per sanctara Mariam in via Lata, etinde recta via, venit ad ecclesiam beate Marie de Populo , tura per viara cardinalibus ipsum usque ultra pontera sancti Angeli associanti bus. Interfuerunt xxn cardinales videlicet Neapolitanus, Ulixbonensis, Rechanatensis, episcopi ; s. Cleraentis, Januensis, Parraensis, Beneventanus, Montis Regalis, Ursinus, s. Dionysii, Alexandri nus, Carthaginiensis presbyteri ; Senensis camerarius, Sabellus, Columna, Ascanius, s. Severini, Cesarinus, Griraanus, Farnesius et Lunate diaconi. Chorus ecclesie Minerve ubi altare raajus situra est, paratus fuit ad instar capelle nostre, ita quod in eo oranes cardinales, prelati, oratores et alii collocati fuerunt prout eliam ahquando alias factura fuit. Feria quinta, 3 dicti raensis aprilis, abbas s. Sebastiani de Urbe, sacrista capelle nostre, raissara celebravit in aula pontifîcum palatii apostolici apud s. Peirura, et Montis Regalis et Alexandrino cardinalibus ac Segobricensi raagistro domus, Caputaquensi et Sutrino et Nepesino secretariis et Perusino episcopis, datario et prelatis domesticis presentibus. Finita missa. Papa accepit araictura, albara, cingulura, stolam et mitrara simplicera, interira rae non advertente, sed Papa ince denle, sacrista id ordinante, Segobricensis et Caputaquensis epis copi et cura eis iste sacrista acceperunt pluviale : Papa paratus 103 JOHANNIS BURCHARDI, [Avril 1494] accessit ad sedem bassam in opposite altaris positam : posita etiam fuit ante ipsum conclia magna et aqua repleta, quam Papa benedixit cum sale prout in missali, deinde eamdem aquam cum balsamo et chrismate consecravit prout in ceremoniali, tum' bene dixit agnos in septem capsis coram eo positis, quarum una plena non erat, in qua erant agni pro diversis personis ad consecrandum apportati quos tamen Papa postquam illos consecravit retineri mandavit et nemini nisi expressa ejus licentia restitui vel donari. Imposito deinde incenso, ministrante cardinali Montis Regalis naviculam, incensavit primo aquam, deinde agnos in tribus capsis quos successive per cubicularios in bacilibus apportâtes in coucha immersit et cum cochleari propriis manibus extraxit usque ad ter tiam capsam vel circa, deinde commisit residuorum agnorum immersionem cardinalibus Montis Regalis et Alexandrini qui in Pape presentia peragerunt. Paratus autem erat unus scyphus magnus linteamine coopertus in quo et duo magna cochlearia lignea perforata quibus agni ex concha supradicta reponebantur. Parari etiam feci unam tobaliam magnam juxta murum inter duas fenestras ante prediclos et linteaminibus cooperiri pro agnis omni bus desuper ponendis ad resiccandum. Parati fuerunt ibidem per sacrislam duo caneslri longi magnis linteaminibus cooperti cum quibus agni de scypho ad mensam supradictam reponebantur. Agnis omnibus immersis et supra mensam hujusmodi repositis, SS. D. noster stans detecto capite versus ad illos, dixit orationes : alme spiritus et Domine Jesu Chrhte, tum sedit et D. Pisauri aquam ministrante et cardinali Montis Regalis ipsum adjuvante, Papa manus lavit, quibus lotis, deposito gremiali, ivit ad prandium. Feria sexta, 4 dicti mensis aprilis, in sacristia monasterii sancti Pauli extra muros Urbis, R. in Christo P. D. Christophorus, epis copus Glandatensis, de mandato SS. D. N. pape, ut asseruit, sibi facto, Rmum. D. Alexandrum sanctorum Cosmi et Damiani, de Farnesio nuncupatum, diaconum cardinalem primam tonsuram tantum habentem, ad quatuor majores post Kyrie eleison et ad subdiaconatum post orationem, et diaconatum ante Alléluia^ ordi navit in forma Ecclesie consueta, confessione prius per ipsum, inter cardinales medium stantem, facta ; pretermisit orationes, instructiones et ordinationes, et alia fecit more solito. Ad offerto [Avril! V94] RERUM URBANARUM COMMENTARII. 107 rium cardinales ipsi, uniis post aliiim, coram celebrante genu flexi oblulerunt ei duas faculas lantum, quia non fecerunt fieri inlorticia, bacilia et panes, licet ego illa fieri debere eis prius dixerim. Celebrans dedit pacem uni post alium similiter et com munionem ipsis coram eo genuflexis per totam missam; cardinales ipsi suis temporibus fuerunt ante duas sedes retro celebrantem compétente spatio genuflexi^ et alia omnia fuerunt cum eis obser vata, que superius in ordinatione cardinalis Yalentini recitavi, sed magis ferialiter. Sabbato in albis, 5 dicti mensis aprilis, Rmus. D. cardinalis Alexandrinus celebravit missam publicam in supradicta majore capella, Papa presente : dicta per eum et cantores communione, recessit de altari et sedit in faldistorio cum mitra et cardinales et prelati omnes acceperunt paramenta et superpellicia, tum impo sito per Papam incenso, D. Bernardinus Gambara, subdiaconus apostolicus, porlavit pape bacile cum agnis. Tertio, dictis Pater sancte^ etc., prout in ceremoniali, Papa accepte gremiali, distri buit agnos; cardinalibus dedit circiter viginli superius positis et non dedit penitentiario, \icecancellario et camerario duplicem portionem, prelatis autem dedit viginti quinque vel plures prout volebat, quia non erant in cumulos redacti, sacriste pigritia et in curia id causante, non sine maxima pressura, ita quod distributio non fuit perfecta. In fine, papa lavit manus, senalore aquam ministrante et car dinale Neapolitano ipsum adjuvante per errorem, cum non esset suum sed cardinalis s. Clementis officium. Lotis manibus, cele brans accessit ad altare, dixit Dominus vobiscum et orationem et perfecit missam. Papa dedit benedictionem et septem annos indul gentiarum quas celebrans publicavit. Cardinales et prelati retinue runt paramenta usque ad missam fmitam et benedictionem datam; celebrans accepit agnos Dei in loco sue promotionis ; et alia omnia observata sunt more consueto. Licet superioribus diebus, defuncto clare memorie Ferdinando de Aragonia Sicilie et Hierusalem rege neapolitano, serenissimus Alphonsus secundus etiam de Aragonia primogenitus suus, ex ordi natione et intitutione felicis recordationis Innocentii pape octavi in regno Neapolitano sive Sicilie çitra Pharum successerit, tamen i08 JOHANNIS BURCHARDI, [Avril 1494] rex Francie pretendens ad regnum ipsum Sicilie citra Pliarum jus habere, per oratores suos institit ne idem Alphonsus in regno hujusmodi per sanctissimum D. N. investiretur aut coronaretur in regem vel quod aliud circa ejusdem regni dispositionem decer neretur; ex quo coronalio ejusdem regis Alphonsi diulius est relar data; tandem SS. D. N. Alexander papa sextus, volens slatui dicti regis Alphonsi opportune providere, de RRmorum. DD. cardinalium consilio, die yeneris 18 mensis aprilis, in suo secreto consistorio, quod duravit ab hora xii usque ad mediam horam in circa ante XX et XXI creavit legatum de latere suo Rmum. D. Johannem tituli sancte Susanne presbyterum cardinalem Montis Regalis vulgariter nuncupatum, ad investiendum dictum Alphonsum regem de regno Sicilie citra Pharum et terris, ipsumque regem in catholicum inungendum et coronandum ; et quia cardinalis in palatio apostolico in cameris supra dispensam Pape residebat, fuit ab omnibus RRmis. cardinalibus per aulas et gradus descensus de palatio per curiam putei usque ad lumacam ferrerie prope dispensam, per quam lumacam ad habitationem ejusdem cardinalis ascenditur, associatus; et licentiatis ibidem in piano ante lumacam cardina libus, legatus ipse solus ascendit cum suis. Rmus. D. cardinalis Senensis eundem legatum cum aliis cardinalibus non associavil; sed finito consistorio primus et solus recessit et domum rediit. Dominica, 20 mensis aprilis predicti, ego Johannes Burchardus, magister ceremoniarum capelle SS. D. N. pape, per magnificum D. Gentilem Virginium de Ursinis, nomine serenissimi D. Alphonsi secundi de Aragonia Sicihe regis requisitus et rogatus, de speciah licentia SS. D. N. pape et ejus commissione recessi ex Urbe circa horam xx cum servitoribus equestribus quatuor (quibus singuhs rochetos, calceos et birretam de scarlato novam donavi et calceos novos) ac uno equo salmam portante, et tribus pedestribus, Nea polim iturus pro coronatione supradicli regis ordinanda. Venimus Neapolim jovis 24 dicti mensis, circa horam xx ubi ex commissione regis hospitatus fui in domo cujusdam Francisci Senensis et Rose ejus uxoris, et per commissarios regis omnia necessaria abundanter ministrata fuerunt. Ex urbe predicta usque Neapohm associatus per D. Johannem de Bibbia predicti regis cancellarium, cui et famihari suo, ego, ipso tamen honeste reçu [Avril 1494] RERUM URBANARUM COMMENTARII. 109 santé, usque Neapolim exclusive ex Urbe expensas feci : rece peram autem ex bancho de Spannochiis in Urbe, ante meum inde recessum, ex commissione oratoris regis predicti ducatos in auro viginti quinque pro meis expensis, vigore unius schedule, cujus ténor talis est : « Magnifici heredi d' Ambrosio Spanocchi, et compagni di corte di Roma : vi piacerà pagare incontinenti a Mons. Gio. Burcardo mastro di cerimonie portatore di questa, o a chi lui ordinerà, ducati venticinque d' oro di camera, i quali se gli donano per servitio della Maestà del S. Re Don Alfonso Re di Sicilia : et piaceravvi recuperare da lui cautela della recettione^ et noi veniremo oggi a farne quelle cautele, cbe saranno necessarie acciô detti xxv ducati d' oro di camera siano pagati in Napoli al bancho vostro inconti nente et a fede ; si è fatla la presente per mano di me Bernardino di Bernardo et soscritta di me Luigi di Casalnovo. Rome, 19 aprilis CCCCXXXXIIII. « Al vostro piacere, Luigi di Casalnovo, manu propria, et Ber nardino Di Bernardo manu propria. » Die predicla ego Johannes Burchardus predictus recepi ab here dibus et sociis suprascriptis ducatos. xxv. auri de camera in auro, occasione superius dicta, et in fidem hos manu propria scripsi et subscripsi, Rome die predicta. Idem Johannes Burchardus manu propria subscripsi. Igitur Neapoli constitutus, inveni illustrissimum principem Don Fridericum, principem Altamure, fratrem serenissimi regis Neapoli tani, comitem Mariliani, Albericum Caraffa, Johannem Antonium de Caldro et Johannem Antonium Caraffa nobiles Neapolitanos pro ordinatione coronationis serenissimi regis Alphonsi Sicilie regis, per ipsum regem deputatos, in domo predicti Don Friderici, et eis memoriale per me conceptum, sive in eo notata singula pro posui ut similiter singulis opportune providerent : ad que singula eorum responsiones annotavi prout ex ipso memoriali, cujus ténor talis est, ac eorum responsionibus clarius patet. De convocalione prelatorum et baronum regni. Responsio : sunt vocati. De ordine recipiendi legatum. Responsio : quod eo ordine, prout ego ordinarem recipiatur. 110 Responsio : JOHANNIS BURCHARDI, [Avril 1494J Baldachinum pro legato. ordinatum est, et deputati sunt certi, illiid, prope ecclesiam Neapolitanam, postquam legatus illuc venerit, custo dientes, ut legato libère assignetur. Porlatores baldachini, duplicali vel triplicati, ita quod possiut sepius mutari. Responsio : nobiles sedium illius vie, per quam ibil, sine muta illud portabunt a porta civitatis usque ad ecclesiam Neapolitanam. Via per quam legatus debeat intrare civitatem et venire ad eccle siam. Responsio : per portam Capuanam recta via. Quod via a sancto Juliano usque ad portam Capuanam asper gatur multa aqua propter pulverem. Responsio : quod sic fîet. Quid moris de cappa legati si ab eo recipi solet, vel quid aliud? Responsio : nihil ab eo recipitur, neque cappa, neque aliud. Ordo observandus perprelatos, abbates etbarones regni, in re ceptione legati, et alias, ac in die coronationis in mane, rege ad ecclesiam veniente, et post missam. Responsio : legatum et regem précédant barones, quos sequan tur oratores, et post regem, vel legatum prelati suo ordine, ita tamen quod prelati, qui cum legato venerunt, inter ipsos prelatos primum locum obtineant. Si legatus, finita missa, in die coronationis sit regem alicubi associaturus. Responsio : lati. Responsio : usque ad portam ecclesie tantum, similiter et pre Assistens legati diaconuSjSubdiaconuspro die coronationis; depu tentur tres abi presbyteri in tempore ut possint opportune instrui. dederunt commissionem vicario arcliiepiscopi Nea politani, qui de personis hujusmodi provideret : sed postea avisatus fui quod legatus ducebat secum diaconum, et subdiaconum capelle Pape, et quodD. Alvarus, caudatarius suus, sibi assisteret, quod mihi placuit. Nota tamen quod me ante recessum meum ex Urbe coram Papa constituto pro licenlia et benedictione sua, Neapolim equitandi causa, Sanctitate sua me de assistentibus et ministrorum conve [Avril 1494] RERUM URBANARUM COMMENTARII. 111 nientia interrogante, et dicente quod cum primo anno in Hispania ^egatus de latere fuisset, tres episcopos in missis per eum solem niter dictis sibi ministrasse, quorum unus de libro, ut assistens sibi serviebat, alter evangelium, tertius epistolam dicebat : res pondi Sanctitati sue id valde inconveniens fuisse quod prelali ser virent, cum etiam Pape taies non ministrent, neque presbyteri, sed diaconus et subdiaconus tantum, et episcopus pro assistente, unde legato nequaquam prelatos sed alios digniores presbyteros in dignitatibus inferioribus constitutos aut canonicos metropolitane Responsio : vel cathedralis ecclesie ministrare et assistere debere. Quis patronus sit ecclesie propter antiphonam et orationem in ipsa ecclesia, legato recepto, dicendas. sanctus Januarius episcopus et martyr. Deputetur prelatus, qui in die coronationis regem incenset et ei pacem ministret. Responsio : R. D. episcopus Neapolitanus. Quot et qui prelati sint mansuri apud regem etiam in thalamo, et qui aliinobiles. Responsio: episcopus Tropiensis, et frater Johannes de Medio lano ordinis montis Oliveli capellani majores regis et omnes de sanguine regis erunt cum eo in thalamo, non alii. Deputentur qui déférant ensem. Responsio : D. Hector Caraffa camerarius major regis. Qui coronam. Responsio : Don Joffredus Borgia. Qui sceptrum. Responsio : Qui pomum. Responsio : Responsio : D. Gentilis Virginius Ursinus. Don Henricus de Aragonia. Offertorium pro rege ordinetur pro die coronationis et qui illud sibi prope altare porrigat. ordinato sunt duodecim medalie aure, quas Ill. D. Fridericus sibi ministrabit. Credentiam in ecclesia pro cardinale celebraturo si ex regalibus vasis eam velint ornare. Responsio : quod legatus eam parare faciat suo more quia et alii legali sic facere consueverunt. 112 JOHANNIS BURCHARDI, [Avril 1494] Videantur omnia paramenta pontificalia et regalia. Faldistoria duo sine scabellis cum eorum cussinis et coopertis. Aliud altius cum scabello, et cussinis duobus, pro confessione régi serviens. Avisentur cantores de missa Spiritus sancti dicenda, et quod pro letania duo deputentur. Pluvialia alba cilm stolis , amictis et superpelliciis ita quod pul chriora prelalis cum legato venientibus mutuentur, videlicet : Archiepiscopo Patracensi et episcopo Torcellano, episcopo Se guntino, episcopo Cotronensi, episcopo Nolano, episcopo Cata nensi, episcopo Montis Pilosi. (Hi duo ultimi non venerunt.) Baldachinum pro rege, missa finita, extra portam ecclesie. Portatores baldachini, et mute. — Equus pro rege ornatus. — Qui equum regis habeant dextrare et mute. — Panni et palea pro ecclesia, altari et thalamo, pallium pro altari. — Per quam \iam et quo rex debeat equitare post coronationem. pontificalia et pro ministris et assistentibus. —Omniaparamenta —Scamna pro prela tis. —Oratoribus. — Nobilibus et baronibus. —Deputentur duo nobiles qui singula loca assignent ex commissione regis. pro cantoribus, et pulpitum pro libro. —Locus —Duo scabella viridia pro prelatis régi assistentibus. ponendo. —Aliud simile pro libro letanie desuper —Cooperta pro pontificali per legatum utendo. — Qui brachium et spatulam regis possint de facili detegere et nudare pro unctione facienda. Bombaces et pannicellus pro unctione liganda. — Ostium ecclesie in mane ante diem cuslodiatur. — Deputentur qui locan dos intromittant, et serventur omnia loca choripro curialibus regis cum rege venientibus, et ita ordinentur quod, legato parato, ante quam officium coroniationis incipiat, omnia loca sint distributa et occupata ut omnia in quiète fiant. equitare : Deputentur aliqui nobiles qui, legato intrante, nobiles et barones Neapolitanos et alios faciant, commissione regis, suo ordinedebito scutiferiet familia legati sit immediate ante barones. Responsio : hec omnia fuisse commissa R. D. Julio, episcopo Tropiensi, serenissimi regis capellano majori ibidem presenli, una cum eis ad premissa etiam deputato, quod una mecum premissa singula ordinarent et oportune providerent. [Avril I49ij RERUM URBANARUM COMMENTARII. 113 Proinde in adventu legali convocentur omnes religiosi et clenis civitutis Neapolitane adhoram congruentem ad ecclesiam Neapoli tanam ex qua, sola cruce illius ecclesie precedente, vadant extra poiiam Capuauam ordiiie solito. lu ecclesia Neapolitaua iii iiitroilu paœtur vas aque benedicte cnm aspersorio convenieiiti. — Thuribulum cum igni, navicula cuni incenso. —Poutifîcale pro prelalo, ut versiculos et oratiouem ex eo dicat. — Faldislorium cum scabello, cussinis et cooperta, aule cornu epistole altaris pro légale. —Aliud simile faldistorium cum cussinis et cooperta ante cornu evangelii pro rege, quod sic erit ad sinistram legati genuflexi. —Liber cum oratione de sancto Januarioperlegatumdicenda. Responsio : —Depuleturcanonicus ecclesie Nea politane qui tburibulum legato in introitu ecclesie predicte offerat pro incenso imponendo. omnia premissa commiserunt episcopo Tropiensi et mihi, ordinanda et disponenda ut supra. Premissis igilur ut supra narratis, per dominos ad ea deputatos desuper nominatos, mihi commissis, receptioni cardinalis legati debitum ordinem dare incipiens pro ejus receplione, feci memo riale hujusmodi conlinentie : Ordo recipiendi Rmum. D. Johannem tituli s. Suzanne presbyte rumcardinalem, xMontis Regalis vulgariter nuncupatum, Sicilie etc. legatum ad coronandum serenissimum Alphonsum Sicilie etc., regem, Neapolim missum in introitu dicti legati ad predictam civi tatem Neapolitanam. Prelati, videlicet archiepiscopi et episcopi regni predicti in civitale Neapolitaua constituli cum eorum man tellis et capuciis in transversum et capellis eorum dignitati con venientibus quot quot suut simul equitantes, bini et bini, dignio ribus semper precedentibus, legato obviam venient, usque circa s. Julianum, ubi eum, primo pro omnibus loquente, honorifice récipient, capita délecta sibi dumtaxat inclinantes absque manus porrectione; deinde legatum ipsum bini, ut venerunt, sequentur. Serenissimus rex Alphonsus veniat cum baronibus suis obviam dicto cardinali, usque prope sanctum Antonium, ubi ex equo des cendens, legatum ipsum, detecto capite, recipiat, manum ei deos culando, et in ore. Legatus, negato sibi manus osculo, ad oris osculum ipsum regem recipiat, et juxta se faciat equitare. 8 T. u. 114 JOHANNIS BURGHARDI, [AvriU494] Clerus Neapolitanus cum religiosisin ecclesia Neapolitana con gregabitur, ex qua, hora débita, precedente dumtaxat cruce ejus dem ecclesie, ordine infrascriplo, veniat usque ad portam Capua nam ubi se vertat processio ; ita quod inferiores, videlicet primo incedenles, sint versi ad ecclesiam Neapolitanam, et clerus ecclesie dam ; Neapolitane, \idelicet archiepiscopus cum canonicis et aliis majo ribus dumtaxat, sint prope portam predictam. Archiepiscopus Neapolitanus paratus erit amictu, alba et cingulo, stola, pluviali et mitra preciosis, et processionem concludat, quem précédât unus canonicus Neapolitanus superpellicio indutus, qui baculum pastoralem ante ipsum déférât; et alius canonicus, etiam in super pellicio, crucem portabit sine baculo legato ad osculum porrigen et duo alii canonici, ut supra induti, hinc et inde gremiale ante archiepiscopum tenentes et fimbrias anteriores pluvialis éle vantes, archiepiscopum inter se medium associabunt. Sub predicta porta civitatis Neapolitane, Capuana nuncupata, paratum erit baldachinum pro legato. Nobiles Neapolitane sedium illarum, ante quas legatus erit tran siturus, adportandum baldachinum ibidem parati erunt, etlegatum expeclabunt. Legato supradictam portam capuanam dicte civitatis intrante, archiepiscopus, detecto capite, facta sibi prius reverentia crucem offerat osculandam, ea prius panniculo tersa, et panniculo deoscu lato. Legatus, invitato prius ad osculandum rege, crucem ipsam, detecto capite^ ex equo reverenter osculabitur. Rex, ante crucem, ipsam non osculabitur : tum dicatur antiphona Sacerdos etponti fex etc. Responsorium : Ecce sacerdos magnus etc., cum versiculo et Gloria patri, Te Deum laudamus, Hymnus Ad cenam Agnipro vidi etc. Legatus et rex simul sub baldachino equitabunt a supra dicta porta Capuana usque ad ecclesiam Neapolitanam. Pervento ad archiepiscopalem ecclesiam Neapolitanam, archiepiscopus, ut supra paratus, Rmo. legato dictam ecclesiam intranti offerat aspersorium cum aqua benedicta, eo prius deosculato ; legatus, recepto aspersorio, primo regem, deinde se, postea prelatos omnes et alios aspergat. Tum unus canonicorum predicte ecclesie thuribulum, et prefatus archiepiscopus naviculam incensi cum cocleari, quod prius deosculetur, legato offerant, archiepiscopo [Avril 1494] RERUM URBANARUM COMMENTARII. 115 Neapolitano dicente : Benedicite, P. reverendissime . Legatus, accepte cocleari, incensum ponat in thuribulum et dicat ab illo benedicaris in cujiis honore coronaberis, in nomine Patris et Filii, et Spiritus sancti, et signum criicis super incensum ipsum in thuribu lum positum producat. Archiepiscopus predictus, accepte tliuri bulo, facta Rmo. legato reverentia, ipsum legatum detecto capite stantem incensabit ter, illi thuribulum ducens. D. legatus, ante quam recipiat incensationem^ regem ad eam invitabit, sed rex non acceptabit, neque post D. legatum incensabitur,, quia hujusmodi incensatio fît D. legato tamquam noviter venienti. Facta incensatione, procedatur ad altare majus, ubi in superiori piano ante gradum altaris parata erunt duo faldistoria, unum ver sus cornu epistole cum pallio de broccato aureo cremesino, cum duobus cussinis similis broccati pro reverendissimo D. legato, et aliud versus cornu evangelii cum pallio de broccato \iolatio, et duobus cussinis similiter broccati aurei pro serenissimo rege. Quamprimum reverendissimus legatus et serenissimus rex genu flexerint, archiepiscopus NeapoHtanus prefatus, ut supra paratus, stans in supremo gradu altaris in cornu epistole versus ad reveren dissimuniD. legatum, capellano suo, superpellicio induto, a sinisiris suis librum tenente, ex eo dicat voce competenti, choro respon dente : ^. Protector noster, aspice, Deus, % Etrespice in faciem Christi tui. f. Salvwn fac, Domine, servitm tuum Johannem presbyterum cavdinalem, % Deus meus^ sperantem in te. ^. Mitte et, Domine, auxilium de Sancto, ^. Et de Syon tuere eum. B). y. Nihilprofidatinimicus in eo, Et fiUus iniquitatis non nocebit et : y. Domine, exaudi orationemmeam, ^. Et clamor meus ad te reniât. t- Dominus vobiscum, %. Et cum spiritu tuo. Oremus. Omnipotens sempiterne Deus, qui facis mirabilia magna solus, 116 JOHANNIS BURCHARDI, [Avril 1494] respice super hunc famulum tuum Johannem presbyterum cardina lem; ut cunctas congregationes sïhi commissas, spiritus gratie salute ris et in virtute sibi complaceat, perpetiium ei rorem benedictionis tue infunde. Per Christum Dominum nostrum. Amen. Tum chorus dicat antiphonam : Salve defemor patrie, Gaudens triumphoglorie^Nitens utgemmapresulum, AImum concèdeexitum. Januari sanctissime^ ut in supremo culmine, vero posôimus lumine nostrum perenne premium Deum authorem omnium con templari, clarissime, orapro nobis, beate Januari, ut digni efficia murpromissionibus Christi. Interim quod versiculus cum responsorio premisso dicuntur, surgil legatus, et accedit ad cornu epistole altaris, ubi stans detecto capite ad ipsum altare \ersus, dicit ex libro in altari posito : Oremus. Gloriosipontificis etmartyris Januarii fidelium mentes^ Domine, excellenlia commemorationis irradiet, ut sicutgloria ineffabili subli matur, ita aditus patrie salutaris ejus nobis intercessione pandatur, per Christum D. N. Amen. Tumlegatus procédât ad medium altaris et stans, detecto capite, versus ad crucem suam dicat, se signando more solito, et choro Sit nomen Domini benedictum ex hoc nunc et usque respondente : in secula seculorum. Adjutorium nostrum in nomine Domini, Qui fecit celum et terram. Benedicat nos omnipotens Deus, Pater, Filius etSpiritus sanctus. (Populo a sinistris in dexteram benedicens.) —^. Amen. Benedictione data, legatus concédât interessenlibus indulgen tias trium annorum, quas unus ex capellanis suis vel canonicis ecclesie Neapolitane populo denunciet in hunc modum : « Il Rev. in Cristo padre et signore, signore Giovanni tituli de sancta Susanna della santa romana Chiesa presbytero cardinale de Monte Regale, de la sede apostohca legato, dà et concède a ciascuna persona qui presente tre anni di vera indulgentia in forma della Chiesa consueta. Pregate Iddio per il felice stato dello Sanc tità delpapa, di sua reverendissima Signoria, dello serenissimo re Alfonso, et della santa romana Chiesa. » [AvnH494] RERUM URBANARUM COMMENTARTI. il7 His pronunciatis, surgit rex qui usque tunc continuo in suo fal distorio genuflexit et accedit legato ut ipsum usque ad palatium archiépiscopale, in quo hospitabatur, associet. Ordo autem processionis, de quo «upra fît mentio, et quo alii venient, hic erit : Fratres sancte Marie délie gratie. —Jesuati. Marie délie vergine cruciferorum. — Fralres sancte —Fratres sancte Marie dél Car mino. —Fratres eremitarum sancti Augustin!. — Fratres sancte Marie della nova, minores dell' osservantia. —Fratres sancti Lau rentii minorum conventualium. — Fratres sancti Dominici. — Fra tres sancti Petri adMajellam Celostinorum. — Fratres sancti Petri adAram canonicorum regularium sanctiAugustini. —Fratres sancte Marie Montis Virginis, ordinis humiliatorum. — Fratres sancte Marie Montis Oliveti. —Fratres sancti Severini, sancti Benedicti congregatios sancti Pauli. — Clerus civitatis Neapolitane suo or dine. —Salme legati xii \el circa. alii inferiores. — Curiales regis familiares, et — Nobiles Neapolitani et curiales regis. legati. — Familia legati. —Yalisia — Barones comités. (Processio ordine supradicto, ut citius expediatur, poterunt quatuor simul incedere). — Crux legati quam sequentur omnes canonici Neapohtani et archiepiscopus paratus ut supra diximus. Legatus cum rege a sinistris sub baldachino. Don Fridericus de Aragonia, frater regis, a sinistris habens oratorem regis Hispaniarum. — Alii regales suo ordine, singuH habentes a sinistris oratores aliorum principum sivepotentatuum in curia regis existentes, et, oratoribus deficientibus, inter se bini et bini incedant : prelati cum legato venientes, singulos alios prelatos in sinistra habentes, etiam si ahi prelati aliis digniores \elseniores existant juxta ordinem promotionis eorum; quosego prout cogno vero, ordinabo. Prelatos sequantur alii regales.

１４９４年４月２４日（木）

　Serenissimus Alphonsus Sicilie rex, intellecto adventu Rmi. D. cardinalis Montis Regalis ad ipsum coronandum, qui recessit ex Urbe die jovis 24 aprilis presenlis, eumdem Rmum. D. legatum convenienti honore recipere volens, obviam ei misit magnificos dominos Johannem Thomasium Caraffa comitem Mataloni, et Franciscum Turolum, comitem Montorii, qui ipsum legatum in civitate Fundi, idem deinde magnificos DD. Andream Mattheum de Acquaviva, marchionem Martini, magnum siniscalchum regni et Jacobum Caracciolum, comitem Burgensem, cancellarium regni, qui eumdem legatum in Civitate Suessana honorarent ; post illos R. in Christo patrem D. Alphonsum de Aragonia, nepotem regis, qui dictum legatum in civitate Capuana reciperent honore debito, successive illustrissimum Don Fridericum de Aragonia fratrem suum, principem Altamure regni admirandum, RR. in Christo PP. DD. Vincentium Aciherontinum et Alexandrum sancte Severino, archiepiscopos, Matheum Gravinensem, Scipionem Tricaricensem episcopos et magniiicos DD. Johannem de Guevara comitem Potentie, Carolum Pannonem comitem Venafre, Aloysium de Gesualdo comitem Comanum, et Trajanum Caracciolum (1) comitem Brienzanum, qui eumdem legatum Averse honorarent ; quod per singulos, juxta mandatum regis eis datum, factum est.

　 1. Trajano Caracciolo était prince d'Avellino, c'était Giacomo Caracciolo qui était comte de Brienza; il y avait aussi un Giacomo Caracciolo comte d'Avellino. Voy. Summonte, t, III, liv. v, p. 541-3.

１４９４年４月２８日（月）

　Feria quarta mensis aprilis predicti, vocatus fui ad serenissimum regem Alphonsum ad castrum Novum, ubi coram Majestate sua constitutus, ei totum officium coronationis sue recitavi cum ostensione reverentiarum, genuflexionum, denudationum brachii et spatularum, prestationis juramentorum, prostrationum et omnium aliorum in ipso officio agendorum, in paucissimorum suorum intimorum et secretorum presentia. Decrevit tunc Majestas sua coronationem ipsam, quoniam alias in kalendis martii fieri decreverat, et deinde ad dominicam nii ejusdem mensis prorogaverat propter dominicam, ad diem jovis octavam mensis maii proxime futuri, qua erit festum Ascensionis salvatoris D. N. Jesu Christi et apparitionis s. Michaelis archangeli, transferre, et quod ipsa coronatio fiat sub officio et missa festi Ascensionis hujusmodi, prout convenienlissimum erat : et D. Leonardo Como intimo suo commisit quod unum mantellum de ciambelotto cremesino cum suo capucio et unum diploidem sericum donari mihi faceret pro regio honore deferenda, pro quibus Majestati sua gratias egi, et ab eo recessi.
　Habui autem schedulam a domino D. Leonardo super premissis hujusmodi tenoris :
　« Excellente Signor Conte d'Alifi V. S. ordini, che al mastro delle cerimonie li sia tagliato incontinent! un giuppone di seta, et che subito sia fatto; et perche il serenissimo re ha ordinalo che li sia donato un manto di ciambelotto con lo cappucio, io ho scritto a Luigi della Petra che lo debba fare tagliare subito. Io vederô di recuperare lo memoriale espedito, et lo manderô alla S. V. alla quale mi raccomando. 　« In Capuana, 30 aprilis MCCCCLXXXXIIII.
　　　　« Al servizio della S. V. Leonardo Como,
　　　　« Alfonso fratello soprascritto
　　　　« Il vostro Conte d'Alifi. »
　Vigore schedule suprascripte quam Belleguardie balistario regis assignavi, ilhs quibus oportet presentande, missa ad me fuerunt ante diem coronationis supra deputatam diplois ex setonino violatio et mantellum cum suo capuccio suffulto, ex ciambelotto rubeo de grana, in totis expensis regis laborata et finita, pro quibus nihil penitus expensi.
　Slatuta, ut premittitur, per serenissimum regem die coronationis sue, et quod sub officio ascensioois illam fieri affectabat, ego sciens Rmum. D. legatum coronalionem hujusmodi sub officio misse s. Spiritus facere decrevisse, de quo ante recessum meum ex urbe Roma Rma. Dominatio sua mihi verbum fecerat et ab hujusmodi proposito suo ipsum, quod tamen satis inconveniens erat, divertere non potui, nisi ad Rmam. Dominationem suam, que tunc Capue erat, proprium nuncium mitterem, per quem de premissis statuto et officio reddidi certiorem. Sed Rma. Dominatio, hujusmodi a me egre ferens, rescripsit ut sine mora ad ipsum venirem.

１４９４年５月１日（木）

　Equitavi igitur 1 die maii versus ipsum quem per duo miharia vel circa et ultra Aversam reperi, et omnia ei exposui coram rege acla. Grato animo videbatur a me suscipere et excusationem meam admittere, sed de suo proposito desistere noluit, et missam Spiritus sancti dicta die Ascensionis se dicturum, non aham, omnino firmavit. Retuli tunc Rme. Dominationi sue regem usque prope sanctum Antonium extra civitatem Neapolitanam obviam venturum, et quod, rege adveniente et caput detegente, etiam ipse legatus caput detegeret et, data sibi manu, non permitteret sibi eam deosculari, sed regem ad oris osculum reciperet, cruce in introitu civitatis per prelatum sibi porrecta, regem ad illius osculum invitaret, quam tamen rex non esset deosculaturas, ad cujus osculum posset ipse legatus si vellet ex equo descendere, convenientius tamen etiam ex equo eam deosculari, et simul cum rege sub baldachino usque ad ecclesiam equitare. Pervento ad ecclesiam, priusquam descenderet, rogaret regem quod recederet, et ei pro humanitate gratias ageret; idem faceret, si rex intraret ecclesiam, benediclione per eum data; accepto in ecclesia aspersorio, regem, si adesset, primo aspergeret, postea se, deinde prelatos, et alios, Imposito incenso, regem ad illum a prelato recipiendum primo invitaret. Si rex ipsum omnino ad palatium sui hospitii associare voluerit in capite scalarum, ubi per aliam viam diverti potest, iterum regi gratias ageret, et ipsum licentiaret. Quod si ipsum rex ad cameram associaret, deberet ipse legatus regem ipsum inde usque ad equum associare. Que omuia benigne intellexit a me atque ad interrogationem meam respondit sibi placere, quod in versiculo et oratione diceretur Servirm et famulum tuum Johannem presbyterum cardinalem; et quod inleressentibus, post benedictionem suam, dare vellet indulgentiam trium annorum, quam cousue vit archiepiscopus Patracensis, primus prelatorum suorum, populo denunciare; dedi etiam sibi orationem de sancto Januario per ipsum in ecclesia Neapolitana dicendam.
　Appropinquavimus sic equitando civitati Averse, ubi parum citra venit nobis obviam serenissimus princeps Don Fridericus de Aragonia, frater regis Neapolitani, cum duobus archiepiscopis, duobus episcopis et quatuor comitibus superius nominatis, qui eum, nomine regis, receperunt; et Don Fridericus porrectam legati manum non est deosculatus, neque signum deosculationis fecit, sed a legalo ad oris osculum est receptus et ad sinistram legati continuo equilavit.
　Antequam autem predicti venirent, omnes prelati legati coopertas super eorum mulas quas equitabant poni fecerunt, et mantellos longos cum capuciis in transversum et capellos, prout in urbe Roma equitare solent, jussu cardinalis receperunt, de quo eos redargui ; nihilominus tamen etiam Neapolim postmodum sic intrarunt, cardinale sic vulente.
　In porta Aversana legatus ex equo crucem e manibus vicarii episcopi Aversani sibi porreclam osculatus est; tum sub baldachino, precedente processione, venit ad ecclesiam Aversanam, Don Friderico semper ad ejus sinistram equitante. In ecclesia legatus aspersit se, deinde Don Fridericiim et alios : imposiiit incensum, fuit incensatus : dicti super eum versiculi et oratio; alia autem pro sanctis Petro et Paulo apostolis patronis ecclesie cum oratione per dictum vicarium. Benedictionem autem dedit ipse legatus et indulgentias trium annorum, quas in latino publicavit archiepiscopus Patracensis, eo more proutinaliis civitatibususque istuc fecerat. Dixi propterea eidem archiepiscopo quod ad eum non spectabatindulgentiarumhujusmodi piiblicatio, sed ad aliquem capellanum vel canonicum illius ecclesie in qua essent denunciande, et quod non in latino sed in vulgari sermone deberent pronunciari.
　Publicatis indulgentiis, mulieres et viri tumultuose venerunt ad osculandum manus legati, quod etiam facere inceperunt ab ejus introitu ad ecclesiam, et continuaverunt usque ad introitum ad palatium episcopale pro receptione sua paratum. Idem eliam a populo in aliis civitatibus regni factum fuisse sui mihi retulerunt. Descendit ad palatium idem cardinalis, a Don Friderico et aliis associatus usque ad cameram suam, ubi, dimisso legato, recesserunt omnes. Ego etiam, habita a legato licentia, redii Neapolim ad ordinandum ibidem receptionem suam, quia eadem die erat Neapolim venturus; sed heri anlequam exirem Neapolim, dedi schedulas intimationum, prelatis, R. D. Julio episcopo Tropiensi regio capellano majori et clero ac religiosis civilatis Neapolitane faciendarum, R. P. D. Nicolao Antonio Marensi, R. archiepiscopi Neapolitani vicario generali, quarum tenor talis est :
　« Intimetur omnibus archiepiscopis et episcopis in civilate Neapolitana constitutis, quod crastina die, circa horam xx, Rmus. D. cardinalis Montis Regalis apostolice sedis legatus intrabit civitatem Neapolitanam propterea velint in eorum mantellis longis cum capuciis ad collum tranversis eadem die circa horam decimam octavam in ecclesia Neapolitana omnes convenire, unde simul usque ad sanctum Juhanum extra portam Capuanam bini, bini equitaturi, et legalum ibidem recepturi, dignioribus semper precedentibus.
　« Intimetur clero ac omnibus monasteriis et conventibus Neapolitanis, quod crastina die, que erit secundahujus mensis maii, circa horam xx, Rmus. D. cardinalis Montis Regalis, legatus apostolicus, intrabit civitatem Neapolitanam per portam Capuanam, propterea velinl ad horam XVIII, illius diei in ecclesia neapolitana convenire, quoniam processionaliter, sola tantum cruce ejusdem ecclesie precedente, omnes exibunt ad portam predictam, ibidem eumdem legalum recepturi, et inde via recta ad ecclesiam supradictam redituri et associaturi. Ex quolibet monasterio et conventu tres parati erunt pluvialibus albis, si habere poterunt, alioquin alterius coloris, quorum medius aliquas reliquias deferat, quem precedant duo ceroferarii reliquias honorantes. »

１４９４年５月２日（金）

　Die veneris, 2 mensis maii, fuit tempus serenum et clarissimum usque ad horam vesperorum, deinde usque ad noctem quasi continue pluit; interpositis tamen aliquando vicibus, cessavit.
　Paratis igitur omnibus pro receptione cardinalis Montis Regalis, legati apostolici, RR. PP. DD. archiepiscopi et episcopi regni in civitate Neapolitana constituti, in Castro Duchesco in porta Capuana convenerunt et inde similiter bini equitarunt dicto legato obviam usque prope sanclum Julianum, ubi eum receperunt, R. P. D. Vincentio archiepiscopo Acherontino pro omnibus loquente ; et quia, ut dixi, tempus pluviosum fuit, legatus aliquandiu in sancto Juliano quievit, et post ejus exitum, modo cappam, modo mantellum, modo iterum cappam, tum mantellum, propter temporis instabililatem, quia in cappa videri volebat, recepit et suum introitum sic quasi ad horam XXII protraxit.
　Rex venit obviam D. cardinali usque ultra sanctum Antonium inter illas duas tabernas, que sunt inter sanctum Antonium et proximum locum prope sanctum Julianum, ubi, detecto capite, voluit osculari manum legati; quod legatus non admittens, ipsum ad oris osculum recepit et ad sinistram suam, ipso tamen rege ad dextram prius invitato, continuo equitare fecit; ante regem et legatum equitarunt ordine supradicto omnes. Dominus Hector Caraffa, camerarius major regis, frater germanus R. D. cardinalis et archiepiscopi Neapolitani, portavit ensem insignem contrario modo quo aliis principibus portari solet : portabat enim punctam ensis in manu et manicam ensis sursum tenebat erectam, equitans ad sinistram capellani crucem ante legatum portantis. Post legaum vero et regem, non fuit servatus ordo supradictus, sed ex voluntate D. Friderici mutatus : equitarunt ergo, me presente, hoc ordine :
　Don Fridericus, frater regis, a dextris habens oratorem regis Hispanie, a sinistris oratores dominii Venetorum, ducis Mediolani et Florentinorum.
　D. Aloysius de Aragonia, marchio Giracensis, nepos regis, a dextris habens Don Carolum fratrem suum, qui a dextris habebat D. Alphonsum de Aragonia, electum Theatinum, fratrem bastardum regis, in habitu episcopah, videlicet mantello, capuccino et pileo equitantem; a sinistris vero dicti Don Aloysii erat Don Joffredus Borgia, filius Pape, et a sinistris illius Don Henricus de Aragonia frater consobrinus regine neapolitane et nepos regis Hispaniarum, satis tamen confusi : ii quinque separatim ibant, et inter eos erant tres pagii regis et duo favoriti ejusdem, post hos D. Jordanus patriarcha Antiochenus, archepiscopus Capuanus, cum capello nigro, crucem desuper habens violatiam, medius inter R. P. D. Stephanum, archiepiscopum Patracensem et episcopum Torcellanum a dextris et episcopum Saguntinum a sinistris,
　D. episcopus Nolanus, habens a sinistris archiepiscopum Acheronlinum,
　D. episcopus Crotonensis, a sinistris habens archiepiscopum Brundiciensem,
　D. archiepiscopus sancte Severine, a sinistris habens protonotarium de Sega,
　D. archiepiscopus Reginensis, a sinistris habens protonotarium de Sermoneta, quos sequebantur ahi prelati bini, bini, numero triginta vel circa, et illos ahe quamplures persone et servitores sine ordine : honorari autem ordinavi archiepiscopum Patracensem et Saguntinum, Nolanum et Crothonensem episcopos ac de Sega et de Sermoneta protonotarios, ut supra apparet, pro eo quod ex Urbe cum legato venerunt ad ipsum honorandum, ac cum eo erant illuc redituri.
　Penvento hoc ordine ad portam civitatis, archiepiscopus Neapolitanus, ultra paramenta consueta, etiam sandaliis et chirotecis indutus, porrexit crucem legato osculandam, quam legatus, ipso rege prius invitato, ex equo osculatus est : rex autem non est crucem osculatus. Venerunt inde sub baldachino legalus et rex usque ad ecclesiammetropolitanam. Omnes religiosi, proptertempus pluviosum, ad muros platearum, ubi erant firmi, steterunt; solus clerus secularis precessit crucem legati posl omnes barones, et crucem ipsam et alium qui ensem regis portabat, sequebatur capitulum ecclesie Neapolitane et archiepiscopus paratus. Ante ecclesiam Neapolitanam baldachinum, quod nobiles illi sedium portaverunt, fuit parafrenariis legati quiète assignatum; ubi legatus, peractis prius gratiis regi, et ut abiret eo rogato, ex equo descendit et cum rege intravit ecclesiam, et porrecto sibi per archiepiscopum paratum aspersorio, regem, se et alios aspersit : tum, imposito incenso, fuit ipse legatus incensatus non rex, rege tamen prius invitato.
　Ascenderunt ad altare majus, ubi super faldistoriis paratis genuflexerunt : dicti sunt versiculi et oratio per archiepiscopum, et antiphona cum versiculo per chorum, et oratio de sancto Januario perlegatum qui dedit tandem benedictionem et indulgentias trium annorum quas publicavit sacrista dicte ecclesie ex schedula, me illam sibi legente, quia yidere seu polius eam legère nesciebat. Rex associavit legatum usque ad palatium archiepiscopale et cameram suam, licet ante altare majus, et in capite scalarum dicti palatii legalus ut abiret ipsum rogaverat : cardinalis associavit regem usque ad portam prime camere prope aulam, ubi, rege sic volente, mansit cardinal, et rex equitavit ad castrum : omnia alia fuerunt observata more solito, prout superius dixi, ordinatum.
　Pro coronatione hujusmodi parata et depulata fuit ecclesia metropohtana, que habet tres naves, mediam videlicet, que major est, et duas laterales; chorus canonicorum est in media navi in capite habens corpus transversale in modum crucis ad instar basilice sancti Petri de Urbe, tribunam habens amplissimam cum al tari majore, quod positum est intra tribunam ad spatium pedum XX vel circa; navis media latitudinis pedum LX vel circa et quehbet ex laterahbus pedem XXVI : sed tola ecclesia latitudinis pedum CXXVIII; columne, naves laterales a media dividentes, distant una ab alia pedibus vu; a porta ecclesie usque ad portam chori sunt pedes CLXVII; chorus est longitudinis pedum LV et latitudinis LX, pro quantitate videlicet ipsius navis : per medium chori erat planum sive palium XII pedum pro longitudine chori ; et in capite ejus versus tribunam erat ascensus octo graduum altitudinis unius pedis vel circa, et longitudinis pedum duodecim quilibet gradus erat; et ibidem erat unum planum magnum ex tabulis compositum, latitudinis usque ad tribunam pedum LV et per aliam, videlicet transversalem, longitudinis sive latitudinis pedum LXVIII; in choro predicto juxta planum XII pedum ab utraque parte facti fuerunt gradus XV altitudinis n pedum quilibet per longitudinem chori pro locandis genlibus ad videndum. Supra introitum sive portam ejusdem chori, etiam compositi et locati fuerunt multi gradus, ad sedendum pro visione apti. In quolibet capite corporis transversahs ecclesie, quod est inter chorum et tribunam predictam extra illud planum superius descriptum, quod est supra illos gradus IX a tribus partibus compositi fuerunt similes gradus XV, altitudinis duorum pedum quilibet.
　Pro locandis ad videndum in piano predicto in angulo ad sinistram ascendenle compositus fuit thalamus regius quadratus, per longum et latum xx pedes habens, et juxta murum in capite chori, regalis sedes tres gradus habens ; et ascensus ad ipsum thalamum erat circa medium ad sinistram ascendentis ad tribunam, et erat graduum sex, altitudinis unius pedis quihbet; in opposito thalami ad eamdem manum in angulo dicti plani juxta tribunam, parata erat et tabulis elevata capella ad vestiendum regem, suo tempore, vestibus regalibus : ab alia parte thalami in angulo ad dextram dictum planum ascendente, in eodem piano erat locus eminens pro cantoribus, longitudinis pedum XIIII et latitudinis pedum xn, altitudinis pedum X vel circa. De piano predicto majori ascendebatur per quinque gradus ad planum tribune, quod tamen etiam fuit extra ipsam tribunam ampliatum pro capacitate locorum : quod planum tribune erat longitudinis LXII pedum et latitudinis usque ad gradus altaris pedum XVI cum dimidio, seu juxta; et altare adhuc continebat pedes XX vel circa : post dictos XVIII pedes incipiebant 1res gradus altaris, quorum tertius planum continebat latitudinis pedum quatuor cum dimidio, et longitudinis pedum XV cum dimidio, et prope eumdem erat etiam altare hgneum ibidem compositum, et latitudinis pedum trium cum dimidio; erat eliam posita in piano primi gradus ascensus altaris predella altitudinis sex pedum et longitudinis pedum octo pro faldistorio cardinalis legati ex tabulis composita; prope etiam altare predictum, retro dictam predellam juxta cornu epistole altaris parata fuit mensa pro credentia longitudinis pedum X et latitudinis pedum quatuor, vel circa.
　Planum hoc tribune, ab ejus ascensu usque ad altare pro longitudine altaris eratliberum, ab inde autem ab utroque latere fuerunt posita scamna quintuplicia, longitudinis pedum XVI quolibet, pro prelatis paratis coronationi interessenlibus, et retro ultimum et quinlum scamnum a cornu epistole, hoc est ad dextram ascendentem dictum planum, continebat ipsum planum tribuna versus locum cantorum supra planum majus superius dictum, per longitudinem pedum XVI et latitudinem pedum V; et ibidem positum fuit scamnum longum cum pectorali pro oratoribus regum et principum, qui coronationi interessent : posita etiam fuerunt in piano primo et majori ad dextram intrante sive ascendente, juxta locum cantorum, multa scamna, pro nobilibus et baronibus neapolitanis et regni.
　Circa altare per tribunam ab utroque latere posita fuerunt pallia bruccati aurei ; extra tribunam per illud tantum corpus transversale a quatuor lateribus, et ab utraque parte per totam navem mediam ecclesie posita fuerunt pallia etiam bruccati et alia preciosa, numero forsan ce vel circa, et corpus illud tranversale pannis celestibus et albis divisatis totaliter cooperlum; et in ea certe spere appense pro ornatu, ut supra altare majus positum illud pallium bruccati aurei, etiam omnes illius gradus cooperiens.
　Et quia onus ordinationis hujusmodi, saltem quoad ceremonialia, mihi incumbere videbatur, ut debitum officii mihi commissi facilius persolverem, feci rotulum sive memoriale omnium pro ea, meo judicio, necessariorum, hujusmodi tenoris :
　Necessaria pro coronatione serenissimi regis Alphonsi de Aragonia secundi, Sicihe regis.
　Triduanum jejunium observet rex, et ad communionem se paret (intellexi super hoc a Majestate sua SS. D. N. secum dispensasse, quod unica tantum die jejunaret).
　Ecclesia paretur et ornetur pannis et palliis solemnibus quo modo fieri potest, et in ea, suggesta, thalamus et gradus ac alia, ut commodius fieri potest.
　Credentia pro more, tobalia magna ad terram cooperta et vasa desuper ad ornatum, et alla, videlicet :
　Duo flascones magni argent! inaurati. — Duo magna bucalia argentea sive cantri. — Duo alia bucalia minora, etiam argentea sive cantri. — Duo candelabra cum luminaribus. — Calix cum patena et palla ac tribus hostiis magnis pro probis, ac pro cardinale, ac tribus pro rege, que sint longe minores pro communione et probis. — Ampulle pro vino et aqua pro sacrificio. — Bursa cum corporalibus. — Hostiaria cum hostiis ex qua suo tempore extrahanlur tres hostie superius designate, et super calicem ponanlur, sive super patenam. — Turribulum cum navicella, cocleari et incenso. — Duo bacilia apta pro lotione manuum, unum cum aqua, aliud pro ablutione recipienda. — Quatuor mappule sive manlilia pro manuum abstersione. — Taxea una argentea pro probra facienda. — Medulla panis pro lotione manuum postunctionem regis. — Duo vasa sive bacilia, unum cum vino, aliud cum aqua pro sacrificio et ablutione. — Vas cum oleo cathecuminorum. — Bombix ad ligandum et extergendum brachium regis et inter spatulas post unctionem regis. — Fascia ad ligandum bombicem in brachio. — Vas cum carbonibus ardentibus sub credentia pro thuribulo. — Sandalia cum caligis.
　Altare paretur solemne cum candelabris et tôt luminaribus, et cruce in medio et aliquibus reliquiis pro ornatu : et desuper in medio ponantur omnia paramenta pontificalia rubei coloris, videlicet :
　Amictus. — Alba. — Cingulum. — Crux pastorahs. — Stola cum tunicella. — Dalmatica. — Chirotece. — Planète. — Mitra. — Annulus pontificahs. — Mitra preciosa. — Manipulus. — Ensisin vagina regi dandus. — Corona regia cum suo birreto. — Pomum. — Sceptrum. — Vexillum regi dandum in investitura. — Due paces.
　In cornu evangelii paramenta pro diacono, videlicet :
　Amictus. — Alba. — Cingulum. — Stola. — Manipulus. — Dalmatica.
　In cornu epistole paramenta pro subdiacono, videlicet :
　Amictus. — Alba. — Cingulum. — Manipulus. — Tunicella. — Pluviale pro capehano legati assistente. — Tobalia sive mappula pro mitra. — Pluviale pro alio capellano legati baculum pastoralem tenente. — Baculus pastorahs.
　Prope altare sive credentiam sint parali : Liber cum psalmis Quam dilectum etc., et orationibus. Pro legato quando se parabit :
　Missale. — Pontificale. — Liber evangeliorum. — Liber epistolarum. — Lancea pro vexillo regi dando. — Liber letaniarum, quem tamen poterunt cantores apud se tenere et secum portare, quando dicent letaniam. — Bulla indulgentie plenarie affigatur prope altare, ut ab omnibus videatur. — Prope altare paretur faldistorium cum suo cussino et cooperta de bruccato aureo cremesino pro legato. — Faldistorium simile cum suo cussino et cooperta de briiccato aureo albo pro rege. — Aliud faldistorium altius cum suo scabello, et duobus cussinis ac cooperta simile alba pro rege super quod, dum confessio in missa dicitur, genutlectet. — Quatuor alii cussini bruccati albi pro rege quando coram legato genutlectet, et sub letania prosternabitur. — Duo scabella viridia pro duobus prelatis regi assistentibus. — Aliud simile pro letania super quo cantores ponent librum. — Scamna pro prelatis paratis : digniores sedebunt in anterioribus, hic et inde caput vertentes versus altare. — Thalamus cum sede regali et postergali. — Faldistorium sive sediale cum palio bruccati et duobus cussinis ad genutlectendum pro rege. — Missale pro legato. — Missale pro rege. — Scamna sive scabella pro regahbus. — Baldachinum pro rege, sub quo, coronatus, finita missa, equitabit per civilatem, quod paratum habeatur prope portam principalem ecclesie, per quam rex tunc exibit. — Locus pro cantoribus. — Scamna pro baronibus. — Sacristia ad vestiendum regem.
　Prelati parentur super rochetum, amictu, superpellicio, stola, pluviali et mitra simphci, vel, loco superpellicii, poterunt capere albam et cingulum ; stola et pluviale poterunt esse albi vel rubei coloris, quia albus color convenit corouationi et rubeus misse, que de Spiritu sanclo dicetur, et quihbet habeat pontificale et uuum capellanum superpellicio indulum cum mappula collo pendente, qui sibi de pontificali serviat et de mitra.

１４９４年５月

　In sero precedente diem coronationis, claudatur ecclesia et custodes adhibeantur omnibus portis, et loco cantorum, suggesto, presbyterio, thalamo et sacristie usque ad regis introitum.
　Inlromittantur qui sedeant super gradibus in capitibus corporis transversalis ecclesie paratis, ubi sint qui singulaloca distribuant.

１４９４年５月

　Die statuto, circa horam XII, legatus et prelali omnes perveniant ad ecclesiam et in locis suis paramenla eis convenientia superius expressa recipiant.
　Rex deinde, camiseam habens a retro aperlam usque ad cingulumcertis cordellis colligatam et diploidem et vestitellum, et desuper veslem de broccato auri riccio creraesino amplam, ad formam gallicam, et caligas de panno nigro, ex Castro Novo veniat ad ecclesiam cum suis curialibus et baronibus, quem post regales et oratores et pagii et favoriti sequantur, episcopus Tropiensis et frater Johanues de Mediolano, ordinis montis Oliveti, capellani majores regis, et alii togati.
　D. Johannes protonotarius della Sega, et D. Joliannes protonotarius de Sermoneta sedebunt in eorum mantellis in fine ultimi scamni post alios prelalos in illo sedentes ad sinistram ascendentis presbylerium, et in eo scamno, immediate ante eos, sedet D. Julianus electus Marianensis etiam in suo mantello, quia nondum est consecratus.
　D. Bernardinus Gambara subdiaconus apostolicus. — D. Apollonius de Valentinis. — D. Nicolaus de Consandulis. — D. Johannes Baptisla de Glande.
　Accolyti apostolici, rocchetis et desuper pelliciis induti, sedebunt circa allare in ultimo gradu ; omnes alii cubicularii Pape et cappellani legati non assistentes, et sine superpelliciis, sedebunt in terra non longe ab altare.
　Scutiferi legati stabunt in cornu evangelii retro altare, ita quod prelatos ab illo latere sedentes non impediant.
　Curiales regis sedebunt hinc et inde supra gradibus XV in choro dicte ecclesie ordinatis.
　Barones erunt in scamnis, in piano magno corporis transversalis ecclesie juxta locum cantorum ordinatis, oratores autemin bancho postergali retro scamna pro prelatis in presbyterio ad dextram ascendentia posito.
　Cum serenissimo rege in thalamo suo erunt, ipsum ubique associabunt, tam in presbyterio quam alibi :
　D. Fridericus de Aragonia ; D. Gentilis Virginius Ursinus ; Don Joffredus Borgia; Don Alphonsus, electus Theatinus ; Don Aloysius de Aragonia, frater consobrinus regis ; Don Carolus de Aragonia, marchio Giracensis (1) ; Don Martinus de Aragonia, nepos regis ex Ferdinando fratre suo bastardo in Castel Novo incarcerato ; Don Julianus, episcopus Tropiensis qui, rege regali super talamo genufleclente, a sinistris regis erit genuflexus, et frater Johannes de Mediolano, ordinis montis Oliveti, capellanus major regis, adexlris regis erit, ut supra genuflexus, et ambo de missale regi servient ; frater Johannes Franciscus de Mirabellis ejusdem ordinis, confessor regis ; frater Michel de Neapoli, ordinis fratrum minorum de observantia, eleemosinarius regis, postregem ut supra genuflexum, et ipse genuflexus.

　 1. Don Luigi qui vient d'être appelé précédemment (page 123) marquis de Gerace, n'est plus désigné que par son nom de famille de Aragonia; c'est son frère Charles d'Aragon qui porte le titre de marquis de Gerace; le mss. 5160, f. 119, r. donne même : Don Aloysius de Aragonia, prothonotarius. On verra plus loin, à la date du 6 mai. Don Luigi entrer dans les ordres ecclésiastiques et recevoir des mains du légat, Jean Borgia, les insignes du protonotariat. Burchard ne parle pas de la renonciation faite par Don Luigi à son frère Don Carlo du marquisat de Gerace, ainsi que le fait Cardella {Mem. stor. dei Gard., t. III, p. 274), qui tout en relevant les erreurs de plusieurs de ses devanciers au sujet de Luigi d'Aragon, se trompe lorsqu'il dit qu'après la mort de sa femme Baptistine Cibo, Don Luigi renonça en faveur de son frère Don Carlo le marquisat de Gerace et s'enrôla sous Innocent VIII dans la milice ecclésiastique. C'est sous Alexandre VI qu'il aurait dû dire; en outre, Baptistine vivait encore à la mort de son grand-père Innocent VIII; elle assistait en effet avec sa mère aux fêtes données au Vatican, le 12 juin 1473, en l'honneur du mariage de Lucrèce Borgia avec Sforza, (Madona Theodorina con la figliola marchesana de Gezaro...). Voy, la dépêche de J. André Boccacio au duc Hercule de Ferrare, dans Gregorovius, Lucrèce Borgia, t. II, p. 294, et le récit d'Infessura imprimé dans cette édit., p. 80 (neptis Innocentii, fllia Theodorine...). Sur Luigi d'Aragon, voy. dans VArchivio Stor. ItaL, série I, app. IX, p. 232, I Ricordi di Filippo di Vigneulles.

　Adveniente rege, et choro canonicorum, ut supra ordinatur, intrante, accurrunt ei ex supradicto R. P. D. Alexander archiepiscopus Neapolitanus et Johannes patriarcha Antiochensis qui, vestiti mitris, caput aliquantulum inclinantes, sibi reverentiam facient. Idem faciet rex ipsis, retento in capite birreto suo ; archiepiscopus a dextris et patriarcha a sinistris regis, ipsum ad legatum deducant; quo accedente, prelati omnes parati assurgent, et cum mitris capita sibi aliquantulum inclinabunt : idem et rex, birreto detento, ipsis faciet. Pervento ante legatum, rex deponit birretum, et legato caput inclinat, et legatus, retenta mitra in capite, sibi respondit. Sedet rex in faldistorio in plano'ante ullimum gradum altaris sibi paralo, in transversum, ita quod sinislra regis sit versa allari el dextra choro canonicorum ; et faldistorium hujusmodi stabit ad dextram legati, qui sedebil in alio simili faldistorio ante medium altaris in tertio gradu et piano illius sibi parato, renibus al tari versis. Neapolitani vero in capite prime banche ad sinistram legati se locabunt, et prelati omnes in suis locis erunt.
　Omnibus sic sedentibus, surget D. Stephanus de Narnia, notarius camere apostolice, cum legato ex Urbe ad hunc finem missus el, habita a legato licentia, stans in cornu evangehi ad sinistram legati in primo vel secundo gradu altaris, alta voce legit buUam facultatis cardinalis a principio ad finem, cujus ténor talis est :
　« Alexander episcopus servus servorum Dei, dilecto tiho Johanni tituli sancte Susanne presbytero cardinah, ad regnum Sicihe citra Pliarum nostro et sedis apostolice legato, salutem et apostollcam benedictionem.
　Licet potestatis plenitudo desuper nobis commissa sit, et universi gregis dominici, divina disponente clementia, curam habeamus, finem tamen humane possibilitalis excedere non valentes, considerandoque quod circa singula, per nosmetipsos, apostolice sedis debitum absolvere non possumus, nonnunquam sancte romane Ecclesie cardinales in partem sollicitudinis assumimus, ut, ipsis vices nostras supplentibus, ministerium nobis commissum, secunda pietate superna, facihus, efficacius et salubrius exequamur. Sane postquam clare memorie Ferdinandus de Aragonia Sicilie citra Pharum rex, sicut Deo placuit, rebus fuit humanis exemptus, Nos considérantes quod carissimus in Christo filius, videlicet Alphonsus Ferdinandi regis primogenitus, tunc Calabrie dux, ad presens in dicto regno et tota terra que est circa Pharum, que de jure et proprietate sancte romane Ecclesie noscuntur, usque ad confinia terrarum ipsius Ecclesie, excepta civitate nostra Beneventana cum ejus territorio, districtibus et pertinentiis, ipsi Ferdinando regi, vigore investiture et concessionis per felicis recordationis Innocentium papam octavum predecessorem noslrum sub cerlis modo et forma factarum successit, quodque predecessores nostri romani pontifices, dicti regni reges qui pro tempore fuerunt, inungi et coronari facere consuevcrunt, ac intendeutes ut dictus Alphonsus rex, sedi apostolice devotissimus, juris regni et terre predictorum ac regalium insignium plenitudine gratulari ac statum suum firmius stabilire valeat, volentesque tanlum munus, prout eliam prefalus Alphonsus rex per suos speciales propterea ad nos destinates oratores cum instantia postulavit, adimplere ac debitis solemnitatibus honorare, eorumdem predecessorum vestigiis inlierendo, et ad te qui opère quidem potens es et sermone, ac quem in magnis experlum et arduis, eximia probitate et fidelitate rerumque gerendarum experientia ac precipua prudentia ac integritate comprobatum habemus, mentem nostram potissime convertentes sperantesque quod ea que tibi duxerimus committenda, gratia tibi assistente divina, circumspecte, prudenter et fideliter exequeris, habita super hoc cum venerabilibus fratribus nostris sancte romane Ecclesie cardinalibus dehberatione matura, te nostro et ejusdem Ecclesie nomine ad regnum et regem prefatum pro premissis et nonnullis ahis ejusdem sancte romane Ecclesie arduis negotiis peragendis dicte sedis legalum de latere nostro, de fratrum eorumdem consilio, comilante pacis angelo, destinamus, circumspectioni tue, prefatum Alphonsum regem, prestito ab eo et per te recepto, nostro et ejusdem Romane Ecclesie nomine, juxta formam in literis Innocentii predecessoris hujusmodi desuper confectis et inferius annotatam, corporali juramento per impositionem vexilli ejusdem romane Ecclesie in suis manibus, de regno et terra predictis ac omnibus juribus et pertinenliis eorumdem, auctoritate apostolica investiendi ipsumque in illorum realem, corporalem et actualem possessionem inducendi ac prefatum Alphonsum regem, postquam illum investieris et in possessionem hujusmodi induxeris, ut prefertur, solemniter inungendi ipsumque in signum pleni juris atque dominii et terre predictorum salubrem et felicem, in regem cathohcum dicta auctoritate coronandi facultatem et auctoritatem, eadem auctoritate et de simili consilio, concedentes. Id tamen, dilecte fih, munus hujusmodi devota mente suscipiens, te in illius exequutione, nostro et dicte sedis nostre honore sic sollicitum, diligentem et studiosum exhibens, quod in nostro et sedis apostolice conspectu, cum ab eodem Alphonso rege redieris, non immerito possis commendari. »
　Ténor vero forme predicte sequitur et est talis, videlicet :
　« Ego Alphonsus rex Sicilie plenum homagium, ligium et vassallagium faciens domino meo D. Alexandre pape sexto et Ecclesie romane pro regno Sicilie et tota terra que est citra Pharum, et quantum spectat ad terram citra Pharum, juxta et secundum illum statum quem tenebat et possidebat dictus rex Ferdinandinus in dicta terra citra Pharum usque ad confinia terrarum ipsius Ecclesie, excepta civitate Beneventana cum toto territorio ac omnibus districtibus et pertinentiis suis, secundum antiquos fines territorii, pertinentiarum et districtus civitatis ejusdem per romanes pontifices distinctes et in posterum distinguendos, ab hac hora in antea fidelis et obediens ère B. Petre et Paulo et D. Alexandro pape VI ejusque successeribus romanis pontificibus canonice intrantibus, sedique apostelice romane Ecclesie. Non ère in consilio vel censensu seu facto, ut vitam perdat, seu perdant auf membrum, aut capiatur seu capiantur mala captiene; censihum vero qued mihi credituri erunt per se aut per nuncios sues vel per literas, ad eerum damnum scienter nemini pandam, et si sciero fieri vel procurari, seu tractari aliquid, qued in unius vel plurium damnum cedat, illud pro pesse impediam, et si hoc impedire non pessem, illud illi vel eis significare curabo. Papatum remanum et regalia sancti Petri, tam in regno Sicilie et terra predicta quam alibi censistentia, adjulor illis ero ad retinendum, defendendum et recuperandum, ac recuperata manutenendum contra omnem hominem. Universas et singulas conditienes contentas in literis Innocentii predecesseris hujusmedi, super ipserumregni et terre concessione confectis, ac omnia et singula que in iisdem literis continenlur, plenarie adimplebo et invielabiter observabo et nulle unquam tempore veniam centra ea; non procurabo' per me vel alium seu alios, quevis mode ut eligar vel nominer in regem, vel imperatorem remanum seu regem Theutonie aut deminum Lombardie vel Tuscie seu majoris partis eorumdem : et si electie vel neminatio ad imperium vel regnum remanum seu regnum Theutonie aut dominium Lombardie, vel Tuscie seu majorum partium eorumdem de me celebrari centigerit, nullum hujusmedi electieni seu postulatieni assensum prestabo, nec intremittam me modo aliquo de eorum vel alicujus ipserum regimine, neque etiam de civitate Beneventana et suis territeriis et pertinentiis, seu Carapania, neque de Maritima, ducatu Spoletano, Marchia Anconitana, patrimonio beati Petri in Tuscia, Massa Trabaria, Romandiola, aima Urbe, in civitatibus Perusina, Civitate Castelli, Bononiensi, Ferrariensi, Avenionensi et Comitatu Venusino seu aliis terris quibuscumqiie prefati SS. DD. N. pape dominiis, seu feudis ipsius Ecclesie ubilibet constitutis, ex successione, vel alio quovis titulo vel contractu vel matrimonio nunquam mihi acquiram vel vindicabo seu petam acquirere vel quomodolibet vindicare : et nihil unquam accipiam vel habebo seu retinebo, vel petam accipere, habere aut manutenere in illis neque ullam potestariam, capitaniam vel rectoriam, nullumque aliud officium recipiam seu recipere petam in eisdem seu ipsorum aliquod; nec etiam acceptabo aut acceptari permittam, seu faciam premissa vel partem aliquam eorumdem, nec illa offendam vel molestabo, nec etiam romanam Ecclesiam quoque sub censuris penisque spiritualibus et temporalibus, in supradictis conditionibus et infeudatione contentis, quas hic habere volo in singulis suis partibus pro specificatis et repetitis et expressis : schismatico seu heretico cuicumque, vel a fide devio, et ab ipsa Ecclesia précise, ejusque sequacibus aut dantibus eis cfmsilium, auxihum vel favorem, non dabo quovis modo per me vel per alium, seu alios, directe vel indirecte, publice vel occulte, auxilium, consilium vel favorem, nec ab aliis, quantum in me fuerit, si impedire potero, dari permittam, sed eos juxta posse, donec convertantur, persequar et invadam. Sic me Deus adjuvet et hec sancta Dei evangelia.
　« Datum Rome apud sanctum Petrum anno incarnationis Domini MCCCGLXXXXllIl, quarto decimo kalendas maii, pontificatus nostri anno secundo. »
　Lecta bulla, accedit rex et coram legato super cussinum genuflexus, ex libro sive folio ad hoc ordinato, legit de verbo ad verbum juramentum sub hac forma :
　« Ego Alphonsus Dei gratia rex Sicilie, plenum homagium, ligium et vassalagium faciens SS. D. meo domino Alexandro pape VI et Ecclesie romane pro regno Sicilie, et tota terra, que est citra Pharum, juxta et secundum illum statum quem tenuit et possedit recolende momorie Ferdinandus Sicilie rex, genitor meus, in dicta terra citra Pharum, usque ad confinia terrarum ipsius Ecclesie, excepta civitale Beneventana cum toto territorio ac omnibus districlibus et pertinentiis suis, secundum antiquos fines territorii pertinentiarum et districtus civitatis ejusdem per romanos pontifices distinctes, et in posterum distinguendos, ab hac hora in antea fidelis et obediens ero beato Petro et Paulo, et SS. D. N. domino Alexandro pape sexto suisque successoribus romanis pontificibus canonice intrantibus, sancteque apostolice romane Ecclesie. Non ero in consilio vel consensu, seu facto, ut vitam perdant seu membrum vel capiantur mala captione ; consilium quod mihi credituri erunt per se, aut per nuncios suos, vel per literas, ad eorum damnum scienter nemini pandam, et si sciero fieri vel procurari seu tractari aliquid quod in ipsorum damnum cedat, illud pro posse eis significare curabo ; papatum romanum et regalia sancti Petri, tam in regno Sicilie et terris predictis quam alibi consistentia, adjutor eis ero ad relinendum, defendendum et recuperandum, ac recuperata manutenendum contra omnem hominem ; universas et singulas conditiones contentas in literis apostolicis Innocentii, predecessoris hujusmodi, super ipsorum regni et terre concessione et infeudatione mihi facta, confectis, ac omnia et singula que in eisdem literis continentur plenarie adimplebo et inviolabiliter observabo et nullo unquam tempore veniam contra ea; non procurabo per me vel alium seu alios quovis modo, ut eligar, vel nominer in regem vel imperatorem romanum seu regem Theutonie aut dominum Lombardie vel Tuscie seu majoris partis eorumdem : et si electio vel nominatio ad imperium vel regnum Theutonie aut dominium Lombardie, vel Tuscie seu majoris partis eorumdem de me celebrari contigerit, nuUum hujusmodi electioni seu nominationi aut postulationi assensum prestabo nec intromittam me aliquo modo de eorum vel alicujus ipsorum regimine, neque etiam de civitale Beneventana et suis territoriis, districlibus et pertinentiis, seu de Campania, de Maritima, ducal u Spoletano, Marchia Anconitana, patrimonio beati Petri in Tuscia, Massa Trabaria neque Romandiola, aima Urbe, in civitatibus Perusina, Civitate Castelli, Bononiensi, Ferrariensi, Avenioniensi vel Comitatu Venusino, seu aliis terris quibuscumque prefati SS. D. N. pape dominiis, seu fendis ipsius Ecclesie ubilibet constitutis, ex successione vel legato, seu donatione, aut vendilione vel aho quovis titulo vel conlractu, nihil mihi unqiiam acquiram, vel vindicabo seu pelam acquirere, vel quomodolibet vindicare, et nihil unquam recipiam vel habebo seu relinebo vel petam recipere, relinere nec etiam liabere in illis, neque ullam potestariam, capitaniam vel rectoriam, nuUumque aliud officium recipiam seu recipere petam in eisdem vel ipsorum aliquo, nec etiam occupabo aut occupare permittam seu faciam premissa, seu partem aliquam eorumdem, nec illa offendam vel molestabo nec etiam romanam Ecclesiam, quoque sub censuris, penisque spiritualibus et temporalibus in supradictis conditionibus et infeudatione contentis, quas hic haberi volo in singulis suis partibus pro specificatis et repetitis et expressis : schismatico seu heretico cuicumque vel a fide devio vel ab ipsa Ecclesia preciso ejusque sequacibus, aut dantibus eis auxilium consilium vel favorem, non dabo quovis modo perme, vel alium seu alios, directe vel indirecte, publice vel occulte, auxilium, consilium vel favorem, nec ab aliis, quantum in me fuerit, si impedire potero, dari permittam, sed eos juxta posse meum, donec converlantur, persequar etinvadam. Que omnia et singula, ut jacent, sub fide mea regia volens, Rmo. in Christo patri et domino D. Johanni tituli sancte Susanne sancte romane Ecclesie presbytero cardinali Montis Regalis, apostolice sedis legato, ad hec specialiter deputato, vice et nomine SS. D. N. pape sancteque romane Ecclesie predictorum, presenti, stipulanti et recipienti, curare, procurare et facere inviolabiliter observare, promitto pariter et juro. Sic me Deus adjuvet et sancta hec Dei evangelia. »
　Tum rex ambas manus super librum missale, quem Rmus. legatus tenebit, videlicet dextram super crucifixum, et sinistram super quatuor evangelia ad hec specialiter in dicto missali depicta et scripta, ponat; sicque legit et jurat.
　Intérim, dum juramentum predictum per regem prestatur, vexillum sancte romane Ecclesie, ad hoc per SS. D. N. papam missum, imponatur sue haste, et erectum teneatur per religiosum et strenuum dominum Gollerandum (1) Borgia, militem ordinis sancti Johannis Hierosolimilani, predicti Rmi. D. cardinalis germanum, qui vexillum ipsum ex commissione SS. D. N. pape ex Urbe portavit.

　 1. Caerulanclum (Rinaldi, p. 214, n° 6).

　Prestito juramenlo per regem, ut prefertur, vexillum ipsum coram legato portatur, qui hastam in dextra recipiens, illud regi recipienti tradit, ipsumque de regno investiturum dicit :
　« Auctoritate apostolica nobis in hac parte concessa, per appensionem hujus vexilli ecclesiastici in tuis manibus, te de regno Sicilie et terra citra Pharum usque ad confinia terrarum sancte romane Ecclesie, exceptis civitate Beneventana et territorio, districtibus et pertinentiis suis, in omnibus regni et terre predictorum juribus et pertinentiis, in quibus clare memorie Ferdinando regi genitori tuo, vigore investiture et concessionis per felicis recordationis Innocentium papam octavum, sub certis modo et forma factarum successisti, investimus, teque in illorum realem, corporalem et actualem possessionem inducimus. In nomine Patris et Filii et Spiritus sancti. »
　Tum magnificus D. Jacobus Caracciolus, comesBurgiensis, cancellarius regni, vexillum de manibus regis accipiens, illud in sacristia pro rege parata portat et reponit.
　Surgit rex, et in faldistorio suo, quod in opposito legati, competenti distantia, videlicet palmorum quindecim vel circa, a primo gradu altaris in illo piano positum fuit, sedet legato facie versa, et apud eum in duobus scabellis hinc et inde positis sedent duo prelati sibi assistentes, videlicet : arcbiepiscopus Neapolitanus a dextris et patriarcbia Antiochenus a sinistris regis qui ita sedent quod sibi invicem faciem quasi vertunt, magis tamen latera regi jungentes quam legato, prout in coronationibus fieri solet (1).

　 1. Sur le couronnement d'Alphonse II, voy. Summonte, Dell' istoria della città e regno di Napolo, lib. VI, p. 482-496, et Sanuto, fol. 6 v. (mss. 1422 ital.).

Interim procurator fiscalis regius requirit omnes notarios, non stantes longe a cornu epistole altaris detecto capite, ut de investitura et traditione possessionis conliciant unum vel plura, publicum velpublica, instrumentum vel instrumenta sub bis verbis :
　« Ego Johannes de Gallutiis, regius procurator fiscalis, requiro vos omnes et singulos notarios et labelliones publicos bic consistentes, ut de investitura et inductione in possessionem regni Sicilie per Rmum, D. legatum serenissimo regi Alpbonso nostro secundo de Aragonia, ut supra facta, conficiatis unum vel plura, publicum vel publica, instrumentum vel instrumenta. » 　Quibus sic peractis, postmodum iterum surgit rex et ambo sui assistantes, depositis milris, et aliis prelatis cum mitris sedentibus, archiepiscopus Neapolitanus dicit legato :
　« Rme. pater : postulat etc., prout in pontificali. Legatus : Scitis illum etc. Neapolitanus respondit : Et novimus etc. — Legatus : Deo grattas. Sedet rex et ambo assistentes. Legatus competenti et intelligibili voce dicit : Cumhodie etc. (1).

　 1. ...prout in consecrationibus fieri solet. Rinaldi, p. 214, mss. 5160, f. 126, et mss. de Florence,

　Finita monitione surgit, accedit coram eo , et super cussino genuflexus, osculalur ejus manum ; tum prestat juramentum confectum sub hac forma, videlicet :
　« Ego Alphonsus, Dei gratia rex Sicilie, profiteor, promitto et juro coram Deo et angelis ejus, deinceps legem, justitiam et pacem Ecclesie Dei, populoque mihi subjecto pro posse et nosse facere atque servare, salvo condigno misericordie Dei respectu, sicul in consilio fidelium meorum melius polero invenire; pontificibus quoque Ecclesiarum Dei condignum, et canonicum honorem exliibere, atque ea que ab imperatoribus et regibus ecclesiis collata et reddita sunt, inviolabiliter observare, abbatibus, comitibus et vassallis meis congruum honorem, secundum consilium meorum fidelium, prestare. Sic me Deus adjuvet et hec sancta Dei evangelia. »
　Et ambas manus super librum missalem, quem legatus teneat, ponat, ut prioris juramenti prestatione fecit.
　Rege sic genufiexo permanente, surgit legatus deposita mitra, et stans ad regem versus, dicit intelligibili voce legendo : Oremus, ommpotens sempiterne Deus etc.
　Idem dicunt prelati in suis locis sine mitris stantes, submissa voce.
　Finita oratione predicta, surgit rex et ante cornu evangelii super gradus altaris et illius piano se prosternit, quatuor cussinis, videlicet uno sub genibus, alio sub stomacho et duobus sub brachiis et capite, sibi positis.
　Legatus autem, accepta mitra, procumbit in faldistorio in quo sedebat ad altare versus. Omnes prelati cum mitris in suis locis genuflectunt. 　Scabellum ponitur pro cantoribus in fine presbyterii, quo posito, in libro duo cantores dicunt letanias, aliis cantoribus in pristino eorum loco remanentibus et ipsis respondentibus : Saiicte Petre, sancte Paule, mncte Januari (bis dicatur).
　Dicto in letania Ut obsequium etc., surgit legatus cum mitra, et accepto in sinistra baculo pastorali, stans versus ad regem prostratum, dicit in cantu letanie : Ut hunc etc.
　Idem faciunt et dicunt prelati omnes cum mitris in suis locis genuflexi ; tum legatus iterum procumbit, ut prius, et letania perficitur.
　Finita letania, surgit legatus, deposita mitra, et stans versus ad regem prostratum dicit intelligibili voce legendo, et ne nos etc,, cum aliis et duabus orationibus.
　Idem plane prelati omnes in suis locis sine mitris genuflexi dicunt. Tum legatus iterum procumbit et, his dictis, sedet accepta mitra. Rex coram legato super cussinum genuflectit, et prelati omnes cum mitris circumstant in modum corone post regem.
　Nudatur brachium dextrum regis, et inter scapulas ampliatur vestis superior, solvitur alia, diplois et camisia.
　Acolytus Pape cum vaso olei cathecumenorura stet a dextris legati.
　Dominus Beruardinus Gambara subdiaconus apostolicus cum vaso et bombice stet prope dictum acolytum.
　Legatus, depositis cirothecis et incepta oratione Deus Bei filius, et usque ad verba Benedictionem infimdat inclusive continuata, intincto pollice dextero in oleo catechumenorum, inungit brachium dextrum regis inter juncturam manus et cubiti ab intra in modum crucis, et bombice desuper posita ac fascia per predictum Bernardinum ligata, inungit eodem pollice cum oleo predicto eumdem regem in modum crucis inter scapulas et bombicem desuper ponit; religantur camisia, diplois et parva vestis, ac alia desuper aptantur; et dum premissa facit, legatus nihil dicit, sed premissis expeditis, continuat dictam orationem, dicens eamdem usque ad fineni; tunc dicit aliam illi sequentem, videlicet : Omnipotens sempiterne Deus. Idem dicunt omnes prelati, plane tamen legendo, quibus dictis, prelati ipsi ad sua loca revertuntur.
　Finitis orationibus predictis, surgit rex, et legatus lavai manus cum medulla panis et extergit; tum et ipse surgit : amoventur ambo faldistoria et aliud faldistorium cum scabello et duobus cussinis ponitur in piano versus cornu evangelii competenti distantia a primo gradu altaris, videlicet circa palmos xii vel xv, ubi rex genuflectit ad cornu evangelii versus. Legatus stans ante ultimum gradum altaris, facit confessionem cum ministris suis, idem facit rex cum illis duobus capellanis suis majoribus apud eum genuflexis.
　Cantores dicunt introitum et prelati etiam bini et bini, in suis locis slantes sine mitris, confessionem dicunt.
　Facta confessione, legatus accedit ad altare, osculatur illud in medio et evangelium ex libro evangeliorum ; imponit incensum, incensat altare, accipit mitram in cornu epistole, ubi incensatur, et ipse descendit ad faldistorium; legit introitum, Kyrie eleison et proceditur in missa usque ad versum primi Alléluia inclusive.
　Rex, facta confessione, surgit, et ab aliis associatus duobus suis assislentibus, videlicet Neapolitano et Antiochensi, intrat in sacristiam suam, sedet in sede sive in faldistorio ibidem sibi parato : sedent et illi duo assistentes in suis scabellis eis illuc apportatis. D. Bernardinus subdiaconus apostolicus extergit bombice brachium regis et inter spatulas : reponitur bombyx in bacili ibidem parato et ad comburendum portato ; et aptatur camisia, diplois et parva vestis.
　Imponuntur regi calige de setonino cremesino et zandalia de damaschino albo recamata filis aureis et argenteis, sine perlis et absque lapidibus pretiosis.
　Surgit rex, et veste magna, videlicet superiore, exuitur; induitur veste longa de cremesino taffeta suffulta cum manicis strictis et desuper cingitur rocheto longo usque ad collum pedis ; tunicella alba de brocatello piano, zendalo suffulta, cum manicis strictis botonatis, stola rubea broccati auri riccii in transversum ab liumero sinistro sub brachio dextro conjuncta; manipulo de eodem broccato ad bracliium sinistrum ; veste regali in modum dalmatice ex brochato auri riccio cremesino, fissuram habente ante et retro un palmorum vel circa, longa, usque ad collum pedis, circa collum et manicas et per fimbrias ad latitudinem quatuor digitorum vel circa, perlis ornata ; collari ad latudinem manus perlis ornato sub mento duabiis perlis ligato, quod formam habeat, prout solent in amictis poni, ex broccato piano creniesino et benda longa ex broccato ci'emesino quatuor digitorum vel circa, que a collo pendeat usque ad collum pedis, birretum retinebit.
　Sicque paratus ascendit ad thalamum regium a duobus suis assistentibus ac regiis et capellanis duobus majoribus, eleemosinario et confessore dumtaxat, associatus, ubi in sediali suo genuflectit, et ex libro dicit introitum Kyrie eleyson, Gloria in exceisis, orationem Deits qui corda fidelium, et sub eamdem conclusione sequentem : Oremus, Deus, regnorum omnium protector, da mihi, servo tuo, triumphum virtutis tue scienter excolere, et qui tua constitutione sim princeps, tuo semper numine sim petens : Per D. N. etc., epistolam, et alléluia, cum primo versu tantum, videlicet, Emitte spiritum etc., duobus assistentibus et aliis regiis interim apud regem stantibus.
　Cantoribus versum predictum Emitte etc., canlantibus, reponitur faldistorium legati in medio allaris in quo ipse sedet cum mitra.
　Rex descendit de thalamo suo ab illis duobus suis assistentibus et aliis suis associatus, et accedit ad legatum : prelali assurgunt et faciunt reverentias, quibus et ipse pariter facit ut prius ; et facta, detecto capile, reverentia coram legato, super cussino genuflectit.
　Prelati omnes faciunt circulum post regem, ut prius cum mitris stantes, et omnia simulcum legato, plane tamen dicentes.
　Legatus, accepto ense nudo de altari per me sibi porrecto, illum tradit in manu regis recipientis, dicens Accipe gladium etc. ; quo dicto, rex osculatur manus legati.
　Tum, imposilo per me gladio in vaginam, legatus cingit regem gladio in vaginam, dicens antiphonam : Accing ère gladio tuo super fémur tuum, potentissime.
　Surgit rex, et extractum ensem de vagina viriliter ter vibrat ; lum super brachium sinistrum extergit, reponit in vaginam, et iterumicoram legato, ut prius, genuflectit.
　Corona, de altari per me sumpta, traditur legato, quam cum omnibus prelalis paratis manum apponentibus, solus regi imponit, dicens : Accipe coronam etc.
　Sceptrum per me legato porrigitur qui illum dat regi in dexteram manum recipienti, dicens : Accipe virgam, etc.
　Pomum deinde a me legato porrectum, legatus tradit regi in sinistram recipienti, dicens : Accipe dignitatis pomum, et per id in te catholice fidei cognosce signaculum, quia ut hodie ordinaris caput etprinceps regni etpopuli, ita perseveres author et stabilitor christianorum et fidei christiane, ut felix in opère, locuples in fide, cum rege regum glorieris, qui vivit et régnat Deus, per omniasecula seculorum. Amen.
　Surgit rex, et per me ense discingilur, et D. Hectori Caraffe camerario suo majori traditur, qui eum in vaginam immediate ante regem defert per totum officium.
　Legatus a dextris et archiepiscopus Neapolitanus a sinistris regis deducunt ipsum regem, precedente solo porrectore ejusdem ; sequuntur patriarcha Antiochensis, oratores regii et capellani majores cum confessore et eleemosinario, ubi rex ipse cumsceptro in dextra et pomo in sinistra per legatum et archiepiscopum predictum, in solio et sede regia intromittitur et ad sedendum ponitur, legato dicente Ita et rétine etc.
　Convenienter précèdent regem omnes regii, et prelati omnes parati sequentur stantes in thalamo a dextris et a sinistris ante sedem regiam, sed pro angustia loci fieri poterit ut supra dixi ; istud tamen melius.
　Rege intronizato, legatus, deposita mitra, stans versus ad altare, incipit in cantu Te Deum laudamus, quod cantores prosequuntur usque adfinem, legato ipso ad dexteram et archiepiscopo ad sinistram regis sine mitris interim stantibus, et regalibus omnibus post predictos hinc inde juxta regem.
　Finito Te Deum, legatus stans in loco prediclo juxta regem, detecto capite, ex libro dicit : Firmetur manus tua etc., cum duabus orationibus sequentibus : idem dicunt plane omnes prelati.
　His dictis, legatus accepta mitra et facta cum ea regi aliquali reverentia, et per regem pari modo refacta, redit cum prelatis similiter cum mitris incedentibus, similiter per eos prius regi reverentia facta, ad suum faldistorium, et illi ad sua scamna ; et cantores dicunt secundum hymnum cum suo versu, Veni sancte Spiritus; ad quem legatus in suo faldistorio, et rex, depositis corona, sceptro et pomo in suo sediali, et prelati in bancis suis, omnes detectis capitibus genuflectunt. Regi deponitur corona per Don Fridericum, et D. Genlili Virginie Ursino tenenda traditur; similiter sceptrum et Don Jofiredo traditur, ac pomum et Don Henrico assignatur, et suo tempore per eumdem D. Fridericum omnia regi reponuntur ; et quando est per regem facienda genuflexio, non debent prius predicta sibi deponi quoniam rex sit apud sediale et ibidem deinde antequam recédat reponi : finito versu predicto, surgunt omnes et in suis locis sedent quousque evangelium incipiat.
　Diaconus dicit : Munda cor meum, etc., legatus imponit incensum, benedicit subdiacono, et alia fiunt more solito.
　Ad evangelium deponitur regi corona, ut supra, sceptro et pomo in manibus retentis : quo finito, et Credo cum duobus suis capellanis majoribus dicto, sedet, et reponitur sibi corona : ad verba Incarnatusque est, rex cum corona sua in sede se humiliter inclinat.
　Idem facit legatus in faldistorio suo ; prelati vero omnes in locis suis, detectis capitibus, genuflectunt.
　Tum legatus, finito Credo, dicit Dominus vobiscwn, surgit rex cum corona et, dicto Oremus, sedet.
　Lecto per legatum offertorio, portatur faldistorium in medio altaris in quo sedit legatum cum mitra, ut prius.
　Archiepiscopus et patriarcha assistentes occurrunt regi usque ad gradus thalami, ubi regi cum corona et pomo descendenti reverentiam faciunt, et rex ipsis, ut prius; et regem usque ad legatum deducunt. Regi pretereunti et redeunti assurgunt omnes prelati cum mitris et reverentiam faciunt, et ipse eis, et eum, ut prius, regii sequuntur.
　Pervento ad legatum competenti spatio, videlicet x vel xii palmorum, deponitur regi per D. Fridericum corona, sceptrum et pomum, et deputatis et assignantur; et datis per eumdem D. Fridericum XII medaliis ad hoc ordinatis regi, rex facta legato reverentia, super cussinum coram eo genuflectit, et dictas xii medalias legato in manum dextram offert, et manum ipsam osculatur. Cui legatus dicit : Centuplum accipies, et vitam eternam possidebis.
　Surgit rex et competenti spatio predicto reassumit coronam, sceptrum et pomum ; et, facta legato cum corona reverenlia, reverenter ad Ihalamum a duobus suis assistentibus ad gradus thalami associalur; ubi, facta et recepta reverenlia, dimisso rege, ad sua loca revertuntur. Rex ascendit thalamum et in solio sedet usque ad prefationem.
　Legatus, post recessum regis, depositis chirothecis, lavai manus, ascendit ad altare et prosequitur missam more solito.
　Super calicem sive patenam, ponuntur sex hostie, videlicet tres magne et tres parve : de quibus subdiaconus dat unam magnam et unam parvam credentiariis ; et de ampullis vini et aque in una tazza pro credentia, et cum ampullis predictis portatur tazza ad altare etiam proproba, ubi ego do unam hostiam magnam et unam parvam subdiacono pro proba, et de ampullis vini et aque in tazza eidem etiam pro proba. Alia fiunt, ut alias.
　Incensis per legatum oblatis ad altare, incensatur legatus per diaconum ter sibi thuribulum offerentem : tum cum diacono thuribuluni déférente accedit ad regem in thalamo cum mitra archiepiscopus Neapolitanus ; quo ibidem constituto, surgit rex cum corona, et archiepiscopus deposita mitra, accepto tliuribulo, facta regi reverentia cum capile, stans ante ultimum gradum solii, incensat regem cum corona stantem, ter ei thuribulum ducens. Tum, facta sibi, ut prius, reverentia, reddit thuribulum diacono, et accepta mitra el cum ea regi reverentia facta, redit ad locum suum. Interim diaconus incensat omnes regios, bis cuihbet ducens thuribulum, tum archiepiscopum Antiochenum ac omnes ahos prelatos paratos, cuihbet bis thuribulum ducens ; post prelatos incensabit oratores, episcopum Tropiensem, et alios, capellanos majores et alios duos, confessorem et eleemosinarium in thalamo regis, barones, electum Aconicensem, prolonotarios della Sega et de Sermoneta, D. Bernardinum subdiaconum et acolytos apostolicos legalo assistentes, subdiaconos, ahos capellanos togatos, scutiferos legati, credentiarum ; singulis his semel tantum ducit thuribulum, tum me incensabit, et ego eum.
　Legato prefationem incipiente, surgit rex cum corona, et, ea finita, deposita sibi corona, dicit cum capellanis suis, Sancius etc.; quo dicto, reassumpta corona, ascendit ad sediale suum ubi genuflectit, dimissis corona, sceptro et porno, sic manens, quousque ad communionem sit iturus.
　Dicto per legalum Agnus Dei, ego cum instrumeiito pacis quod cum panniculo mundo exlergo et panniculum ipsum deosculor pro proba, et capellanus ille cum pluviali, qui de baculo pastorali servivit in missa, cum alio instrumento pacis genufleclimus ad dexteram legati ; qui, finita oratione, Domine Jesu Ckriste qui diaeisfi apostolis tuis etc., osculato altari, osculatur primo meam pacem, deinde aliam, singulis dicens, pax vobis, et nos sibi, et cum spiritu tuo; tum ego do instrumentum meum archiepiscopo Neapolitano, qui eum defert regi genullexo, dicens sibi pax tecum, et ille respondens, et cum spiritu tuo, ante et post, reverentiam consuetam regi faciens; et restiluto mihi instrumento redit ad locum suum, et ego instrumentum suum super altare repono. A rege accipiunt pacem omnes regii suo ordine ; reverso ad locum suum archiepiscopo Neapolitano, alius capellanus, cum alia pace dat pacem hoc ordine eidem archiepiscopo, et ille aliam prelato post eum cum ore, et aller alteri usque ad finem illius scamni;
　Patriarche Antiocheno, et ille alteri ut supra cuihbet prelato in capite unius scamni, et ille aliis, ut supra, singulis ordinibus, ego, capellano majori, et ille alteri ut supra; singulis baronibus per capita scamnorum ut supra; electo Maranensi, et ille protonotario della Sega, et ille alteri, subdiacono apostolico et ille primo acolyto, et ille alteri, ut supra;
　Capellano assistenti, et ille diacono, et diaconus subdiacono, capellano de mitra servienti et ille aliis ;
　Primo scutifero et illealteri ;
　Primo credentiario et ille alteri ut supra;
　Mihi et ego sibi, et instrumentum ipsum super altare repono.
　Postquam legatus se communicaverit sub utraque specie, antequam se purificaverit, digitos abluat, expectet regem communicandi causa. Duo prelati assistentes occurrunt regi sine mitris usque ad gradus thalami, et ipsum deducunt, ut alias.
　Rex descendit detecto capite, absque sceptro et porno; sequuntur regii omnes etiam illi cum corona, sceptro et porno, et capellani majores, et duo alii. Rex genuflectit in supremo gradu altaris in cornu epistole sine cussino et communionem reverenter et dévote a legato recipit, qui hostiam in dextera recipieus, palena cum sinistra supposita, illam regi tradit, dicens : Corpus domini nostri Jesu Christi custodiat animam tuam in vitam eternam. Amen.
　Apportantur ampulle vini et aque de credentia, fada ibidem prius proba que et secundo fit apud altare, ul prius. Legatus patenam super calicem diligenter excutit et digitos abluit et sumit, tum dat regi purificationem, tum patenam super calicem, ut supra excutit; infunditur sibi vinum, purificat, se abluit digitos, et ablutionem sumit, accipit mitram, levat manus et missam perficit.
　Rex, sumpta communione et purificatione, accipit coronam ante ultimum gradum altaris, ac sceptrum et pomum; et facta altari cum capite reverentia, redit ad thalamum suum, a duobus suis assistentibus cum mitris associatus, ubi in sede sua genuflectit, et dimissis corona, sceptro et mitra, legit communionem, etpost, orationem de Spiritu sancto cui addit per se sequentem :
　Deus qui ad predicandum eterni regni evangelium, ronianum imperium preparasti, protende famulo tuo arma celestia, ut pax Ecclesie nulla turbeiur tempestate bellorum : per D. N. Jesum Christian filiuin tuiun, qui tccum vivit et régnat etc., ambas post orationem sub hujusmodi conditione concludens.
　Finita missa et benedictione per legatum data, idem legatus dat plenariam indulgentiam omnibus utriusque sexus qui misse seu benedictioni sue hujusmodi interfuerunt, juxta facultatem per bullam justa altare publice appensam sibi concessam; quam indulgentiam R. P. D. archiepiscopus Patracensis vel aliud ad voluntatem ipsius legati promulgat, stans in medio altaris versus ad populum. Legatus, publicatis indulgentiis, ad altare se vertit, dicil Dominus vobiscum, Initium sancti evangelii etc., signat altare et ibi evangelium ipsum perficit. 　Rex interim accipit coronam, sceptrum et pomum; ascendit ad supremum gradum altaris, genuflectit. Legatus, acceptis corporalibus ambabus manibus, et illis indicibus medio extensis, in modum semirotundum plicatis, illa regi porrigit osculanda, tum dextrum deinde sinistrum oculos regis tangit, et regi iterum porrigit osculanda : demum cum ipsis signum crucis super regem producit, qui surgit : imponitur sibi corona : recipit sceptrum et pomum, et in faldislorio, quod post medium allaris versus cornu epistole sibi ponitur, sedet.
　Legalus, dimissis in altari corporalibus, vadit ad faldistorium suum in piano in cornu epistole sibi in loco consueto paratum, deponit paramenta omnia et zandalia, et accipit cappam. Tum faldistorium ipsum post medium altaris in cornu evangelii sibi ponitur, ubi sedet ad dextram regis.
　Rex creat milites ; et alia, que ex consuetudine vel alias facere consueverunt Sicilie reges in eorum coronationis solemnitate, faciet.
　Perfectis omnibus, legatus a dextris regis associabit eum, usque ad portam ecclesie, prelatis omnibus ipsos sequentibus; ubi peractis per regem ipsis gratiis et licentiatis, rex extra portam ecclesie ascendit equum sibi paratum; et coronatus, cum sceptro et pomo in manibus, baronibus super ipsum baldachinum portantibus et aliis equum regium dextrantibus (1), equitabit via ordinata ad Castrum Novum.

　 1. Rinaldi donne el aliis regni destinatis, p. 217; de même le mss. 5160, 1'. 137,

Legatus ascendit palatium suum, et prelati [ibunt] ad prandium quo voluerint.
　Premissis itaque per me conceplis et annotatis, ecclesiam Neapolitanam singulis diebus, etiam plus semel, visitavi, et opportuna in eo et apud magistros deputatos, ubi erat opus, sollicitavi : informavi illustrissimum D. legatum de his que per eum erant dicenda et facienda, similiter et alios, qui in aliquo officio coronationis hujusmodi debebant interesse.
　Dominica, 4 mensis maii, in parrochialibus ecclesiis, monasteriis et conventibus civitatis Neapolitane, publicata fuit buUa facultatis concesse Rmo. D. legato elargiendi plenarias in die coronationis regis et aliis temporibus indulgentias altari, in die ejusdem coronationis affigende, cujus tenor talis est, videlicet :
　« Alexander episcopus, servus servorum Dei, dilecto filio Johanni tituli sancte Susanne presbytero cardinali ad regnum Sicilie citra Pharum nostro et apostolice sedis legato salutem et apostolicam benedictionem.
　Cum nos te in preseuliarum ad regnum Sicilie citra Pharum, ad carissimum in Christo filium uostrum Alphonsum ejusdem regni regem pro nonnullis nostris et sancte romane Ecclesie negotiis peragendis, nostrum et apostolice sedis legatum de latere, ad Dei laudem et prefate Ecclesie statum et horiorem, de fralrum nostrorum consilio duxerimus destinandum, tibi predictum regem inungendi et regiam coronam capiti suo imponendi, et Sicilie cilra Pharum regem catholicum coronandi facultatem concedeiites, prout in aliis iiostris desuper confectis literis continetur ; Nos cupientes, ut spiritu aliarum largitionum et munerum incolas et habitatores parti um illarum reddas Deo, et sedi predicte plus dévotes, de omnipotenlis Dei misericordia ac beatorum Petri et Pauli apostolorum auctoritate confisi, circumspectioni tue, ut die, qua pro coronatione hujusmodi facienda missam celebrabis, post ipsius misse solemnitatem omnibus et singulis utriusque sexus Christi lidelibus undecumque venientibus qui eidem misse aut benedictioni tue quam post ipsam missam populo inibi existenti largitus fueris, interfuerint, plenariam omnium peccatorum suorum remissionem et indulgentiam in forma Ecclesie consueta auctoritate apostolicalargiendi ac etiam tua hujusmodi largitione durante, infra illius limites, quem quoliescumque et ubicumque solemniter coram te celebrari feceris, septem, cum non antequam ipsam civitatem seu locum insignem pro primo ingressu solemniter intraveris, omnibus vere penitentibus et confessis ibidem presentibus tres annos de injunctis eis presentibus in Domino relaxandi, plenam et liberam auctoritatem prefatam tenore presentium concedimus facultatem. Dalum Rome, apud sanctum Pelrum, anno incarnationis dominice MCCCCLXXXXIIII, quarto decimo kalendas maii, pontiiicatus nostri anno secundo. »

１４９４年５月６日（火）

　Die martis, 6 mensis maii, supradictus D. Aloysius de Aragonia, marchio Giracensis, qui alias tempore felicis recordationis Innocentii pape octavi cum illustrissimo principe Capuano in Urbe existens, die 3 mensis junii MCCCCLXXXXII, matrimonium coutraxit per viam litere de presenti, in prefati pape et plurimorum cardinalium et prelatorum ac aliorum presentia, cum D. Baptistislina Cibo, ejusdem pape nepote (1), et deinde nuper in sancle romane Ecclesie cardinalem fuit assumptus et creatus, nondum tamen publicatus ; Sicilie proplerea clericali ascribi desiderans, coram fratre D. Alexandro Caraffa archiepiscopo Neapolitano in archiepiscopali palatio et camera solite residentie ejusdem archiepiscopi personaliter constitutus, exutus habitu laicali quem usque tune tamquam marchio Giracensis delulerat, per tonsuram capitis sui per dictum D. archiepiscopum manu sua factam fuit clericali caractere insignitus et aulice clericali ascriptus, et longo habitu vestitus, et ibidem sibi facta ampla corona, prout protonotarii déferre solent, presentibus reverendis in Christo patribus dominis Alexandro archiepiscopo sancte Severino, Nicolao Antonio episcopo Murensi, et pluribus aliis archiepiscopis et episcopis testibus.

　 1. Ce mariage a été raconté avec détail par Burcharrl, dans le t. I de celte édit. page

Deinde eodem mane idem D. Aloysius de Aragonia, in dicto palatio et capella residentie Rmi. D. Johannis tituli sancte Susanne presbyteri cardinalis apostolice sedis legati, coram eodem Rmo. D. legato personaliter constitutus, coram me videlicet sub quarto kalendas maii pontificatus SS. D. nostri Alexandri pape VI anno secundo, in protonotarium sedis apostolice per SS. D. N. receptus, et aliorum protonotariorum ejusdem sedis numéro et consortio aggregatus fuit, prestito prius per eumdem D. Aloysium in manibus D. legati corporali juramento juxta formam inferius annotatam, tactis sacrosanclis Dei evangeliis, obtinuit sibi per eumdem Rmum. D. legatum tradi insignia protonotariatus, videlicet rochetum, cappam et capellum nigrum ; quibus, sibi genuflexo coram eodem D. legalo, traditis, idem protonotarius, dimissis capello et cappa, capucio et rocheto retento et mantello desuper recepto et capucio transverso, gratias eidem Rmo. D. legato agens, recessit presentibus ibidem R. P. D. Alexandro sancte Severino archiepiscopo et aliis quampluribus episcopis, et aliis testibus.
　Ténor vero juramenti quod predictus D. protonotarius prestitit, de verbo ad verbum sequitur, et est talis, videlicet :
　« Ego Aloysius de Aragonia, clericus Giracensis, D. nostro pape ab hac hora in antea fidelis et beato Petro, sancteque romane Ecclesie, D. N. domino Alexandro pape sexto ej usque successoribus canonice intrantibus non ero in facto, consilio, consensu vel auxilio, quod vitam perdant aut membrum vel capiantur mala captione ; consilium, quod per se vel nuncium suum aut literas mihi reddituri sunt, signo, verbo vel nutu, me sciente, ad eorum damnum vel prejudicium nemini pandam : si vero damnum eorum tractari scivero, pro posse meo impediam ut fiât : quod si per me impediri non possel, per nuncium aut literas eis significare curabo, vel illi per quem citius ad eorum notitiam deducatur. Papatum romanum, et regalia sancti Petri, ac omnia jura romane Ecclesie, que habet, ubique manu tenebo totis viribus et defendam et adjutor ero : negotia mihi a D. N. papa commissa vel committenda fideliter geram et sollicite procurabo. Notariatus officia predicti fideliter exercebo, nihil addendo vel minuendo sine voluntate D. N. quod immutet substantiam actus mihi compositi ; attestationes super negotiis inquisitiones canonizandorum respicientibus, fideliter in scriptis imponendas mihi in consistorio et redigendas in publicam formam fideliter redigam, et omnia alia que ubique imponentur per D. N. fideliter peragam; dolum seu fraudem contra ipsum officium non committam neque committi consentiam, et si sciam aliquem dolum seu fraudem contra illud committi, D. meo, quanto citius commode potero revelabo ; literas que expediri debent in cancellaria non impediam, nec impediri consentiam ; impugnantes vero literas in cancellaria predicta, partibus, procuratoribus vel personis aliis per quas possit pervenire ad eorum notitiam, nemini revelabo : sécréta etiam alia ipsius cancellarie que sécréta esse cognovero secrète tenebo eaque scienter nemini pandam. Supradicta itaque omnia et singula promitto et juro attendere et observare sine omni dolo et fraude, sine malitia; sic me Deus adjuvet et hec sancta Dei evangelia. »
　Fuit his diebus inter R. D. Jordanum patriarcham Antiochenum archiepiscopum Capuanum et Alexandrum archiepiscopum Neapolitanum precedentia magna differentia exorta ; nam palriarcha, privilegiis sibi a jure concessis uti volens, dicebat sibi primum locum deberi ; archiepiscopus vero in sua ecclesia, civitate, diecesi et provincia, dempto legato de latere, cedere nemini debere asserebat, et adeo res hec est divulgata, quod rex eos pacificare desiderans et cuique locum suum attribui rem hanc mihi commisil terminandam. Ego, attendens ecclesias patriarchales illas quatuor a jure privilegiatas in manibus infidelium constitutas, et propterea eorum prelatos titulares, nimquam possessores effectos; et etiam quod propterea in romana curia privilégia eorum jam diu obhta sint et in capella non solum inter cardinales, sed neque post cardinales in banco cardinalium sedere nostris temporibus permiss fuerunt vel permitluntur, sed solum inter alios prelatos primum locum habent; quod vidi in quodam patriarcha Antiocheno oratore regis Francie ad prestandam obedientiam, una cum principalibus aliis ad felicis recordationis Sixtum papam quartiim misso, et successive in bone memorie Laurentio etiam patriarcha Antiocheno dicti oratoris successore et prefati Jordani immediate antecessore simihter, et in R. D. Bartholomeo patriarcha Hierosolimitano episcopo Ferrariensi Rmi. D. cardinalis sancti Petri ad Vincula germano, in romana curia et capella Pape observari, qui primum locum inter prelatos Pape assistentes habuerunt, declaravi et ordinavi primum locum D. archiepiscopo JSeapolitano in civitate et ecclesia ISeapolitana dari debere : secimdum patriarche predicto ; quod licet ipsi patriarche fuit durum et contra hoc quemdam advocatum ad allegandum miserit inter patriarcharum privilégia, qui illa, nisi sua culpa, amittere non debent, ego tamen asserens consuetudinem romane curie me imitari debere, in unico proposito firmatus perstiti. Tandem idem patriarcha fecit ex necessitate virtutem, venit ad regis incoronationem, et primum locum archiepiscopo per me dari permisit, et ipse secundo usus est.

１４９４年５月７日（水）

　Feria quarta, 7 mensis maii, contractum fuit matrimonium per verba de presenti inter illustrissimum D. Joffredum Borgia filium SS. D. N. Alexandri pape VI et illustrissimam D. Sanciam de Aragonia filiam illegitimam serenissimi Alphonsi secundi Sicihe regis, hoc ordine (1) :

　 1. Les stipulations de ce mariage avaient été rédigées à Rome le 16 aoùt 1493. Elles se trouvent mentionnées dans la tres intéressante lettre d'Antonio Guidotti de Colle aux Magnifiques Seigneurs, les 8 de Pratica (17 août 1493), donnée à l'appendice n° 22, et dans celle de Stefano de Castrocaro, mentionnée précédemment (p. 97), où sont relatées les conventions passées entre les ambassadeurs du roi de Naples et le Pape, relatives au mariage de Don Joffré avec Dona Sancia.

　Rmo. D. cardinale Montis Regalis legato apostohco supradicto et rege serenissimo in quadam camera Castri novi Neapoli in duabus sedibus sedentibus, et inter ipsos alia et ad sinistram regis quarta simihbus sedibus vanis, venit prefatus Don Joffredus a paucis nobilibus associatus, et sedit ad sinistram regis ; parum post venit Sancia predicta per illustrissimum D. Fridericum de Aragonia fratrem regis a sinistris eodem ducta, et xii vel circa muheribus sive matronis associata, que locata fuit inter legatum a'dextris et regem patrem suum a sinistris ; quibus sic sedentibus, venil R. P. D. Julianus episcopus Tropiensis predicti serenissimi regis capellanus major, amictu, alba, cingulo, stola et mitra preciosis paratus, capello suo, superpellicio et pluviali indutus, ante ipsum baculum pastoralem deferens, qui coram legato et rege constitutus, deposila mitra pro reverentia ipsis facienda, in terram genuflexit. Tum accepta mitra dixit sponse : Illustrissima Madonna Sanc'ia, voleté voi pigliare per vostro legittimo sposo nilt/strmimo Signore Don Joffredo Borgia qui presente? Ad que verba respondit sine mora : voglio. Quo facto idem episcopus, ad \irum reversus, dixit : illustrissmio Signore Joffredo voleté voi pigliare per vostra legittima sposa et mogliera T Illustrissima Madonna Sancia de Aragonia qui presente? Ad que verba etiam ipse respondit sine mora : voglio. Ex tunc idem Don JofTredus accessit ad sponsam, et episcopus, accepta manu dextera Sancie sponse, conjunxit eam dextere manui Joffredi et altero alterius manum sic tenentibus, ipse episcopus dixit tres orationes, videlicet Deus Habraham, Deus Isaac etc. Benedicat vos Deus etc. Respice quesumus Domine etc. in ordine sponsalium positas ; quibus recitatis, produclo super utroque signo crucis, recessit, facta prius legato et regi, ut prius, reverentia. Annulum sponse non imposuit, quia dicebat ex consuetudine Neapolitana annulum in valvis ecclesie ante intronizationem sponso et sponse imponi nullo modo debere.
　His sic peractis, quidam notarius Neapolitanus contractum matrimonii hujusmodi tempore clare memorie Ferdinandi Sicilie regis stipulatum, publice legit; cujus copiam D. Stephanus de Narnia, notarius camere apostolice in manibus habens, diligenter cum alio originali quod dictus Neapolitanus notarius legebat, auscultabat ; in quo quidem contractu inter alia dicto Don Joffredo promittebantur principalus sex et comitatus, quatuor millia ducatorum singulis annis inferentia; et in eo continebatur quod ipse Don Joffredus infra annum quindecim millia ducatorum et jocalia valons decem millium ducatorum, sponse tradere deberet; qui contractus fuit de novo inter partes predictas slipulatus et slipulationem hujusmodi D. Stephanus et alius notarii supradicti rogati.
　Quo peracto, apportate fuerunt quatuor petie brochati diverserum colorum pulcherrime et nonnuUe alie de velluto et tres coUane auree cum diversis gemmis et perlis, monilia, multi annuli et alia hujusmodi ornamenta muliebria valoris, ut a circumstantibus existimabantur, octo millium ducatorum vel circa ; que omnia fuerunt sponse donata pro parte Don Joffredi predicti.
　Recessit deinde sponsa, a Don Friderico et suis dominabus cum quibus venerat associata, et rediit ad habitationem suam quam in dicto Castro habebat. Legatus etiam adstatim post eam recessit, a rege usque ad planum Castri ad mulam suam associatus ; et ad palatium episcopale habitationis sue equitavit. Interfuerunt autem premissis prelati circiterdecem et barones circiter viginti quinque et alii pauci oratores^ prelatis demptis, qui in uno scamno sedebant, slantes.

１４９４年５月７日（水）

　Eadem die, intimata fuit singulis archiepiscopis et episcopis in civitate Neapolitana existentibus dies coronationis regis, et quod in ea facturi essent, per schedulam continentie tenoris subsequentis :
　« Intimetur omnibus et singulis archiepiscopis et episcopis hic in civitate Neapolitana existentibus quod crastinadie, octava hujus mensis maii, qua erit festum ascensionis salvatoris nostri Jesu Christi, serenissimus Alphonsus de Aragonia secundus Sicilie rex, in ecclesia Neapolitana per Rmum. D. legatum apostolicum coronabitur, propterea velint esse hora inter xi et xii in palatio archiepiscopali neapolitano residentie ejusdem Rmi. D. legati; inde cum eodem ad ecclesiam predictam ituri et ibidem paramenta pontiticalia, que sibi disponant et sibi afferri faciant, in locis sive scamnis pro eis paratis recepluri, videlicet amictum, superpellicium, stolam, pluviale album vel rubeum, preciosius quod habere poterunt, et mitram albam simplicem, et coronationi predicte interesse ; et quod quilibet habeat suum pontificale et unum capellanum superpellicio indutum cum tobalea pulchra sericea circa coUum, qui sibi de pontificali et mitra serviat. »
　Eadem die apportala mihi fuerunt, mantellum ex ciambellotto de grana rubea cum suo capuccio zendalo de grana suffulto, et diplois ex setonino violaceo, sine omni mea impensa, suta et perfecta ex commissione regis, ut supra annotavi inter ordinata et donata.

１４９４年５月８日（木）

　Feria quinta, 8 mensis maii, festo ascensionis salvatoris nostri Jesu Chrisli et apparitionis sancti Michelis archangeli, qua serenissimus rex Alphonsus coronari debebat, ante diem perveni ad ecclesiam Neapolitanam, et omnia opportuna ordinavi pro coronatione necessaria. Credentia pro cardinali parata fuit prout superius in rotulo notavi. Circa primam horam diei venit vehementissima pluvia cum aeris et temporis turbidine maxima, que duravit ad horas tres vel circa ; suscepta autem coronatione rëgis cessavit, et factum est tempus clarissimum, et duravit per totam illam et sequentem diem.
　Audivi postea tempus simile pluviosum et turbidum Rome iisdem horis fuisse, sed pluribus horis Rome quam Neapoli perdurasse. Cardinalis legatus venit ad ecclesiam circa horam xii associantibus ipsum prelatis ; et in locis suis tam legatus quam prelati receperunt paramenta sibi convenientia, superius in ordinatione expressa : legatus rubra, prelati vero, alii pluviale et stola rubea, alii alba, et aliqui superpellicium, alii vero ejus loco, albam et cingulum.
　Ex sacristia regis apportata fuerunt : corona regis in uno bacili argenteo inaurato ; perlis et lapidibus preciosissimis ornata erat corona, et birretum habebat confectum intus ex damaschino albo habens hinc inde duas setas que sub mento unico bottono conjungebantur, ita quod rex coronam ipsam sine alio birreto deferret : ensis in sua vagina ex perlis et lapidibus preciosis per totum ornatus; sceptrum argenteum in summitate habens lilium inauratum. Erat autem sceptrum ipsum in totum longitudinis palmorum duorum cum dimidio vel circa, et minoris grossitudinis parvo meo digito, etpomum argenteum inauratum totum rotundum quantitatis unius magni pomi, in summitate crucem parvam habens erectam argenteam inauratam et in extremitate inferiori in opposito crucis malleum cum stringa sirica ad hgandum ipsum in sinistro digito regis ne sibi cadat ; que omnia in altari posui per planum. Legato omnibus paramentis pontificalibus parato, et in suo faldistorio ante medium altaris sedente, venerunt ad ipsum nomine regis, D. Johannes Pontanus secretarius regis et alius asserentes non consuevisse reges Aragonie in receptione insignium regalium genuflectere, vel in eorum coronatione et juramento, non consuevisse per se ipsos prestare seu légère, sed quod alius eorum nomin légat; et ipsi, juramento lecto, jurent (et tunc tantum genuflexi jurabant); propterea cum intellexissent a me regem debere in hujusmodi juramenti prestatione genuflectere, et per se ipsum légère (quod ipse legatus admitteret) , quod juramentum hujusmodi legeret ipse Pontanus, rege presente et sedente, et eo lecto surgeret rex et super cussinum genuflecteret, et tactis evangeliis juraret lecta velle observare. Legatus ad hec me vocavit, qui, premissis auditis, dixi nequaquam modo premisso fieri oportere, sed ad juramentum hujusmodi in manibus legati, nomine sancte romane Ecclesie et sedis apostolice et sanctissimi D. N. pape recipientis, prestandum, per genuflexum id fieri non aliter consueri, quodque juret ipse rex; cum sciât, et juramentum ipsum légat quod et sic fieri debere legatus affirmavit. Predictis auditis, secretarius et Pontanus ut aliquid fecisse viderentur, legatum rogarunt, ut saltem super cussinum rex genuflecteret et ipse secretarius ante regem legeret ex libro, rex repeteret, admittere dignaretur : quod legatus, multis dicentibus quod sic non obviaret ceremoniis debitis, sed solum majoris temporis opus esset, admisit.
　Assignato hoc mane D. Jacobo protonotario de Sermoneta in fine quinti scamni ad sinistram tribunam ascendente, videlicet cornu evangelii post prelatos paratos, et electum Maranensem ac protonotarium de Sega, ipso Sermoneta seniori loco sibi debito : idem contra me per inhonesta verba prorupit, asserens ipsum non esse patriarcham Antiochenum, sed baronem Urbis et assistentera Pape, propterea non velle a me pati quod ipsum ad voluntalem meam tractarem, sed locum sibi debitum assignari vellem et quod in capella Pape, prima banca sit protonotariorum, propterea quod, et ibi sibi et socio prqtonotario primam bancam assignarem : respondi ibi eis non esse locum assistentie, sed apud Papam, et ipsum scire debere quod ibi manet episcopus protonotarius etiam non paratus, longe magis paratus; in capella scamna a muro computari, secus hic et similibus locis; propterea hunc locum sibi rompetere non alium, quem si veht, vel non velit, faciat ipse : advertat lamen quod alium non recipiet, in quo se ipsum non vituperet : patriarche me nullam injuriam irrogasse vel intulisse, sed locum sibi debitum dédisse : idem et ipsi protonotario fecissem aliter; nam nunquam essem facturus cuique nisi debitum. Mansi sic in eodem loco protonotarius et se mihi amplius non opposuit. Capellanorum Rmi. D. legali assistentium indutorum superpelliciis numerusfuit circiterxni; D. Alvarus Garsia de Soria scolasticus Lucensis, majordomus et caudatarius suus, fuit suus assistens in pluviali, de libro sibi serviens.
　D. Raphaël de Arena diaconus capelle ipse cantavit evangelium et, ut diximus, sibi servivit; D. Honofrius Nicolai subdiaconus sibi servivit; D. Didacus Serranus scriptor apostolicus servivit sibi de mitra; D. Ludovicus Papira, canonicus Panormitanus, portavitcrucem; D. Petrus de Peu, archidiaconus de Trasiamura, abbreviator, servivit de missali, illum tenens suo tempore, D. Leonardus Capocius canonicus basilice principis apostolorum de Urbe pluviali indutus superpellicio servivit de baculo pastorali quem usque ad Âgnus Dei tenuit.
　Hora deinde xim vel circa, rex cum suis curialibus et baronibus, pluvia adhuc durante, venit ad ecclesiam, veste ampla de broccato cremesino riccio hermellino subducta super alia parva veste de setonino nigro cum monili ex tribus perlis, et lapide precioso valoris forte circiter ducatorum decem millia quod birretum non mutavit, usque ad corone receptionem. Venit ad ecclesiam circa medium chori canonicorum : occurrerunt ei archiepiscopus Neapolitanus et patriarcha Antiochenus, qui ipsum receperunt et deduxerunt : prelati sibi assurrexerunt, fecit et ipse rex reverentias, et sedit juxta ordinem superius dictum.
　Lecta bulla per D. Stephanum de Narnia, rex genuflexit super cussinum coram legato, et a sinistris regis genuflexus etiam erat D. Johannes Pontanus secretarius suus, qui juramentum per regem prestandum scriptum habens in manulegebat^ et Alphonsus rex repetebat et ita ad singulorum verborum prolationem processerunt ad completum juramentum, et, prolatis per regem verbis : et hec sancta Dei evangelia, legatus accepit missale apertum in manibus, manu super genua sua illud tenens, quod ad dexteram suam habebat crucifixum ante se igitur depictum, et ad aliam manum apponi feceram cartam, in qua scripta erant principia quatuor evangeliorum, videlicet unus secundum Johannem in principio, et alter secundum Matlheum liber generatiomn, alia duo aliorum duorum evangelistarum ; super que rex ambas man poneiis, videlicet dexteram super evangelia, et siuistram super crucifixum, juravit more solito. Tum legatus iustiluit et investivit regem, per traditionem vexilli, de regno, et iu illius possessionem ipsum iiiduxit, dicens Auctoritate apostoUca etc. De quibus verbis fuerat die precedenti longa questio : ego namque verba hujusmodi sub sequenti tenore conceperam, videlicet :
　« Auctoritate apostolica nobis in hac parte commissa per impensionem hujus vexilli in tuis manibus, te de regno Sicdie citra Pharum, et tota terra que est citra Pliarum usque ad confinia terrarum sancte romane Ecclesie versus civitatem Beneventanam, et aliis expressis in literis apostolicis nobis directis ac omnibus juribus et pertinentiis eorumdem investimus, teque in regni et terre predictarum, realem, corporalem et actualem possessionem inducimus, juxta formam et tenorem literarum earumdem. In nomine Patris et Filii et Spiritus sancti. Amen. »
　Sed D. Stefanus de Narnia notarius sic conceperat :
　« Per impositionem hujusmodi vexilli sancte romane Ecclesie investimus te de regno Sicilie et terra citra Pharum juxta tenorem commissionis nobis facte, et te in possessionem regni et terre eorumdem inducimus in nomine Patris et Filii et Spiritus sancti », et nihil excipiebat : unde nobis duobus, videlicet D. Stephano et me coram D. Paulo de Castello literarum apostolicarum de majori presidentia abbreviatore, super hujusmodi verbis disputanlibus, me dicente quod in bulla excepta etiam debeant in inveslitura excipi, et illo respondente quod consiliarii regis volunt investituram per sua verba, videlicet proxime posita tantum, fieri, tandem concordavimus ad formam superius in ordinatione ceremoniarumpositam.
　Rex investitus tradidit vexillum cancellario regni manu legati sibi parato inter suos duos prelatos assistentes, et D. Stephanus de Narnia notarius camere requisivit astantes in testes de investitura, et procurator fiscalis regis nihil dixit. Processum fuit deinde ad coronationem regis, servato ordine superius, et ut in pontificali posito. Pervento usque ad benedictionem regis in letania, legatus per inadvertentiam dixit bis in tono letanie, ut hunc electum in regem coronanduni benedkere d'ignetur; propterea replicavit et tertio addidit et consecrare : omnes orationes et alia legit legatus competeuti voce.
　Facta consecralione regis, dum legatus confessionem faceret cum suis ministris, videlicet diacono et subdiacono, rex in faldistorio suo cum scabello versus ad cornu evangelii, genuflexus, fecit confessionem cum suis duobus capellanis majoribus superius nominatis et mansit ibidem genuflexus quousque legatus, incensato altari, apud faldistorium, inlroitum et epistolam legisset et sederet, quod feci ut possem regi liberius servire.
　Rex tune, factis reverentiis, intravit suam sacristiam, ubi D. Bernardinus Gambara subdiaconus apostolicus extersit in brachio et spatulis, deposita prius veste longa, quoniam legatus, diclis introitu ei Kyrie eleison, in faldistorio sedens, antequam regem in sacristiam ducerem, mibi dixerat (sibi ex me) facerem mitti et donari tanquam ad consecratorem spectantem ex usu; et rex deinde alia veste de setonino nigro est indutus, guarnacia de selonino cremesino longa usque ad terram cum manicis strictis, deinde sandaliis et caligis super caligas nigras et aliis omnibus, prout superius in ordinatione positum est : et retento bireto nigro cum munimento, ivit ad thalamum : item dixit ibidem in sediale genuflexus cum suis capellanis majoribus Introituni, et alia more solito.
　Interim legatus dixit Pax vobis, ad altare versus per inadvertentiam suam et ministrorum suorum ; et rex cum sacristiam essel exiturus, ad persuasionem nostram misit vestem de broccato supradiclam per unum ex pagiis suis, per me legato presentendam, qui eam grato animo suscepit. Debebat autem vestem hujusmodi et aliam parvam de setonino nigro per regem dimissam mihi donare. Sex ex verecundiaego parvam non petii sedpetitioni legati opponere volui. Dixit etiam mihi legatus quod biretum regis cum illo monili sibi facerem presentari tanquam sibi debitum. Respondi mihi verecundiam videri hujusmodipetere; tamen si adpropositum accederet, id facere vellem quodpetebat : sed non feci.
　Fuit deinde rex suo ordine coronatus et alia insignia regia sibi tradita, ordine superius dicto; sed post regem non potuerunt omnes prelati, neque modo neque prius in unctione coronam ordinatam facere propter multitudinem regalium et principalium, baronum et curialium regis ac oratorum, qui peeter ordinem ex sua temeritate prelatos oppresserunt.
　Rege coronato, thalamum ascendente et intronizalo, acclamavil multitudo populi pluribus vicibus Viva rc Alfomo. Prelati parati non sunt secuti regem coronatum ad thalamum propter oppressionem superius dictam et thalami incapacitatem, qui tamen pro situ loci major esse non potuit. Dicto perlegalum offertorio, fui memor debere venire regem ad offerendum : propterea dicto per legatum in altare veni, sanct'ifieator o)nmum etc., antequam incensum imponeret in thuribulo, reponi feci faldistorium ante medium altaris, in quo, legato cum mitra sedente, venit rex, et genuflexus obtulit ei duodecim petias auri monetatas quarum quelibet valebat octo ducatis auri largis quas legatus mihi dedit conservandas : et omnia hec acta sunt ordine superius scripto. Dictas duodecim petias auri portavit episcopus Tropiensis post regem usque ad coronam depositam; tunc dedit eas Don Friderico, et ille regi.
　Rex finito evangelio accepit coronam a Don Friderico, et sedit per totum Credo per inadvertentiam episcopi Tropiensis, quem tamen super hoc avvisaveram; qui etiam circa legatum impeditus noluit inira Credo mutare, ne errorem ipsum omnes intelligerent, quem alias pauci consideraverunt. Finita etiam prefatione, rex sedit cum corona absque eo quod diceret Sanctus, per inadvertentiam ut supra. Incensatio et distributio pacis facta fuerunt ordine superius dato, excepto quod D. Leonardus Capocius capellanus de baculo pastorali serviens, qui pacem erat aliis daturus, non expectavit D. archiepiscopum Neapolitanum, ex eo quod regi pace data ad locum suum rediil; sed adstatim viso quod rex pacem acceperat, dedit pacem patriarche Antiocheno et aliis prelatis suo ordine : ex quo ego, hoc viso, archiepiscopo predicto ad locum suum reverso dedi pacem eidem cum pace regis, et ipse alio prelato in scamno suo et ille alteri, deinde pacem ipsam in altare reposui. Rex venit ad coronationem, communicatus est, et purificatus ordine supradicto. Don Fridericus semper deposuit et imposuit regi coronam et sceplrum et pomum ab eo recepit et ei deinde restituit : et quia D. Gentihs Virgiuius, ad tenendam coronam deputatus, non potuit propter impedimentum podagre ex thalamo ambulare quando ante altare premissa erant a rege recipienda, coronam Don Joffredus Borgia, sceptrum Don Hector, et pomum D. Henricus predicti tenebant.
　Finita missa, et benedictione per legatum data, ipse legatus, vigore bulle sibi concesse, sive facultatis apud altare appense superius registrate, concessit plenarias indulgentias quas R. D. Stephanus archiepiscopus Patracensis, si recte memini, publica\it sub hujusmodi forma et verbis :
　« 11 Rmo. in Cristo Pâtre el signore Johaime titulo de sancta Susanna presbytero cardinale de Monregale della sede apostolica legato, dà et concède per vigore della facoltà ad esso concessa a ciascuna persono qui presente plenaria de' tutti peccati remissione et indulgentia in forma della chiesa consueta : pregate Iddio per lo felice stato della Santità del Papa Alessandro sesto, di Sua Rma. Signoria, della Maestà del Re Alfonso et della santa romana Chiesa. »
　Publicatis indulgentiis, legatus signando altare dixit, Domimis vobïscum, et dicendo m principio erat cerbiim etc., ivit ad faldistorium, deposuit paramenta omnia sacra et accepit cappam. Interim rex coronatus ascendit ad altare, prius corporale, ex manibus legati deosculato, et signatus juxta ordinem superius dictum, et sedit; quibus sic sedentibus D. Johannes Pontanus regis secretarius, ex quadam schedula, quam manibus tenebat, stans ad sinistram regis in gradu inferiori altaris, pronunciavit de verbo ad verbum, et heraldus regis ad sinistram Pontani stans eadem verba successive proclamabat, ut ab omnibus intelligerentur : eo modo prodixit Pontanus verba heraldo proclamanda, prout juramentum regi perlegerat. Sententia autem pronunciationis et proclamalioiiis hujusmodi fuit quod rex, ob singularia mérita fecit et creavit illustrissimum D. Johannem Rorgia ducem Candie sanctitatis D. N. filium, principem Tricaricensem, comitem Claremontis, comitem Laurie, et comitem Carinole.
　Item simili modo per aliam schedulam ut supra pronunciatam et proclamatam, rex creavit, constituit ob similia mérita Illustrissimum D. Joffredum Rorgia ejusdem SS. D. N. Alexandri pape VI etiam lilium, de domo Aragonie, et fecit ipsum principem Squillati, comilem Curiate et regni Sicilie citra Pharum protonotarium, et locumtenentem : quo taliter pronunciato, idem Don JotTredus genuflexit coram rege, qui imposuit sibi helmetum sive galeam, et accepto ense, rex cum puncta ensis leviter teligit galeam supra aurem sinistram, et creavit eum militem dicens : Iddio et mn Giorgio ti faccia buon cavaliero. Deinde imposuit sibi stolam albam cum ciagulo, supra qua stola ante impositionem juravit velle capitula illius societatis observare. Tuni, recepto ab eo, et per ipsum D. Joffredum super collanam auream societatis Hermellini prestito juramento, quod velit capitula societatis illius Hermellini observare, rex eamdem collanam humeris dicti JofTredi imposuit, et ipsum societati hujusmodi Hermellini aggregavit. Postmodum per aliam schedulam simili modo pronunciatum et proclamatum : rex ob singularem affectionem fecit et constituit magnificum D. Gentilem Virginium de Ursinis de Domo Aragonie et grandem contestabilem regni. Insignia autem tam D. Joffredo quam Gentili Virginie grandis contestabilatus hujusmodi non dédit, quia, illis receptis, debeant per civitatem a baronibus associari equitatui ; quod hodie propter equitationem regis fieri non potuit, sed ad alium diem hoc reservavit.
　Creavit post hoc idem rex xviii alios milites, quorum cuilibet galeam imposuit, et cum puncta ensis singulos in ter aurem sinistram et summitatem galee tetigit, dicens singulis : Iddio et san Giorgio ti faccia buon cavaliero, et illis qui collanas ofTerebant illas humeris eorum imposuit, sed nuUum eorum de societate Stelle vel Hermellini fecit. Primus dictorum decem et octo Johannes de Sangro nobilis neapolitanus, commissiarius regis, magister ostiarius.
　Creatis mihtibus hujusmodi, surrexit rex, et legatus qui ipsum regem usque ad portam ecclesie extra portam, a dextris regis incedens, associavit, sequentibus prelatis in eorum mantellis. Rex ibidem, legato presente, ascendit equum, cujus frenum, pectorale et gVoppiera perhs in copioso numéro ornata erant, et pallam per stringam suo digito anulari manus sinistre fecit allegari, sceptrum in dextera ferens, et sub baldachino quod barones portabant, equitavit per stratas designatas ad palatium suum. Legatus ex ecclesia rediit ad palatium archiépiscopale habitationis sue, et prelati ad domus suas iverunt.
　Interfuerunt coronationi predicte a principio ad tinem et convenerunt D. Philibertus Naturelli, orator serenissimi Maximiliani Romanorum regis; magnificus D. Paulus Trevisanus, utriusquo juris doctor, serenissimi D. ducis Venetorum orator; Antonius Stanga orator ducis Mediolaiii, et D. Dionysius Puccius orator Horentinorum, quibus a principio officii locum dedi in scamno pro eis parato, iibi sederunt ; sed incepto officio me vocantes dixerunt locum illmn ipsis non convenire cum sintmajoris temporis, et longe episcopis postpositi. Respondi in hoc actu episcopos ipsis longe majores esse cum sint simul cum legato cooperatores et coronatores. Tamen post multa importuna me vicerunt, quod eis locum dedi in quinto scamno prelatorum, ad dexteram ascendentis tribunam, videlicet illo muro tribune contiguo; et prelatos in eo sedentes ad alia scamna locavi ; sed adhuc non contenti in actu coronationis retro regem iverunt ut melius viderentur, deinde ad idem scamnum sederunt, videlicet quinque prelatorum redierunt, et in eo permanserunt usque ad finem misse. Fuit eliam in civitate Neapolitana D. gubernator Catalonie, orator regis et regine Hispaniarum, qui tamen noluit coronationi interesse propter oratorem regis Romanorum, cui nolebat cedere, sed ipsum precedere volebat ; propter quod rogatus fuit per D. Fridericum^ quod non veniret, prout fecit.
　Interfuerunt orator magni Turci cum personis xii vel circa, qui locum habuerunt supra navem coUateralem ecclesie ad dextram intrantium, rétro, et supra gradum in clioro canonicorum ad illam . manum paratum, qui manserunt in ecclesia, usque ad prefationem in missa dicta. Quam cum legatus diceret ivi ad regem, et dixi Majestati sue quod nequaquam conveniret Turcho ad elevationem sacramenti in ecclesia esse, qui vellet propterea eis mandari facere ut exirent ; quod statim fecit, et recesserunt. Interfuerunt etiam coronationi hujusmodi Ill. domina Infans, soror regis Alphonsi coronati, et ipsius regis fdia, que steterunt in capite navis medie ad sinistram ecclesie intrantium, quasi supra thalamum regis, et videri non potuerunt quia habebant coram se gelosiam, propter obitum regis Ferdinandi ; propter quod eis in publicum venire non licebat.
　Interfuerunt etiam eidem coronationi prelati parati et non parati LUI, quorum l parati erant videlicet :
　Alexander archiepiscopus Neapolitanus. — Jordanus patriarcha Antiochenus archiepiscopus Capuanus. — Stephanus archiepiscopus Patracensis, episcopusTorcellanus. —Vincentius archiepis- copus Acherontinus. — Robertus archiepiscopus Brindesinensis. — Alexander archiepiscopus s. Severino. — Marcus archiepiscopus Rheginensis. — Menelaus archiepiscopus Caralinensis — Johanues episcopus Segobiensis. — Orlaudus episcopus Noleusis. — Johannes episcopus Crotoniensis. — Antonius episcopus Avelliiieiisis. — Phihppus episcopus Aprutinus. — Jacobus episcopus Polinianensis. — Nicolaus Antoninus episcopus Muranensis. — Franciscus episcopus Melphiensis. — Léo episcopus Acerranensis. — Jacobus episcopus Vulluriensis. — Paulus episcopus Arianensis. — Pelrus episcopus. Suessulanus. — Sil\ius episcopus Boianensis. — Franciscus episcopus Iserniensis. —Antonius episcopus Puleolanensis. — Joannes episcopus Suessanus. — Petrus episcopus Nucerinus. — Nicolaus episcopus Stabiensis. — Scipio episcopus Tricaricensis. — Thomas episcopus Tarentinus. — Johannes episcopus Aquilanus. — Johannes episcopus Calvensis. — Mallheus episcopus Gravinensis. — Johannes episcopus Trojanensis. — Antonius episcopus Nusciensis. — Antonius episcopus Acerrensis. — Marins episcopus Cassanensis. — Jacobus episcopus Liparensis. — Bernardinus episcopus Bisignanensis. —Angelus episcopus Melitensis. — Gabriel episcopus Neritonensis. — Johannes episcopus Valvensis. — Ardiutius episcopus Xicoterensis. — Tholomeus episcopus Aquensis. — Johannes episcopus Caprensis. — Antonius episcopus Lituriensis. — Franciscus episcopus Moutis Viridis. — Alexius episcopus Gallipolitanensis. — Johannes episcopus Iselarius. —Antonius episcopus Cavensis. — Aurelius episcopus Martoianensis. — Alphonsus episcopus Castellanensis paratus nun erat, sed slabat in loco cantorum, inde que fiebant perspiciens.
　Aliorumnon paratorum tres erant, videlicet : RR. PP. DD. Julianus episcopus Tropiensis capellanus major regis. — Alphonsus olectus Theatinus. — Julianus electus Marianensis.
　Capellani qui, prelatos paratos de mitra et pontificali servire debebant, fuerunt plus impedimenli quam adjutorii, propter pressurambaronum, regahum el oratorum, propter quam prelati ipsi, demplis dumtaxat illis duobus regi assistentibus, non potuerunl officium légère ; propterea commodius fuisset prelatos veuisse sine pontificalibus et sine capellanis sibi aslantibus.
　Fuerunt superioribus diebus sepius per me verba habita cuni episcopo Tropiensi capellano majore et aliis, qui ordinationis coroiiationis curam liabebant, de parainentis regiis superius ordinatis, quia nuUam instructionem habebant neque habent ; et ego cognoveram ipsum episcopum et alios non habere ordinem verum, quod rex omnibus ipsis ornamentis parari deberet, quia dictus episcopus per ecclesias perquirebat ubi reges sculpti et depicti erant, et inde sumebat de paramentis exemplum ; sed nulla eos ratione vincere potui, ut illa ad convenientiora mutarent. Aiebant enim regem Ferdinandum defunctum similibus ornamentis in sua coronatione fuisse usum et per quoddam extractum nullius approbationis oslendebant, quod in hujusmodi ornamentis reges Aragonie deberent coronari. Nonnulli etiam asseruerunt quod idem rex Ferdinandus in sua coronatione per bone memorie Latinum cardinalem de Ursinis sibi facta, evangelium misse publice décantasse ; quod si factum fuit, factum fuit inconvenientissime.
　Legato post missam ad cameram suam reverso dedi illas xu petias auri per regem sibi in missa oblatas, de quibus mibi duas donavit, diacono unam et quibusdam aliis qui in missam sibi minisIrarunt eliam aliquas donavit, et subdiacono, unam.
　Intellexi autem a nonnullis quod ofTertorium, tempore coronalionis prefati Ferdinandi regis, fuit in tres partes divisum, quarum unam parlem recepit ceremoniarum magister, aliam diaconus et subdiaconus, et tertiam alii capellani assistentes inter se diviserunt. Bacile in quo corona regis posita fuit super altari ornato ex ea corona, ut regi imponerent, receperunt capellani legati et illud legato postea presentarunt ; quod et legatus retinuit.
　Voluerunt hoc mane servitores regis posuisse super altari galeam et scutum regis ; quod ego asserens non convenire, prout non conveniebat, fieri non permis! ; proptereailla in sacristia regis retinuerunt.
　Peracto hodie misse oflicio, D. Steplianus de Narnia notarius camere apostolice, item requisivit omnes ibidem presentes in testes de investitura, inductione in possessionem, coronatione et omnibus aliis per totum ofticium peraclis. Omnia alia gesta sunt, prout superius in rotulo et ordinatione coronationis fuerunt ordinata.

１４９４年５月９日（金）

　Feria sexta, 9 dicti mensis maii, ante meridiem vel circa, in Castro Novo serenissimus Alphonsus Sicilie rex dedit insignia principalia D. Joffredo Borgia de Aragonia principi Squillaci, videlicet circuliim aureiim rotundum simplicem in modum fili sive corde grossitudiiiis majoris digiti maniis, quem capiti suo imposait, et duo vexilla seu stendarda, unum ciim armis suis, et Aragonum inquarferatis, quod assignalum fuit portandum D. Collerando Borgia militi ordinis sancti Johaiinis Hierosolimilani, fratri Rmi, D. cardinalis Montis Regalis legati, et aliud, campum habens glaucum sive gaudum et duos monticules pares cum tertio illi superposito et scalam auream ex passibus xi aliquantulum per transversum tendentem in altum, quod fuit traditum D. Bartholomeo Serre militi de familia DD. Joffredi existenti portandum.
　Quibus insignibus receptis, idem D. Joffredus equitavit per Neapolim hoc ordine : precesserunt tubicines et fistulatores quos sequebantur nobiles et barones suo ordine, mazerii regis, illi duo portatores vexillorum predictorum, heraldus regis cum buffone a sinistris, tum D. Joffredus et ad ejus sinistram D. Fridericus frater regis, quos sequebantur alii barones regni post regios. Non perfecit circulum solitum, quia insigne aureum, quod in capite detecto gerebat, nimis eum premebat : rediit propterea ad Gastrum Novum quod exuerat. Hec ex consuetudine Neapolitana debebant heri facta fuisse, sed propter coronationem regis et ejus equitationem, fuerunt in hodie prorogata.

１４９４年５月１１日（日）

　Dominica 11 dicti mensis maii, fuit a mane per totum diem quasi incessanter pluvia copiosissima. In mane ejusdem diei, circa horam xiiii, venit ad capellam Caslri Novi Rmus. D. legatus cum rege Alphonso a sinistris suis, mediam inter se ducentes seu habentes D. Sanciam de Aragonia ejusdem regis filiam illegitimam, sponsam D. JofTredi, precedentibus nobilibus, baronibus et regalibus suo ordine. D. Joffredus processit proximus regi etlegato a dextris Don Friderici fratris regis. Quibus ante portam capelle predicte constitutis, R. in Christo P. D. Mattheus, episcopus Gravinensis, missam in dicta capella pontificaliter celebraturus, omnibus paramentis pontificalibus paratus et mitra, juxla ostium dicte capelle cum capellanis suis superpeiliciis indutis, quorum unus baculum deferens pastorale, pluviali paratus erat^ benedixitanulum quem unus militum sponsi coram ipso episcopo tenebat, et a(iua benedicta aspersit ; tum episcopus Iradidit anulum ipsum sponso, qui figens a pollice, ad digitum anularem perventus, eidem digito sinistre manus sponse infixit et imposuit. Quo imposito, episcopus aspersit sponsnm et sponsam aqua benedicta et ingressi suntcapellam omnes eo ordine prout prius.
　Pervento ad presbyterium, legatus et re\ fecerunt orationem ante altare in faldistoriis ipsis ibidem paratis, legatus ad dextram regis. Finita oratione, deposita sunt ambo faldistoria et portata ad Ibalamum, et ibidem parate due sedes de broccato juxta murum, una versus altare pro legato, alia juxta illam versus portam capelle pro rege : rex ascendit thalamum ad sedem suam, ubi stetit : legatus mansit apud altare et cum eo fecit confessionem episcopus celebraturus, stans ad sinislram legati.
　Finita confessione legatus ascendit thalamum, cui occurrit rex usque ad presbyterium, quod tamen fuit peeter ceremonias débitas et peeter veram ordinationem. Ibidem in thalamo et in sede sua stans legatus, ministrante diacono naviculam, et me thuribulum, imposuit incensum ; episcopus incensavit altare, et ipse incensatus, et non legatus, neque rex : credo tamen quod convenienter potuerint ambo ipsi incensari et sine malo fuisset, quia nec Papa sine pluviali et mitra existens incensatur, nisipost ofTertorium. Subdiaconus, dicta epistola, non est osculatus manum legati, sed celebrantis ; ad evangelium diacono eidem legato naviculam et me thuribulum ministrantibus, imposuit incensum et benedixit. Deinde per diaconum evangelio dicto, post evangelium legatus et rex simul evangelium sunt deosculati ; tamen minus convenienter, quia legatus primo debebat osculari, deinde rex, rege tamen prius invitato ; et fuerunt per diaconum ambo incensati, et male ut supra dixi, rex post legatum, cuilibet ter dato thuribulo. Ad oblationem legatus benedixit aquam et sacrificium ponendum ; et ministrante R. D. Juhano episcopo Tropiensi regis capellano majore, legatus imposuit incensum, celebrans incensavit oblata altari, et fuit incensatus ipse bis, legatus et rex ter, eis thuribulo ducto per diaconum. Sponsus et sponsa locum habuerunt in medio presbyterii inter altare et thalamum, altari faciès vertentes, sponsus ad dextram sponse sive medio nisi quantum commoditas postulabat, ante se habentes quilibet unum cussinum broccati auri ad genuflectendum, et duos similes ad sedendum, et sedebant quandoque sedebant legatus et rex et cum illis etiam stabant et genuflectebant. Ad elevationem sacramenti, sponsus et sponsa genuflexi tenuerunt quilibet unum coreum album pulcbre laboratum m librarum vel circa, x ducatos infixos habens, illos se tenentes usque ad finem misse, excepto eo lempore quo eis pax dabatur; tune clericus sacriste tenuit ambos cereos et, pace accepta, illos eis restituit.
　Facta elevatione sacramenti tentum fuit super sponsum et sponsam baldachinum cum quatuor baculis, quorum unum tenebat Ill. D. Johannes Piccôlomineus de Aragonia marchio Lisiti frater ducis Melfi, nepos Rmi. cardinalis Senensis ex fratre, magnificus D. Carolus cornes Venafre secundum, tertium (et male, quia religiosus non débet gravari in similibus) religiosus D. Collerandus Borgia miles ordinis sancti Johannis Hierosolimitani, frater Rmi. D. cardinalis legati, et quartum magnificus D. Bartholomeus Serra miles, usque ad post communionem celebranlis. Dicto per celebrantem : Per omnia secula seciilorum ante 7;«^^ Domini, celebrans posuit sacramentum super patenam usque illam particulam que sanguini erat commiscenda, et conversus ad sponsum et sponsam in eorum loco permanentes, stans in medio altaris dixit super eis Dominus cobisciim Oremus, propitiare Domine etc.^ prout in ordinario neapolitano de ordine benedicendi sponsam continetur. Qiia dicta, conversus ad altare celebrans accepta particula dixit : Pax Domini etc., tum dicta oralione post Domine Jesu Christe etc., celebrans dedit pacem diacono cum ore, et diaconus cum ore sponso, et cum ore sponsus sponse. Legatus et rex non habuerunt pacem, quia ita dixerunt esse consuetum.
　Facta communione, ablatum fuit baldachinum, el repositum in sacristia.
　Finita missa, sponsus et sponsa accesserunt ante altare, et ibi in ultimo gradu super dictis duobus cussinis genuflexerunt. Ad ipsos conversus celebrans cum mitra stans dixit : accipe iixorem tiiam etc., prout in dicto ordinario. Tum sponsus, deinde sponsa obtulerunt celebranti cereos cum ducalis, manum ei osculantes, de quibus tamen famule regine duos ducatos totidem publice extraxerunt, videlicet de quolibet cereo unum ducatum.

　 1. « Les uns disolent qu'il alloit au Turc, autres disolent que c'estoit pour donner faveur à son fils, qui n'estoit point hay au Royaume : mais mon avis fut tousjours que ce fut par vraye lascheté : car jamais homme cruel ne fut hardi. » Comines, Mémoires, liv. VII, chap. xiv. Comment le Roy Alphonse s'enfuit en Sicile et fit pénitence. Le 26 janvier 1495, Alphonse renonçait sa couronne en faveur de Ferdinand. L'acte de cette renonciation a été publié par Nusco, Intorno alle monete di Carlo VIII, Napoli, 1846, p. 120.

１４９５年１月２９日（木）

　Feria quinta, 29 mensis januarii, venerunt regi Francie et ex Francia apportata fuerunt in barilibus, in mulis, decem et octo millia ducatorum et nuper etiam fuerant apportata quatuor millia, impensa singulorum dierum, quam rex habebat ordinarie cum suis.
　Eadem die, in sero, nunciatum fuit pontifici Ferdinandum ducem Calabrie, Neapoli in regnum esse assumptum ex concessione Alphonsi patris, ipsumque Ferdinandum matrimonium cum illustrissima D. Isabella de Aragonia, filia regis Ferdinandi avi sui defuncti, mandato Alphonsi regis, patris sui, per verba de presenti contraxisse, equitasse per Neapolim tanquam rex, vassallos juramentum fidelitatis sibi prestitisse, barones et nobiles incarceratos per avum et patrem suum relaxasse et liberasse, quosdam quoque qui cum Gallis se intelligebant decapitare fecisse.
　Interim nunciatum fuit Pontifici inhabitatores civitatis Ferrarie, exportatis omnibus bonis, dimissa civitate, inde recessise ac regem Neapolitanum illam occupasse.
　Simililer Pontifici nunciatum est Rmum. D. tituli s. Crucis in Hierusalem cardinalem Toletanum in Hispania diem clausisse extremum(2).

　 2. Pedro Gonzalez de Mendoza, fils du marquis de Santillane, naquit le 3 mai 1428 à Guadalajara et mourut à Caraca, le 11 janvier 1495. Archidiacre de l'église de Tolède en 1452, il fut successivement évêque de Calahorra, de Siguenza, chancelier de Castille et de Léon, enfin cardinal en 1473, à la demande du roi Henri IV. Nomméarchevêque de Séville, puis de Tolède avec le titre de primat d'Espagne et légat du Saint-Siège pour ce royaume, il fut un des plus ardents promoteurs du tribunal de l'Inquisition. Il avait pris une part active, comme officier dans les troupes royales, dans la lutte contre les Maures. Voy. outre les biographies des cardinaux, Pedro Salazar de Mendoza : Crónica de el gran cardenal de España Don Pedro Gonçalez de Mendoça, Tolède, in-fol., 1625. Sur la mort du cardinal G. de Mendoza, voy. la lettre de Pierre Martyr, 1. VII, pag. 89, let. clviii.

１４９５年１月３０日（金）

　Feria sexta, 30 januarii, nunciatum est Pontifici cardinalem Valentinum ex civitate Velletri in habitu familiaris stabuli regis a rege Francie aufugisse, prout etiam ab eo recesserat et dormivit hac nocte in domo R. D. Antonii Flores, auditoris rote, ad quam primo ingressu venit. In recessu ejusdem cardinalis cum rege Francie (1), ex Urbe portare secum fecit decem et novem salmas bonorum suorum apparenter cum coopertis suis salmarum honorifîce, inter quas duo erant credentie rebus suis et bonis onerate ; que prima die, rege et cardinale ad Marinum equitantibus, manserunt rétro et ad Urbem in sero redierunt, servitoribus cardinalis in curia asserentibus salmas ipsas a quibusdam esse captas et depredatas.

　 (1)
　　　　　　　　　　　　　Le lendemain a Marigné disna [le roi)
　　　　　　　　　　　　　Et s'en alla coucher dedans Belistre [Velletri)
　　　　　　　　　　　　　Un g moult beau lieu qui a nom de tel tiltre
　　　　　　　　　　　　　En tels enseignes que toute la journée
　　　　　　　　　　　　　La pluye au dos nous fut habandonnée.
　　　　　　　　　　　　　Et furent là le Roy et le Turc avecques
　　　　　　　　　　　　　Le fils du Pape, tous logiez chez l'èvesque.
　　　　　　　　　　　　　Et se tint jusqu'au moys de février
　　　　　　　　　　　　　Où cependant, plus viste qu'un levrieir
　　　　　　　　　　　　　Le fils du Pape secfettement par nuyt
　　　　　　　　　　　　　Se desrobat, et de fait s'eufuyt
　　　　　　　　　　　　　Devers le Pape, dont tous deux mal gardèrent
　　　　　　　　　　　　　Leur foy promise, car ils se parjurèrent,
　　　　　　　　　　　　　Et ne teindrent leur granl accord parfait ;
　　　　　　　　　　　　　Qui fut à eulx tres villainement faict. Le Vergier d'Honneur (Arch. de l'hist. de France, t. I, p. 323-4.)

Alie decem et septem salme venerunt ad curiam regis, que capte, post recessum cardinalis, a rege fuerunt aperte et nihil in eis repertum, prout quidam mihi retulerunt, quos tamen credo mentitos esse.
　Eadem nocte, cardinalis Ursinus, Gentilis Virginii de Ursinis filius naturalis sive bastardus intravit vi et fraudulenter in domum Bartholomei Jubha (2) Januensis, consanguinei felicis recordationis Sixti pape quarti, et ipsum Bartholomeum cum uno ex filiis suis recepit captivos et ad castrum Bracciani patris sui extra Urbem secum duxit et ibi ut captivos tenuit; alius filius D. Bartholomei in eadem domo existens abscondit se in quodam camino in quo evasit hujusmodi periculum.

　 2. Tel est le nom de ce personnage que la dépêche donnée ci-dessous permet de rétablir; le texte, dans tous les mss., par suite d'une erreur des copistes, n'offrant aucun sens. Le 149 et 9725 donnent : «... Bartholomei subnobilis Januensis; » le Chigi(f. 465), le 5522.2. (f. 48. v.) et le 13735 (f. 119) : « Bartholomei sub honorabili Januensis. »
　« Magnifici Domini, Domini nostri honorandi.
　La nostra ultima fu di XXX da Marino per la quale vi demmo notitia della partila del cardinale di Valentia del quale s'è poi inteso era passato da Rignano et ito alla volta de Spoleti ove si truova Governatore un nipote di nostro Signore : et benchè qualchuno dica che decto cardinale sia slato visto in Roma, nondimeno el Nostro Sig. con efficaci parole et giuramenti afferma nè sapere dove sia decto cardinale, nè essersi partito con sua saputa : et che è per fare tucte quelle demonstrationi che el Christianissimo Re soprà adimandare, sino a venire lui in persona : et così questa cosa la quale è di grandissima importantia, chi la considera bene, se n'anderà in cerimonie ; et dall' uno canto pare molto stimata ; dall' altro non ha quelle provisioni che meriterabbe quando fussi indicata importante : Di che questi Sig' Cardinali et Colonnesi non ne stanno punto satisfacti, et sel Re non manda o non torna in modo siano securi di quelle resta a drieto. Aggiungesi anchora come il Sig' Carlo Ursino in Roma in casa loro havea preso due figluoli del Sigr Bartholomeo Jubha, et gli havea menati fuori per rihavere con essi Monterano et Luiano apartenentie di Cerveteri, et stimasi labbi rihavuto, et così fia reintegrato di ciò che lenevano di la da Tevere li Ursini contro alla opinione delle promesse fa che a questi Sig Colonnesi. « Ex Velletri, ultima Januarii 1494/5.
Servitores
F. Episcopus Volaterranus
el Nerius Capponius, Oratores.
(Arch. Florent. Lettere ai X di Balia : clas. X. Di st. 4, n° 39. a c 98).

　Eodem sero intraverunt Urbem per portam Viridarii duo oratores serenissimi Romanorum regis semper augusti, circa horam vigesimam quartam, videlicet D. Johannes Bontacius(1), thesaurarius Burgundie cum alio,ituri ad regem Francie, non ad pontificem : venerunt eis obviam familie aliquorum cardinalium, et cum essent prope pontem sive ponticulum palatii de Spinellis, Papa ex castro s. Angeli per viam Sposate veniens, eos per dictum ponticulum precessit, ac ipsis ibidem propterea se firmantibus benedixit nihil dicens, ad palatium suum equitans ; venerunt etiam eis obviam domini prelati palatii cum parte familie Pape intra dictam portam Viridarii, qui eos una cum familia cardinalium ibidem existentium associarunt usque ad palatium Rmi. D. Ascanii vicecancellarii, in quo sunt hospitati.

　 1. Jean Bontemps, trésorier de Bourgogne.

Ipsi duo oratores equitarunt et post eos prelati, ut intellexi, quia eorum adventu ignarus, non interfui. Idem oratores recesserunt ex Urbe dominica 1 februarii post prandium, et cum eis DD. Hieronymus Porcarius, decanus auditorum rote, Coronatus de Planca, auditorum consistorialum decanus, et Jacobus de Sinibalbis, magister plumbi, ituri ad regem Francie ultimi tres, populi romani nomine, ad commendandum regi Urbem et supplicandum ne propter recessum cardinalis ab eo, contra Urbem et Romanos indignaretur. Redierunt autem ad Urbem dicti duo primi oratores circa 9 vel 10 dicti mensis februarii a rege Francorum expediti, et recesserunt ab Urbe 13 ejusdem mensis februarii ad regem Romanorum redituri. Qua die 13, cardinalis Gurcensis venit ad s. Sebastianum extra Urbem, qui pro me et aliis amicis misit, nos videndi gratia, et eodem sero inde recessit ad Grottam Ferratam iturus, ubi aliquot diebus commemoratus est.

１４９５年３月

　3. "El Papa ha donà a Geronimo Zorzi kavalier ambassador della Signoria , la rosa d'oro , che za quattro anni fa donò al re Carlo di Franza , et è sta la quarta domenica di quaresima : questa rosa el Papa apparado da messa la porta in man in giesia ; e tornando da giesia al Palazzo , la porta anche in man in vista del popolo". MALIPIERO , Annali Veneti , in Arch . stor . ital . , VII , 1 , 334 ; SANUTO , Spediz . Carlo VIII , p . 279 che pubblica il breve del papa al Senato veneto e la risposta del Senato al papa . L'artefice di questa rosa d'oro era stato Angelino di Domenico da Sutri , e il pagamento gli fu effettuato il 24 aprile 1495. "Flor. auri d. c. 267 per mandatum factum die v praesentis Angelino aurifabro pro valore rosae quae ponderavit duas libras auri et uno zaffiro qui constitit duc. xx et manifactura ac diminutione ratione fundationis (sic pour fusionis) seu conflationis. conflationis", ( ARCH . VAT . , Intr . et Exit vol . 527 , 1494-1495 , fol . 182 v ) .

　 4 Cf. p . 570 , nota 1 .

１４９６年５月２０日（金）

　Feria sexta, 20 maii, circa horam vigesimam unam, intraverunt Urbem per portam Lateranensem DD. Goffredus Borgia de Aragonia, princeps Squillaci et comes Cariate, SS. D. N. Alexandri pape VI filius, in decimo quarto vel circa etatis sue constitutus, et Domina Sancia de Aragona, ejus uxor, cum sex vel circa aliis mulieribus pedissequis, quibus venerunt obviam capitaneus squadronum cum gentibus suis armatis numéro ce vel circa, et familie omnium cardinalium, et prelati Pape. Fuerunt enim hoc mane per cursores SS. D. N. pape rogati ad instantiam et ex parte cardinalis Valentini singuli cardinales quod dignarentur capellanos et scutiferos suos obviam mittere prefato D. Goffredo fratri suo, Urbem intranti: quod et fecerunt omnes extra portam predictam, extra quam venit obviam eisdem D. Lucretia Sfortia, etiam SS. D. N. pape filia, uxor illustrissimi D. Johannis Sfortie, Pisauri domini, soror D. Goffredi intrantiscum duodecim aliis vel circa mulieribus, ante habens duos pagios, duos mantellos deferentes, insidentes duobus equis. quorum unus coopertam de broccato aureo pulcherrimo, alius coopertam de velluto cremesino habebat, que D. Goffredum de Aragonia fratrem suum et ejus uxorem affectuose recepit.
　Vénérant enim obviam eisdem D. Garzias Lasso, miles, orator regis et regine Hispaniarum, orator regis Neapolitani, D. Philibertus Naturelli, orator. regis Romanorum, duo oratores dominii Venetorum et orator ducis Mediolani, R. D. Joannes arebiepiscopus Ragusinus, alias Urbis gubernator, cum tribus conservatoribus cancellariis , capitibus regionum et aliis officiabbus, ac multis civibus Romanis, quos secutus est senator cum familia sua; qui omnes venerunt obviam predictis cum maxima pompa ante ecclesiam Lateranensem et ejus portam principalem. Descenderunt ex equis D. Goffredus, uxor sua, Lucretia soror, cum tribus vel quatuor aliis muberibus, ceteris omnibus in equis permanentibus, et intraverunt ecclesiam predictam quam exiverunt per aliam portam prope altare majus ubi ascenderunt equos et venerunt ad palatium apostolicum apud s. Petrum hoc ordine: precesserunt xxviii salme bonorum dicti D. Goffredi non cooperte, armis ejusdem ornate, quas sequebantur familie cardinalium, armigeri et alii sine ordine officiales romani, scutiferi Pape et familia intrantis, pedites multi, tubicines et omnes custodie palatii Pape; et post eum D. Nicolaus Michael, orator Venetorum a dextris et D. Stephanus Taberna, orator ducis Mediolani a sinistris, medii inter duos conservatores Urbis quos sequebantur D. Coronatus de Planca, primus conservator camere Urbis et D. Georgius, primus orator dominii Venetorum a sinistris, medium inter se habentes senatorem Urbis, sex servientes armorum, nos clericos ceremoniarum. D. Goffredus medius inter arcbiepiscopum Ragusinum, gubernatorem Urbis a dextris, et D. Phibbertum, oratorem regis Romanorum a sinistris: hos sequebantur Sancia in equo cooperto de sela nigra listata a dextris et Lucretia, filia Pape, in mula cooperta de seta nigra a sinistris, média inter D. Hieronymum Sperandeo, oratorem regis Neapolitani a dextris, et D. Garziam, oratorem regis et regine Hispaniarum a sinistris, quos sequebantur omnes alie mulieres, tres et quatuor ac duo simul, sicut volebant, sine ordine. Post omnes mulieres, cubicularius Pape, tum alii togati bini et bini: equitavimus hoc ordine juxta Coliseum et s. Marcum prope domum de Maximis ad campum Flore, inde via recta usque ad domum s. Clementis cardinalis, ubi transversavimus ad palatium Pape, qui stans in secunda camera per fenestram unius portelle semiclause vidit nos venientes. Cum essemus intra palatium, Papa intravit ad aulam pontificum in sedem eminentem ibidem in medio apud murum ad sinistram intrantis sibi paratam cum pallio viridi in figuris Salvatoris et s. Thome digitos in latus suum mittentis postergali, et alio simili supra sedem extenso, sedens, undecim cardinalibus in eorum cappis circumstantibus, videlicet: s. Praxedis, Montis Regalis, Alexandrino, s. Crucis, Segobricensi, Agrigentino et Perusino a dextris, et vicecancellario, s. Severini, Valentino et Farnesio, a sinistris. Intravimus ad aulam predictam per tres aulas ordinarias, cameras paramenti papagalli et sequentes. Ante scabellum pedum Pape erat paratum scabellum super quo positus erat cussinus de broccato et ante illud quatuor cussini majores de velluto cremesino in terram, in modum crucis. D. Goffredus, facta Pape reverentia solita, osculatus est pedem et manum Pape, et Papa recepit caput dicti D. Goffredi inter ambas manus suas, et caput sibi inclinavit, sed non est deosculatus. Secuta est Sancia uxor, que similiter pedem et manum Pape est osculata. et simili modo ejus caput inter manus suas recepit. Item fecit Lucretia filia, que pari modo a Papa est recepta. Deinde D. Goffredus singulos cardinales accessit, incipiendo a s. Praxedis et singulorum manus deosculatus est, et singuli ipsum ad oris osculum receperunt. Secuta est ipsum Sancia que similiter manum cardinalium deosculata est, et cardinales ejus caput in manus recipientes eam quasi deosculabantur, filia Pape interim coram eo stante. His factis, D. Goffredus stetit inter cardinales s. Severini et Valentinum, fratrem suum; et Lucretia sedit super cussinum in terra a sinistris pontiticis et Sancia super aliud cussinum in terra a sinistris pontificis, et mulieres alie omnes, vel quasi existentes in societate predictarum, venerunt ad osculum pedis Pape. Habita etiam sunt plura verba inter Papam et Sanciam et Lucretiam ejus filiam jocosa et risoria.
　His peractis, recesserunt D. Goffredus Sancia et Lucretia, et alii omnes, Papa in dicta aula relicto, et eo ordine quo venimus equitavimus usque ad domum olim cardinalis Aleriensis pro hospitio et receptione D. Goffredi et Sancie predictorum ; qui, peractis ex more ante ostium comitantibus gratiis, iidem D. Goffredus et Sancia et Lucretia intraverunt et fuerunt in ea a multis mulieribus Romanis ibidem expectantibus recepte.
　Ordo receptionis et aliorum predictorum fuit D. Bernardino, socio meo, id mihi referente, per Papam datus, qui etiam mihi dixit Papam sibi retulisse oratores Venetos consentiisse quod primus eorum iret a sinistris primi conservatoris camere Urbis, secundus medius inter alios duos conservatores: an autem id hodie taiitum, vel autem deinceps perpetuo sit observandum mihi dixit se nescire.

　 1. L'ambassadeur d'Espagne joignit ses protestations à celles du cardinal de Sienne; mais le pape passa outre. (Voy. Surita, t. V, liv. III, chap. v). Pourtant, moins de deux ans après, Alexandre VI, sur les pressantes observations du gouvernement espagnol, revint sur sa décision : Die 20 martii 1499. 　S. D. noster, pro suo pastorali ofticio ac etiani intercedentibus Sereniss. rege et regina Hispaniarum, resliluit S, R. E. Civitaleni Beiieveutanam, cum olim eam dedisset domino Joanni Borgie, filio suo et ejus successoribus. (Decretu Consistorialia ab Alexandro VI usque ad Urbanum VII. Bibl. nat., de Paris, fds lat. mss. 12555, fol. 10. V.)

１４９７年６月８日（木）

　Feria quinta, 8 mensis junii, fuit consistorium secrelum in quo SS. D. N. publicavit (2) legatum de latere Rmum. D. cardinalem Valentinum ad inungendum et coronandum serenissimum D. Federicum de Aragonia, Sicilie regem, qui fuit in consistorio ab omnibus cardinalibus presentibus usque ad cameram suam, more solito, associatus.

　 2. « Cardinalibus 'repugnanlibus », dit Sanulu, Diarii, L I, col. 050.

１４９７年６月１４日（水）

　Feria quarta, 14 mensis junii, Rmus. D. cardinalis Valentinus et illustris D. Johannes Borgia de Aragonia, Gandie dux, prlnceps s. r. Ecclesie. gentium armorum capitaneus generalis, SS. D. N. pape (filiî charissimi, fecerunt cenam in domo domine Vannosie, matris eorum, posita prope ecclesiam s. Petri ad Vincula, cum ipsa eorum matre et aliis. Cena facta, nocte cursum agente et Rmo. D. cardinali Valentino reditum eorum ad palatium apostolicum sollicitante apud ducem et capitaneum, fratrem suum predictum, ascenderunt equos sive mulas ambo ipsi cum paucis ex suis, quoniam paucissimos servitores secum habebant ; et simul ambo equitaverunt usque non longe a palatio Rmi. D. Ascanii, vicecancellarii, quod alias SS. D. nostri, tum vicecancellarius existens, inhabitare consuevit et construxit : ubi dictus dux asserens se priusquam ad palatium reverteretur alibi solatii causa iturum, accepta a predicto cardinale fratre suo licentia, retrocessit, dimissis omnibus illis paucis servitoribus quos secum habebat, a se uno tantum retento et quodam qui, facie velata, ad cenam ad eum venerat, et per mensem vel circa prius singulis vel quasi diebus eum etiam in palatio apostolico visitaverat; in mula quam ipse dux equitabat, retro se recepto, equitavit usque ad plateam Judeorum ubi etiam dictum stafferium licentiavit et a se versus palatium remisit, sibi tamen committens quod ad horam xxii in dicta platea exspectaret ipsum, infra quam, si ad eum non reverteretur, ad dictum palatium rediret; et his dictis, predictus dux cum larvato in groppa sue mule consedente a stafferio recessit, et quo equitavit nescio, ubi interfectus et necatus est, et in flumen per illum locum juxta seu prope hospitale sancti Hieronymi Sclavorum nuncupatum, in via qua de ponte s. Angeli recta via itur ad ecclesiam beate Marie de Populo, juxta fontem ex terra conductum situm, per quem fimus super carrettis conductus adipsum flumen projicitur, proiectus est. Stafferius autem predictus in platea Judeorum dimissus graviter vulneratus et usque ad mortem mutilatus et in quadam nescio cujus domo misericorditer receptus est et cura ei impensa : qui sic perturbatus non potuit quicquam de domini sui commissione et successu significare. Mane autem facto, jovis 15 junii, duce predicto ad palatium apostolicum non redeunte, servitores sui secretiores conturbabantur, et unus ducis predicti et cardinalis Valentini serotinum recessum et exspectatum ejus reditum mane pontifici indicat. Perturbatus exinde pontifex, et tamen ipsum ducem alicubi cum puella intendere luxui sibi persuadens et ob eam causam puellae domum exire illa die ipsi duci non licere, sperabat eum in sero illius diei jovis omnino rediturum ; quo deficiente, pontifex omnino contristatus ac totis visceribus commotus incepit omnibus conatibus causam perquirere apud quoscunque, perplures ex suis ad hoc aptos. Inter inquisitos, quidam Georgius Sclavus, qui ligna habebat prope fontem supra designatum in Tiberis littore ex nave exonerata, et ut illa custodiret, ne sibi in nocte a quodam furarentur, in naviculam ibidem in Tiberi natantem se quieti dederat : interrogatus si quidquam vidisset in nocte mercurii tunc proxime preteriti in flumen projici, interrogantibus fertur tale responsum dedisse quod nocte illa, ipso ligna sua custodiente et in dicta navicula quiescente, venerant duo pedites per viculum sinistrum dicti hospitalis Sclavorum et sancti Hieronymi contiguum, circa horam quintam, super viam publicam dicto flumini contiguam, et hinc inde, ne quisquam forsan esset transiturus, diligenter prospexerunt ac, nemine viso, retrocesserunt per eundem viculum : intermisso modico temporis intervallo, duo alii per eumdem viculum exierunt et fecerunt idem quod primi fecerant et, nemine comperto, dato sociis signo, venit unus equester in equo albo retro se habens cadaver hominis defuncti, cujus caput in brachio ab una et pedes ab alia parte dependebant, penes quod cadaver duo pedites primi predicti ambulabant hinc inde, cadaver ipsum ne de equo caderet sustinentes recesserunt et equitarunt supra locum per quem fimus ad flumen projicitur, superius specificatum, ac circa finem ejusdem loci constitutum equum verterunt ut caudam verteret flumini, et duo alii pedites predicti cadaver observantes, alter per manus et brachia, alter vero per pedes et crura cadaver ipsum ex equo detraxerunt et ad partem sustulerunt brachiis et ad flumen ipsum cum omni vi et potentia projecerunt. Interrogavit eos adstans insidens equo si decidisset, illi autem responderunt : « Signor si ». Retrospexit tunc insidens in equo in flumen et mantellum introjecti vidit natantem supra flumen, et interrogavit pedites quid esset nigrum natans quod videretur. Illi responderunt : manteflum, ad quod alter lapides projecit ut mergeretur in profundum. Quo facto, mantello merso, recesserunt omnes quinque, nam pedites alii duo qui secundum stratellam predictam exiverant prospicientes si quis pertransiret, se equiti predicto et aliis duobus associaverunt eosque comitati sunt et per alium viculum qui ad hospitale sancti Jacobi dat ad illium, iter arripuerunt et ultra non comparuerunt. Interrogaverunt pontificis servi adstans equi Georgium cur ipse tantum crimen non revelasset gubernatori Urbis ; respondit se vidisse, suis diebus, centum in diversis noctibus varie occisos in flumen projici per locum predictum, et numquam aliqua eorum ratio habita fuit ; propter ea de causa hujusmodi estimationem aliquam non fecisse. His intellectis, vocati sunt piscatores et navite per Urbem et eis hujus hominis piscatio commissa et laborum suorum optima renumeratio promissa. Convenerunt piscatores et navite, ut intellexi, trecenti (1),

　 1. Telle est la leçon du mss. 5160, f. 291, v. et d'Eccard, col. 2082. Les autres mss. donnent : tres vel circa.

qui omnes suis instrumentis per fluminis alvum projectis et in eo hominem piscarunt (2):

　 2. On connaît le sanglant distique de Sannazar :
　　　　　　In Alexandrum VI. Pont. Max.
　　　　　　　　Piscatorem hominum ne te non, Sexte, putemus,
　　　　　　　　Piscaris natum retibus ecce tuum.
　　　　　　　　　　　　　　　　　　　　(Epigrammaton lib. I, n. 54.)

circa horam vesperarum, ante tamen, reperierunt ducem cum omni adhuc habitu suo, videlicet calceis, caligis, diploide, vestitello, mantello vestitum, sub cingulo habentem chirothecas suas cum ducatis triginta, vulneratum novem vulneribus quorum unum erat in collo per guttur, alia octo in capite, corpore et cruribus. Compertus dux, navicula impositus est et ad castrum sancti Angeli ductus in quo exutus : lotum est ejus cadaver et pannis militaribus indutum, socio meo, Bernardino Gutterii, clerico ceremoniarum, omnia ordinante.
　In sero illius diei, circa horam vigesimam quartam, cadaver predictum portatum est per familiares nobiles suos, si recte memini, ex dicto Castro ad ecclesiam beate Marie de Populo, precedentibus intorticiis circiter centum et viginti et omnibus prelatis palatii, cubiculariis et scutiferis Pape ipsum comitantibus, cum magno fletu et ululatu, sine ordine incedentibus : publice portabatur cadaver in catalecto honorifice, et videbatur non mortuus sed dormiens. In ecclesia predicta factum est ei depositum et in eo reconditum, ubi manet usque ad hodiernum diem.
　Pontifex, ut intellexit ducem interfectum et in flumen, ut stercus, projectum, commota sibi fuerunt omnia viscera et pro dolore et cordis amaritudine reclusit se in quadam camera et flevit amarissimo. Rmus. D. cardinalis Segobiensis cum certis aliis servitoribus Sanctitatis sue adierunt ostium camere, et tot exhortationibus, ro^ationibus, supplicationibus et persuasionibus pontificem, tandem plures post horas, commoverunt, qui, aperto ostio, eos intromisit. Non comedit nec bibit pontifex a sero die mercurii 14 hujus usque ad primum sabbatum sequentem, neque a mane jovis usque ad dominicam sequentem ad punctam quidem horae quievit : persuasu tamen multiplici et continuo prefatorum dictus, postremo incepit pro posse luctui finem imponere ; majus damnum et periculum quod personae suae evenire exinde posset considerans (1).

　 1. Le journal de Burchard s'arrête ici pour ne reprendre qu'à la date du lundi 7 août ; « e forse anzi a deliberato proposito egli interrompe il suo Diario al giorno 14 di Giugno », comme le remarque Grégorovius. (Storia della città di Roma, t. VII, p. 474.) 　Le pape ordonna au gouverneur de Rome et au bourreau de faire une enquête minutieuse ; mais elle fut sans résultats. (Voy. à l'app. n° 28, la dép. d'Alessandro Bracci aux X de Balia, 17 juin 1497). Mille bruits couraient dans la ville sur l'auteur ou les auteurs de cet assassinat. Les soupçons se portèrent sur les Orsini (Voy. Capelli, Atti e memorie delle RR. deputazioni di Storia patria, t. IV, p. 332, la lettre du 12 août), sur Bartholomeo d'Alviano (idem, lettre du 22 décembre), sur le mari de Lucrèce Borgia, Giovanni Sforza qui, disait-on, avait voulu venger son honneur outragé. (Sur les rapports incestueux entre Lucrèce Borgia et ses deux frères César et Jean et le pape lui-même, voy. dans Grégorovius, t. VII, p. 473, note 2, la liste des auteurs qui ont produit cette accusation.) Dans l'entourage du souverain pontife, on accusa aussi le vice-chancelier Ascanio d'être l'instigateur, sinon l'auteur du meurtre. Celui-ci s'était plaint récemment au pape, en termes fort vifs, d'une insulte que lui avait faite le duc de Gandie. Mandé près du Saint-Père, Ascanio ne s'y rendit que sur un sauf-conduit signé des ambassadeurs de Naples et d'Espagne : le pape qui le savait innocent (peut-être connaissait-il déjà l'auteur véritable du crime), le reçut amicalement et le congédia sur de bonnes paroles. (Voy. à l'app. n° 30 la dépêche du 23 juin.) Ascanio, toutefois, crut devoir quitter Rome. Le véritable assassin était César Borgia. Plusieurs motifs le poussèrent à se débarrasser de son frère aîné. César, qui n'avait jamais eu de goût pour la prêtrise, portait envie à don Juan qui, prince temporel, était un obstacle constant à son ambition ; il le haïssait en outre, pour les préférences dont il était l'objet de la part de donna Sancia que César avait aussi pour maîtresse ; « et ut intellexi, za molti mesi questo cardinal Valenza usava con la cognata. » (Sanuto, col. 792.) Ces relations adultères se prolongèrent pendant plusieurs années, et le jeune cardinal Hippolyte d'Este, amant de cette princesse, dut quitter précipitamment Rome pour échapper à la vengeance de César (quam et ipse cognoscebat carnaliter, écrit Burchard à la date du 15 février 1503). Le 19 juin, en consistoire public, le pape fit part aux cardinaux du malheur qui le frappait : il regarda cet événement comme un châtiment de Dieu, et parla de s'amender et de réformer l'Église. Il nomma à cet effet une commission de six cardinaux. (Voy. à l'app. n° 29, la dép. de Bracci du 22 juin, et dans Sanuto, les brefs que le pape envoya au duc de Milan et à la Seigneurie de Venise au sujet de la mort du duc de Gandie, t. I, col. 660 et suiv.)

１４９７年９月６日（水）

　Feria quarta, 6 septembris, in mane, RRmi. DD. cardinales in Urbe existentes equitarunt ad monasterium beate Marie nove recepturi Rmum. D. cardinalem Valentinum nuper ad regnum Neapolitanum ad coronandum serenissimum Federicum illius regem, legatum de latere, missum (1), qui heri sero inde ad dictum monasterium redierat; quibus ipse cardinalis Valentinus successive, singulis venientibus ad portam, ad pedes scalarum obviam venit et eos usque ad locum capitularem, more solito paratum et ornatum, conduxit seu associavit.

　 1, Voy. Rinaldi, p. 267, nos 9-14 et dans Lunig, Codex Italiae diplom., t. Il, n. cxxxiii, col. 1310, le bref du Pape au roi Ferdinand; ce bref n'est pas donné par Rinaldi.

Primus fuit cardinalis Senensis : intrarunt cum Valentino, Senense associante, ad locum predictum Don Goffredus Borgia, SS. D. N. pape nepos ex sorore sua carnali genitus, pater Rmi. D. cardinalis de Borgia, quidam alius nobilissimus, orator regis Hispanie laicus, orator Venetorum et episcopus Paphensis : primi duo et ultimi duo sederunt ad dexteram intrantis dictum locum, in eo apposito directo cardinali, me interim in ecclesia dicti monasterii existente et missam audiente et socio meo dicta vidente et silente, cum sit ipse Hispanus. Supervenerunt deinde s. Praxedis et Grimanus cardinales qui a Valentino recepti, juxta Senensem se collocarunt, et orator regis Hispanie ad sinistram Valentini qui ultimum locum tenebat : ego id prospiciens, qui post dictos cardinales predictum locum intravi, rogavi, et bene feci, quia indecenter sedebant omnes predicti, primo oratorem Hispaniarum ut locum ipsum qui pro solis cardinalibus paratus esset, exirel. Egre tulit id valde ipse orator et diclus Joffredus nihilominus cum Valentino, Neapolitano et s. Crucis cardinalibus simul venientibus obviam iturus locum exiret, iterum honeste eos commonui ad cardinalem ipsum comitandum quem indignati sunt sequuti, nec deinde locum ipsum reingressi. Venit post hos Ascanius vicecancellarius, tum s. Clementis, Alexandrinus et Agrigenlinus, item Columna et s. Georgii, quibus simul congregatis, ascenderunt equos et equilarunt ad palatium. Intérim cardinalis Ulixbonensis qui expectavit extra portam monasterii, ex mula non descendit nec verbum dixit Valentino; sed cum Neapolitano monasterium exeunte, more solito equitavit, veniens per s. Adrianum, s. Marcum, domum de Maximis, recta via per parionem ad palatium s. Petri. Legatus equitavit medius inter Senensem a dextris et s. Georgii a sinistris in ultimo loco, et alii more solito : pertransito ponte s. Angeli, Valentinus medius inter de Columna et vicecancellarium a sinistris, et Senensis et camerarius per aliam viam, juxta murum, prevenerunt ceteros cardinales ad palatium; intrarunt ad Papam qui venit ad cameram papagalli, accepit paramenta solita et, supervenientibus aliis cardinalibus, Papa venit ad tertiam aulam pro publico consistorio portatus. Valentinus mansit in prima capella expectans, et cum eo cancellarius et Grimanus cardinales.
　Proposite fuerunt tres commissiones : primam proposuit D. Octavianus in causa injuriarumpro D. Johanne Calcenarter contra episcopum Vesprimiensem, administratorem ecclesie Viennensis; secundam D. Justinus de Yelletri, advocatus fisci, pro archiepiscopo ... in regno Scotie, contra Slremonon Stuir, in Grisolin Strigoniensis diecesis militem, illius detentorem ; qua incepta, venerunt ad parvam capellam ad Valentinum Senensis et s. Georgii cardinales et Ascanius et Grimanus in aula : ad consistorium fecerunt Pape reverentiam, et sederunt ad bancum suum, in quo de Columna cardinalis solus erat per meam inadvertentiam : debebat enim sedere in alio banco post ultimum presbyterorum. Cum intrassent locum consistorii duo cardinales, volui quod advocatus proponens sileret quousque illi sederent in loci suis ; sed Papa volens pro majori honore, ut existimo, Valentini cardinalis id sibi tantum fieri, fecit signum quod advocatus ipse prosequeretur et non pausaret; sic factum est. Circa finem illius commissionis, videlicet ea signala, intravit Senensis, Valentinus et s. Georgii quos sequuti sunt plures prelati qui cum Valentino ex regno redierant, et alii osculati sunt pedem Pape ac manum, qui ad oris osculum recepit. Senensis ascendit post Valenlinum scu quasi cum eo ad Papam, peeter s. Georgii qui mansit inferius ad gradus solii Pape expectans, et bene. Non dixit verbum Pape Valentinus nec Papa sibi, sed eo deosculato, descendit de solio ; et post eum Senensis et s. Georgii steterunt ad loca sua ; Valentinus autem descendit ad Grimanum invitans eum ad supra se standum, et ascendit ad locum suum : more.solito sederunl omnes, et D. Antonius de Leonibus, novus advocatus, proposuit tertiam commissionem. Ipsa finita et per Papam signata, surrexerunt omnes et redierunt ad Papam primi diaconi, et Valentinus et ires vel plures et alii osculati sunt pedes Pape; consurrexit et ivit ad cameram. Interfuit ultra supranominatos cardinales consistorio, cardinalis Segobriensisqui, propter infirmitatem suam, non equitavit ad s. Mariam novam, sed exivit cum Papa cameram. Interfuit etiam D. Marianus de Cocchinis, procurator fiscalis, in locum D. Nicolai de Parma : nescio que modo receptus et effectus est primus actus publicus in quo D. Marianus, procurator iiscalis, interfuit. Aptavi sibi capucium ad collum ad instar advocatorum, prout procurator fiscalis portare consuevit in hujusmodi actibus. Postquam Papa paramenta in camera papagalli deposuit et ivit ad cameram, RRmi. DD. cardinales subscripti associaverunt Rmum. D. cardinalem Valentinum ad cameram suam, more solito ; deinde redierunt quisque ad domum suam hoc modo equilando ad monasterium beate Marie nove, et in eo perdidi zonam meam ex serico viridi pendentibus argenteis inauratis, quam dudum Magister Thomas Vulfsenior mihi donavit in memoriamreditus Valentini.

１４９７年１０月２９日（日）

　Dominica, 29 octobris, circa horam decjmam quartam, fulgur sive tronitruum unico iclu combussit turrim superiorem et principalem castri s. Angeli, pulveribus in ea existentibus pro munitione dicti castri causantibus, et totam superiorem partem ipsius turris cum menibus et angelo grossissimo marmoreo totaliter hinc inde admagnam distantiam projecit, partem ad domum Rmi. D. cardinalis s. Angeli, juxta ecclesiam s. Celsi positam et ad domum mercatorum de Spanocchiis : vulnerati sunt et lesi circiter quindecim persone ex custodibus dicti castri ex ipso tonitru, nuUus autem mortuus (1).

　 1. Malipiero rapporte cet accident : « La sagitta ha dà in Caslel Santo Anzolo e ha cusumà tutte le munizion e gran parte della merladura ». et il ajoute : « Tal che l'è seguido gran portenti in tempo de Papa Alessandro : 'havè la sagitta in la so anticamera; l'ha habù l'inondation del Tevere; ghe è stà amazzà so fio a quel modo; e addesso l'ha habù in castello tanta ruina. » Annali Veneli, p. 497.

１４９７年１２月２５日（月）

　Anno a nativitate Domini MCCCCLXXXXVIII die lune, 25 mensis decembris , festo nativitatis D. salvatoris nostri, SS . D. noster, paratus more solito , descendit ad basilicam s . Petri ubi celebravit missam solemnem : Rmus. D. cardinalis Neapolitanus fuit assistens , Rmus . D. cardinalis Senensis dixit evangelium latinum, D. Vasinus Gambara epistolam latinam , R. in Christo P. D. Georgius Alexander, episcopus Arcadiensis , evangelium grecum, D. Demetrius epistolam grecam. Primam aquam dedit manibus Pape D. Hieronymus Donatus , orator dominii Venetorum, secundam D. Sperandeo, orator regis Romanorum, tertiam senator Urbis , quartam illustrissimus D. Boguslaus , dux Stetinensis , qui habuit locum ut supra decretum , videlicet post Rmum. D. cardinalem Borgiam, in scamno diaconorum cardinalium . Rmus. cardinalis Senensis publicavit indulgentias, finita missa, per Papam concessas : alia observata sunt more solito . Publicata plenaria indulgentia et evangelio s . Johannis per Papam lecto, Papa ascendit ad solium ubi cum mitra sedens donavit ensem quem hodie , antequam cameram papagalli exiret , publice benedixit sub verbis in ceremoniali ad hoc ordinatis illustrissimo D. duci Stetinensi supra dicto, coram se genuflexo , cujus nomine volui Sanctitati sue post ipsum sibi datum ensem, paucis verbis ad hoc aptis per me conceptis gratias agere ; sed Papa asserens id consuetum non esse, negavit me audiri existimo ne haberet ex tempore respondere . Dux ensem cum capello habito consignavit uni ex suis nobilibus qui ipsum continuo ante ducem portavit, et descendit ipse dux cum ense ad planum capelle : ascendit autem ad solium Pape D. Benedictus de Senis , professus ordinis montis Oliveti , frater germanus Petri Francisci magistri Johannis Senensis factoris et negotiorum gestoris DD. Alexandri et Julii de Spanocchis , fratrum depositariorum SS . D. N. pape, quem pridie Sanctitas sua , hospitali s . Spiritus in Saxia de Urbe , per obitum quondam Gratiani de Villanova, preceptore carenti, prefecit in preceptorem , quem eadem Sanctitas exuit habitu dicti ordinis montis Oliveti , et capellum nigrum, prout et protonotarii solent, capiti suo imposuit et vestes duas albas et scapulare quibus Papa dictum preceptorem exuit : recepimus ego et socius meus res ex consuetudine nobis obvenientes. Descendit deinde Pontifex et , facta oratione ante altare , accepto regno, venit ad navem veronice ubi vidit ferrum lancee et vultum Domini : quibus ostensis, licenciavit cardinales et ducem sub porticu s . Petri ; ipse non ascendit ad palatium . Dux Stetinensis , associatus ab oratoribus et alia multitudine , descendit ad scalas basilice predicte ubi equum ascendit et medius inter archiepiscopum Reginensem a dextris et Henricum, ducem Brunswicensem a sinistris , oratorem serenissimi Romanorum regis , precedentibus scutiferis , etc. , et illo nobili qui ensem cum capello immediate ante eum portabat, ipso equitante. Post ducem equitabat D. Philibertus Naturelli , etiam orator serenissimi Romanorum regis , medius inter oratorem Venetorum a sinistris et oratorem regis Neapolitani a dextris . Post illos , prelati palatii , licet male , quia primum locum cum oratoribus predictis habere debuerunt et alii , bini et bini, ducem ipsum ad hospitium suum associarunt, el cum illis dux ex more gratias egisset, recesserunt omnes.

１４９８年２月２１日（水）

　Feria quarta, 21 mensis februarii, RRmi. DD. cardinales et Borgia equitarunt ex Urbe in habitu laicali gallico , causa solatii, Ostiam Tiberinam, et inde, die sabbati 24 dicti mensis, cum iisdem habitibus sunt ad Urbem reversi.
　In hoc carnisprivio, nullum festum, nullum publicum solatium habitum est in Urbe neque in Agone neque in Testaccio ; non facte maschare.

１４９８年８月１７日（金）

　Feria sexta, 17 dicti mensis augusti, fuit secretum consistorium in quo Rmus. D. cardinalis Valentinus proposuit ab ineunte etate ex animo se inclinatum fuisse statui seculari ; SS. autem D. nostrum omnino voluisse ut se daret et incHnaret statui ecclesiastico, propterea ipsum tôt supervenientibus dignitatibus ecclesiasticis et beneticiis condonasse, et ad ordinem diaconalem promoveri voluisse, cujus voluntati se opponere sibi visum non est. Cum autem omnis ejus animus et desiderium et inclinatio sit adhuc continuo prout semper fuit ad statum seculare, supplicavit SS. D. nostrum ut dignetur cum singulari clementia prosequi et semet dispensare ut, omissis habitu et dignitate eeclesiastica, hceat ei redire ad seculum et matrimonium contrahere, ac RRmos. DD. cardinales rogavit quatenus hujusmodi dispensationi consentire et pro illius obtenlu, una cum et pro eo, eidem SS. D. nostro supplicare vellent dispensationem liberam de omnibus ecclesiis, monasteriis et quibusve beneliciis ecclesiasticis que ipse D. Valentinus obtinebat, eidem SS. D. nostro relinquens. Cardinales omnes communi et concordi veto dispensationem hujusmodi voluntati et arbitrio SS. D. noslri pape remiserunt.
　Eadem die, venit ad Urbem per portam Portuensem magnificus D. Ludovicus de Villanova, baro de Trans (1),

　 1. Louis de Villeneuve, baron de Trans, naquit vers 1451. Chambellan de Charles VIII, il eut le commandement d'une partie de la flotte destinée à la conquête de Naples. Il se distingua à Agnadel, à Fornoue et à Cérisoles. Pour le récompenser, Louis XII érigea la baronnie de Trans en marquisat, en 1505. Le premier en France, il porta ce titre, qui lui fut octroyé par lettres-patentes du mois de février de la m?me année, enregistrées au Parlement. Il mourut à Digne en 1516,

camberlanus et nomine Francorum regis Rmum. D. cardinalem Valentinum ad regnum Francie conducturus ; qui receptus fuit et associatus per familiares D. N. pape et RRmorum. cardinalium, more consueto oratorum ad prestandam obedientiam SS. D. N. pape venientium.

１４９８年１０月１日（月）

　Feria secunda, 1 mensis Octobris, in mane, secrete et sine pompa recessit ex Urbe Rmus. in Christo P. et D., D. Cesar, cardinalis Valentinus, iturus per mare in Franciam, et cum eo magnificus D. Ludovicus de Villanova, baro de Trans, cambellanus regis Francie, per eumdem regem pro eo missus et Johannes Jordanus de Ursinis, et duxit secum multos juvenes; ut intellexi, magnum thesaurum portasse dictum fuit, et inter alia relatum fuit plures vel multos ex equis suis ferratos fuisse ferris argenteis (1).

　 1. César Borgia se rendit en France "en la plus grande pompe et richesse du monde". Sa lettre de créance, écrite de la main du Pape, était ainsi conçue : I. H. S. Maria
Alexander PP. VI, manu propria. 　Carissime in Christo fili noster, salutem et apostolicam benedictionem. Desiderantes omnino tuæ et nostræ satisfacere voluntati destinamus Majestati tuæ cor nostrum, videlicet dilectum filium ducem Valentinensem, quo nihil carius habemus, ut sit certissimum et carissimum signum nostri in Celsitudinem tua caritas, cui ipsum non aliter commendamus sed eam tantum rogamus, velit eum fidei Regiæ tuæ commissum eo modo tractare, ut omnes etiam pro consolatione nostra intelligant a Majestate tua in suum omnino acceptum fuisse. Datum Romæ apud sanctum Petrum, die xxviij septembris.
　Au dos :
　« Dilectissimo in Christo filio nostro Regi Francorum Christianissimo. » (Bibl. Nat., fonds franç. mss. 8465, f. 13.)
　César était en outre porteur d'une lettre pour M. de Bouchaige, dont la teneur suit : Alexander PP. VI. 　Dilecte fili salutem et apostolicam benedictionem. Venientem istuc ad Christianissimum Regem dilectum filium nobilem virum Cesarem Borgiam Ducem Valentinensem nobilitati tue duximus commendandum; quam hortamur et rogamus enixe ut in sui suscipiat consilio et favore quibus poterit, adjuvet. Nos enim neque tibi quicquam accuratius commendare possemus, neque tu ulla in re alia magis gratificari. Datum Romæ apud Sanctum Petrum, sub annulo piscatoris, die xxviiij Septembris Mcccc Lxxxxiij, Pontificatus nostri anno septimo.
L. Podocatharus. 　Au dos :
　« Dilecto filio nobili viro domino de Bouchaige, Cambellano regio. » (Bibl. Nat., fonds franç, mss. 8465, f. 14.)
　 Brantôme rapporte ainsi, d'après une relation faite de visu, et qu'il avait trouvée dans les archives de sa famille, l'entrée du duc de Valentinois à la cour du roi Louis XII, qui était alors à Chinon, le 18 décembre 1498 : « Premièrement marchoient devant luy Monsieur le cardinal de Ruan, Monsieur de Ravestain, Monsieur le seneschal de Thoulouze, Monsieur de Clermont, accompagnés de plusieurs seigneurs et gentils-hommes de la cour, jusques au bout du pont, pour luy faire compagnie à son entrée. Devant luy, il y avait vingt-quatre mulets fort beaux, chargés de balius, coffres et bouges, couverts de couvertures avec les escussons et armes dudit duc. Après encore venoient vingt-quatre autres mulets avec des couvertures de rouge et jaune miparties; car ils portaient la livrée du roi qui ésloit jaune et rouge, comme j'ai vu la reine Marguerite d'aujourd'huy, sa petite fille, les porter longtemps par ses pages et laquais. Puis après suivoient douze mulets avec les couvertures jaunes de satin, barrées tout à travers. Puis venoient dix mulets ayant couvertes de drap d'or, dont l'une barre estoit de drap d'or frizé, et l'autre ras : qui font en tout soixante et dix par compte. Quand tous les mulets furent entrez dans la ville, ils montèrent tous au chasteau.
　« Et après vindrent seize beaux grands coursiers, lesquels on tenoit en main, couverts de drap d'or rouge et jaune, ayans leurs brides à la gennette et à la coustume du pays (comme dit l'original). Item après cela venoient dix-huit pages, chacun sur un beau coursier, dont les seize estoient vetus de velours cramoisy et les deux autres de drap d'or frisé. Pensez que c'estoient, disoit le monde, ses deux mignons, pour estre ainsi plus braves que les autres. De plus, par six laquais estoient menées, comme de ce temps on en usoit fort, six belles mules richement arnachées de selles, brides et harnois, tous complets, de velours cramoisy, et les laquais vestus de même.
　« En après, venoient deux mulets portant coffres, et tous couverts de drap d'or. Pensez, disoit le monde, que ces deux là portaient quelque chose de plus exquis que les autres, ou de ses belles et riches pierreries pour sa maistresse et pour d'autres, ou quelques bulles ou belles indulgences de Rome, ou quelques saintes reliques, disoit ainsi le monde. Puis après venoient trente gentilz-hommes, vestus de drap d'or et de drap d'argent. C'estoit une trop petite troupe, disoit la cour, vu le grand attirail précédent. Il en faloit, pour le moins, cent ou six vingts, les uns vestus à la mode de France, et les autres à celle d'Espagne.
　« Item, il y avoit trois menestriers, c'est à sçavoir deux tambours et un rebec, dont l'on usoit fort en ce temps là, comme aujourd'huy font les grands seigneurs d'Allemagne et les généraux d'armées qui usent de leurs tymballes quand ils marchent ces deux tambourineurs estoient vestus de drap d'or, ainsi qu'estoit la coustume de leur pays, dit le texte original; et leurs rebecs accoustrez defd d'or; et aussi les instruments estoient d'argent avec de grosses chaînes d'or : et alloient lesdits menestriers entre lesdits gentils-hommes et le duc de Valentinois, sonnans toujours.
　« Item, quatre trompettes et clairons d'argent, richement habillés, sonnans toujours de leurs instruments. Il y avoit aussi vingt-quatre laquais, tous vestus de velours cramoisy my-party de soye jaune; et estoient tous autour dudit duc auprès duquel étoient monsieur le cardinal de Rouen qui l'entretenoit.
　« Quant audit duc, il estoit monté sur un gros et grand coursier, harnaché fort richement, avec une robe de satin rouge et de drap d'or my-party; je ne puis pas bien comprendre quant à moy cette estoffe, et brodée de force riches pierreries et grosses perles. A son bonnet estoient doubles rangs de cinq ou six rubis, gros comme une grosse fève, qui monstroient une grande lueur. Sur le rebras de sa barette y avait aussi une grande quantité de pierreries, jusques à ses bottes, qui estoient toutes lardées de cordons d'or et de perles; Et un collier, pour en dire le cas,
Qui valoit bien trente mille ducats. 　« Ainsi dit la rime dudit escrit.
　« Le cheval qu'il montoit estoit tout chargé de feuilles d'or, et couvert de bonne orfèvrerie avec force perles et pierreries. Outre cela, il avoit une belle petite mule pour se faire pourmener par la ville, qui avoit tout son harnois, comme la selle, la bride et le poitrail, tout couvert de roses de fin or espais d'un doigt.
　« Et, pour faire la queue de tout, il y avoit encore vingt-quatre mulets avec des couvertures rougos ayans les armoiries dudit seigneur ; avec aussi force cai'îage de chariots qui portoient force autres besoignes, comme des lits de campagnes, de la vaisselle et autres choses. Ainsi entra, pour avoir grand renom,
Ledit seigneur au chasteau de Chiuon. 　« Ce dit la rime.
　« Voilà l'équipage du galant, dont je n'ay rien changé du sens de l'original. » Brantôme, Les Vies des homineti llhtstr., ete.f discours XLVIII. César Borgia. Le roi le reçue avec de grandes marques d'honneur, non sans se moquer intérieurement, lui et sa cour, de « l(i nUns gloire et bombance sotte de ce due de Valentinois.n Yoy. Robert de la Marck, dans le Panth. liltér. (Buchon), p. 218, et la relation de Sanuto, t. II, col. 320-1, (pii se rapproche beaucoup de celle de Brantôme.

１４９８年１２月２５日（火）

　Anno a nativitate D. N. J. C. MCCCCLXXXXIX, die 25 mensis decembris, SS . D. N. circa horam XVI, vel quamprimum, venit ad cameram papagalli , ubi, receptis paramentis, dempta mitra, benedixit ensem et incensavit, more solito , ipsam me tenente , quousque D. Adrianus , clericus camere, superpellicio indueret, qui ipsum deinde ante crucem ad basilicam predictam portavit et reportavit. Finita missa, more solito , Papa antequam exiret cameram secretam , convocatis ad se cardinalibus , decrevit ensem cum pileo mittere Illmo. D. Ludovico XII, Francorum regi christianissimo . Venit deinde ad basilicam processionaliter et ratione consueta, sub thiara sive regno ; et licet predictus D. Adrianus , etiam protonotarius et secretarius apostolicus, habitum pronotoriatus deferret, tamen quia ensem deferre spectabat ad clericos camere , non autem ad protonotarios vel secretarios , nolui quod in habitu clericali camere protonotarii vel secretarii , ut conveniebat , ipsum ensem portaret, prout factum est . Primam aquam manibus Pape dedit orator Florentinorum ; secundam orator Venetorum ; tertiam primus illorum duorum oratorum regis et regine Hispanarum, qui ultimo venerunt ad Urbem ; quartam , Illmus . D. Alphonsus de Aragonia, dux Biseliarum, maritus D. Lucretie ; assistens fuit Rmus. D. cardinalis Ulixbonensis ; evangelium latinum dixit Rmus. D. cardinalis Senensis , epistolam latinam D. Bernardinus Gambara, subdiaconus apostolicus, evangelium grecum R. in Christo P. D. Joseph, episcopus Mutinensis, epistolam grecam D. Demetrius beneficiatus basilice s . Petri . In hac missa omnia observata sunt more consueto ; qua finita et benedictione per SS . D. N. data, Rmus. D. cardinalis Ulixbonensis assistens, publicavit plenarias indulgentias interessentibus per SS . D. N. concessas, latino sermone tantum , ut moris est ; cum SS. D. N. descenderet de altari et sederet in sede sua in qua portatus erat , exposui Sanctitati sue, in presentia D. Bernardini, socii et college mei, quod quondam Antonius Rebioli, socius meus in officio ceremoniarum consuevisset singulis diebus habere panes et ciambellettas ; et propterea in curia supplicavi cum eodem socio meo et pro nobis, Rmo. D. Senensi , S. Georgii et Ascanio cardinalibus , Sanctitati sue , ut dignaretur nobis gratiam facere et hujusmodi panes et ciambellettas singulis diebus nobis mandare. Respondit Sanctitas sua quod super hujusmodi consuetudine informaremus magistrum domus nostre ; et noluit gratiam hujusmodi nobis libere facere. Deo gratias.
　Descendit deinde in sede sua consueta, portatus ad navem Salvatoris , ubi vidit vultum Domini omnibus ostensum ; ferrum autem lancee non fuit ostensum. Ostenso vultu sacro sub porticu basilice predicte, dedit licentiam omnibus cardinalibus in palatio apostolico non residentibus , ascendit palatium ipsum, deposuit in camera papagalli vestes sacras, et fecit prandium et deinde cenam.

１４９９年１月１４日（月）

　Feria secunda, 14 dicti mensis Januarii, venit ad Urbem Magnificus D... orator Illmi. Federici regis Neapolitani ad serenissimum regem Romanorum; a suis duntaxat associatus in sero tarde intravit Urbem. Magnifici Domini oratores Sereniss. regis et reginae Hispaniarum, qui nuper de mense Decembris Romam venerunt, petierunt a SS. D. N. in sacri collegii RRmorum. DD. cardinalium praesentia audiri, asserentes id eis a rege et regina commissum, quod SS. D. N. ipsis continuo ac sepius negavit; consensit tandem eos audire, in sex cardinalium praesentia, et diem eis statuit Mercurii 16 dicti mensis Januarii, qua post prandium in camera papagalli eos audivit. Interfuerunt RRmi. DD. cardinales Ulixbonensis, Alexandrinus, Sancti Crucis, Capuanus, vicecancellarius et Borgia. Post longum sermonem oratorum, habita sunt inter eos verba valde clamorosa tam per Papam quam per oratores et injuriosa. Tandem oratores, asserentes eorum dicta debere ex commissione regis et regine coram notario et testibus protestari, petierunt notarium publicum intromitti; Papa respondit quod protestarentur in partibus suis, coram se non debere protestari. Dictum fuit inter alia dictos oratores petiisse quod Papa revocaret filium suum cardinalem Valentinum ex Francia et eum pristine dignitati, scilicet cardinalitie, restitueret (1).

１４９９年４月８日（）

　Die lune, 8 aprilis, circa horam xxi, venit ad Urbem magnificus D. Cesar de Guaschis de Alexandria, juris utriusque doctor, orator Illmi. D. Ludovici, ducis Mediolani ad SS. D. N. missus, per portam Viridarii ; receptus fuit et associatus prout oratores ad prestandam obedientiam venientes recipi et associari solent, et male.

１４９９年４月１２日（）

　Feria sexta, 12 aprilis, fuit consistorium secretum in quo R. in Christo P. D. Jacobus de Dragatiis, sacri palatii causarum auditor, electus et promotus fuit ad ecclesiam Madrusiensem tunc pastoris solatio destitutam cum reservatione loci auditoratus, et omnium beneficiorum et offîciorum ; et die lune, 15 ejusdem, visitavit SS. D. N. et cardinales, associatus a coauditoribus suis et aliis prelatis, et illis gratias egit, more solito.

１４９９年４月１７日（）

　Feria quarta, 17 dicti mensis aprilis, fuit consistorium secretum in quo R. in Christo P. D. Ventura, tunc electus Civilatis Castelli, camere apostolice clericus, qui possessionem ecclesie sue dicte civitatis usque tunc non potuit adipisci, opponentibus sibi Vitellensibus Civitatis Castelli civibus ; absolutus fuit a vinculo quo ecclesie predicte tenebatur, et translatus ad ecclesiam Interamnensem, per cessionem nepotis Rmi. D. cardinalis Montis Regalis, pastoris solatio destitutam ; qui mansit sine ecclesia. Ad ecclesiam autem Civitatis Castelli promotus et electus fuit D. Julius Vitellius, qui infra duos aut tres dies immediate sequentes invasit armata manu castrum Urbenetani diecesis et illud vi cepit in signum professionis sue.
　Eadem die, ante horam consistorii, recessit ab Urbe R. in Christo P. D. Johannes, episcopus Carthaginensis, orator regis et regine Hispaniarum, iturus ad ecclesiam suam, associatus a magnifico D. Garsia de Lasso, qui ad sinistram episcopi equitabat, et D. Henrico de Corduba et Philippo Pontio laicis oratoribus eorumdem regis et regine, qui, ante dictos episcopos et Garsiam equitabant, et magna multitudine nationis Hispane usque ad numerum lxx vel circa. Ducta fuit ante eum mula sellam habens altissimam ad instar sedis cameralis cum sua spalleria de veluto nigro, et fibulis aureis ornatam, sessum habentem commodissimum, adeoque ut illi insidens videretur sedere in sede camerali; quatempore opportune uti posset. Dominas conducat eum ad bene agendum.

１４９９年４月２０日（）

　Sabbato, 20 aprilis, SS. D. N. accepit litteras ex Francia, significantes Sanctitati sue matrimonium esse conclusum inter quondam cardinalem Valentinum et D. de Abretto, nomine filie sue, cum capitulis desuper confectis inter alla continentibus, ut dicebatur, quod Sanctitas sua deberet dare in dotem 200 m ducatorum, et matrimonium non deberet consummari, priusquam Sanctitas sua fratrem sponse cardinalem creaverit et publicaverit.

１４９９年４月２５日（）

　Feria quinta, 25 aprilis, festum s. Marci evangeliste, R. in Christo P. D. Petrus Paulus, episcopus s. Agathe, celebravit missam solemnem more solito. Accepit paramenta in sacristia et ibidem ea post missam deposuit ; dixit unam orationem tantum et prefationem de apostolis. Alia more solito. Interfuerunt preter D. Beneventanum cardinalis s. Angeli, episcopus, s. Praxedis, Ursinus, s. Dionysii, Alexandrinus, s. Crucis, presbyteri ; Senensis, Georgius, Columna, Medices, s. Severini, Cesarinus, Farnesius et Borgia, diaconi ; s. Angeli, accepta pace ab assistente, dedit eam s. dementis, et ille presbyteris. Beneventanus accepit pacem ab assistente, non ab ultimo diacono, postquam stetit episcopus; et presbyteri cardinales steterunt in scamno, in cornu evangelii, caput tamen non fecerunt ab altari, sed a solio pontifîcali. Idem observarunt diaconi qui steterunt in aliis banchis, in cornu epistole, post quorum ultimum stetit Beneventanus. Orator Venetorum etiam interfuit et stetit in scamno simplici posito post scamnum diaconorum cardinalium, sine scabello. Incepta missa, incepit venire processio. Feci eis mandari eis ut non intrarent ecclesiam usque ad postcommunionem dictam. Nihilominus clericus s. Marie in Via Lata, in basilica s. Petri intravit et pertransivit ecclesiam ; non tamen fuerunt admissi ad altare. Facta communione per celebrantem, venerunt conservatores camere Urbis cum aliis offîcialibus Capitolii, qui circuiverunt altare majus, more solito. Male tamen fuerunt omnia et sine aliqua advertentia : debebatur enim deputari custos ad introitum, ad altare majus, qui neminem intromisissel, ad expectandam communionem celebrantis. Sed horum nihil factum est suo teinpore.

１４９９年４月２７日（）

　Sabbato, 27 aprilis, circa horam xxii, intravit Urbem Dominus... qui per portam beate Marie de Populo. Cum equis septem, associatus a familia R. D. episcopi..... (1), permansurus in Urbe, sub protectione Rmi. D. cardinalis s. Severini.

　 1. Les mss. donnent Flosmensis qui n'existe pas.

１４９９年４月２８日（）

　Dominica, 28 aprilis, festum s. Vitalis, ego ex commissioue sive rogatu Rmi. D. s. Vitalis, Gurcensis nuncupatus, celebravi missam solemnem, ministrantibus mihi diacono et octo ex cantoribus capelle SS. D. N. Pape, consuete cantantibus, Rome, in ecclesia s. Vitalis satis ornata, in Rmi. D. cardinalis s. Dionysii et Gurcensis presentia ; qui sederunt in duabus sedibus positis in extremitate tribune et cornu evangelii ; cardinalis s. Dionysii sedit versus medium tribune, et Gurcensis, in angulo tribune, sive extremitale. Interfuerunt etiam D. Philibertus Naturelli, orator regis Romani, episcopus Trecorensis et protonolarius, oratores regis Francie, qui omnes sederunt in scamno posito extra tribunam, per longum ecclesie, ad dextram cardinalis, tamen magis retro. Primus eoruni sedit D. Philibertus, secundus archidiaconus, deinde alii duo, in opposito cardinalium ; sub tribuna et usque extra fuerunt posita tria scamna super quibus sederunt protonotarii, Dricherer, Johannes Nilis et alii quamplures curiales. In cornu epistole, non longe ab altari, positum fuit aliud scamnum, in quo sedimus, ego cum ministris meis, tempore congruo faciès vertentes cardinalibus, prout etiam alii in eodem latere sedentes vertebant. Ego dixi confessionem cum ministris meis, imposui incensum, tam pro prima incensatione altaris quam pro secunda, et ad evangelium benedixi diacono et aquam pro calice. Si autem cardinalis Gurceiisis fuisset solus, fecisset hec omnia, prout in pontiticali. Post primam incensalionem altaris, fui ego solus incensatus, diacono bina vice mihi thuribulum ducente. Post evangelium nolui deosculari evangelium neque incensari, ob reverentiam cardinalium, et in fine misse benedixi de eorumdem cardinalium licentia : pronuntiavi indulgentias cc dierum per eos interessentibus coucessas; et, linita missa, rediimus ad domum.

１４９９年４月２９日（）

Feria secunda, 29 aprilis, fuit consistorium secretum, in quo SS. D. N. absolvit Rmum. D. cardinalem Gurcensem vinculo quo tenebatur ecclesie s. Vitalis de Urbe et commendavit sibi eam, et evexit ecclesie beate Marie Nove in ecclesiam et titulum presbyteralem, et dedit eam sibi in titulum cum dispensatione de retinendo, ut prius ecclesiam Gurcensem, et quecumque alia beneficia.
　Eadem die, circa horam xvi, in palatio solite residentie Rmi. D. cardinalis Neapolitani, obiit R. D. Johannes Malatesta, abbas s. Gaudentii extra muros Ariminenses, ordinis s. Benedicti, cujus corpus circa horam 24 ejusdem diei portatum fuit a fratribus Minerve in ecclesiam conventus eorumdem et ibidem positum. Interfuerunt fratres Araceli et s. Augustini, et clerus s. Laurentii in Damaso, sub cujus parochia domus predicti cardinalis a parte anteriori constituta est, a parte posteriori vero sub parochia s. Pantaleonis ; quibus date fuerunt candele, more solito, in exitu de illa domo. Interfuerunt etiam familie Rmi. D. cardinalis Recanatensis, s. Crucis et s. Severini. Defunctus, paratus [erat] omnibus paramentis pontificalibus violacei coloris et mitra alba ; precesserunt intorticia xxxx, portata per familiares Rmi. D. cardinalis Neapolitani ; funus sequebantur sex funesti, unus post alium, et illos prelati, bini et bini, omnes pedestres. In choro Minerve recusaverunt fratres Minerve ex debito portare funus, sed intuitu Rmi. D. cardinalis, protectoris eorum, in quo eos arguit, cum ad eos debite pertineat funus deferre.
　Venerunt nove his diebus illustrem Herculem, ducem Ferrarie, tanquam arbitrum per dominium Venetorum et Florentinorum communi consensu electum ; probatum fuisse et laudatum quod Pisani essent liberi, ita tamen quod unum ex Florentinis singulis annis postularent in civilibus et alium in criminahbus, judices; et si quid redituum quod non pro necessitate Pisarum exbursaretur superesset, Florentinis assignaretur. Portus Ligurie similiter liber esset ; arces tamen et castella in potestate Florentinorum remanerent, et Florentini essent tanquam protectores illius portus, et venetis in certis annis 280 millia ducatorum persolverent. Veneti autem laudum hujusmodi non acceptarunt et permiserunt ducem predictum Venetiis recedere quousque laudum revocaretur ; quod et, licet invitus dicitur revocasse, et nisi novem obsides patritii Veneti Ferrarie fuissent, dubitabatur de arbitrio actum fuisse; quibus autem conditionibus ex articulis laudaverit, similiter nescitur. Interim dum hec agerentur, Magnificus D. Franciscus de s. Severino venit Pisas, nomine Januensium, quibus Pisani se dederunt : quod fîngens dux Mediolani egre ferre, omnia bona sua camere confiscavit (1).

　 1. Sur la guerre de Pise et la médiation du duc de Ferrare, acceptée d'un commun accord par les républiques de Venise et de Florence, voy. Guicciardini qui est entré dans les plus grands détails, liv. IV, ch. xxiv et suiv., Romanin, Storia docitm. di Venezia, t. V, ch. m; et Sanuto, t. II, col. 584, où se trouve la « copia di la sententia fè il ducha da Ferrara zercha la cità di Visa, in questa terra », à la date du 6 avril 1499.

　Feria sexta, 3 mensis maii, festum s. Crucis, R. in Christo Pater D. Petrus (2), episcopus Feretranus, celebravit missam publicam in ecclesia s. Crucis in Hierusalem, RRmis. DD. cardinalibus Beneventano, Ursino et s. Crucis presentibus et cantoribus capelle SS. D. N. pape; et de cantibus observate sunt ceremonie consuete, D. Bernardino Gutteri socio meo ministrante.

　 2. Sic dans tous les mss., à tort. En 1499, l'evêque de Montefeltre était Lucas Mellini.

Eadem die, fraterculus, decimum etatis sue annum agens, nomine...., ordinis s. Dominici habitum deferens, sermonem fecit coram SS. D. N. papa de passione Christi optime compositum, quem cum tanta facundia, animo et gestibus recitavit, ac si esset perfecte etatis, et scientie ad hoc aptissimus; in aula pontifîcum id factum est. SS. D. N. sedit in sede eminenti, juxta murum in loco solito posita in habitu quotidiano; et ad ejus sinistram, inter eum et capellam portalilem ibi positam, septem cardinales aderant, \idelicet s. Praxedis, Alexandrinus, Gurcensis, Agrigentinus, Capuanus, s. Severini et Borgia; ad ejus dexteram oratores regum et principum. Ante eum et versus dextram, ad spatium duarum cannarum vel circa, in modum triangularem, sederunt prelati et officiâtes circiter quadraginta; ab alia parte, ad sinistram Pape, juxta capellam predictam, stabat in loco eminenli fraterculus predictus sermonem pronuncians, ante cujus inceptionem SS. D. N. mandavit portas aperiri omnibus, et intraverunt omnes quotquot voluerunt persone, circiter 300, qui steterunt, post prelalos, ante Pontificem in triangulis sedentem. Sermo hujusmodi duravit ab hora xxi usque ad circiter xxm, sine titubatione et nota, sed cum omnium admiratioiie, laude et gralia pronuiitiatus. Magna fuit et siiigularis pueri dexteritas, facundia et memoria, et non ininor animus cum voce aptissima. Idem nuper fecerat alium sermonem in camera paramenti coram eodem SS. D. nostro, alium coram Rmo. cardinali Neapolitano, alium in ecclesia s. Laurentii in Damaso, alium in ecclesia Minerve et alios alibi. Habuit secum quatuor religiosos dicti ordinis sui, qui eum sequebantur, cum equitaret per Urbem; puer preibat in mula solus, et alii sequebantur in aliis mulis, bini et bini. Seniorem existimavi esse pueri genitorem.

１４９９年５月５日（）

　Dominica, 5 mensis maii, SS. D. N. hora vesperarum equitavil ad ecclesiam s. Marie Majoris, paratus more solito, cum capuccino albo et stola pretiosa. Cardinales equitarunt ante eum post crucem; ducli fuerunt unus tantum equus albus et mula in locis suis; precessit et etiam archiepiscopus Tranensis, nepos Pape; inter pedites circiter MDeorum, gubernatorin equo nigro sedens, sine cooperta, gabanum deferens de serico nigro super rochetum sive capellum pontificale. Interfuerunt cardinales xn, videlicet : s. Praxedis, Ursinus, s. Dionysii, Alexandrinus, s. Crucis, Gurcensis, Agrigentinus, Grimanus, Cesarinus, Farnesius, Januensis et Borgia. Papam secuti sunt cubicularii secreti, acolyti et prelati, et post eos magna copia gentium armorum, quorum conductor et capitaneus fuit Johannes Cervillon, Catalanus. Eundo equitavimus per campum Flore, plateam Judeorum, s. Mariam de Consolatione, s. Adrianum, redeundoper s. Marcum, s. Mariam in Via lata, Minervam, s. Eustachium, s. Jacobum hospitalis Hispanorum, ubi Papa vidit structuram novi studii et mandavit in pluribus locis stratas ampliari ; inde per Turrim sanguineam ad pontem s. Angeli in via recta ad palatium.
　Superioribus diebus, Rome, nuntiatum fuit crudele bellum in regno Neapolitano in valle Diane ditionis Salernitane, de mense aprilis proxime preteriti, inter milvos et corvos in aère, quorum ex utraque parte circiter xv"" convenerant; mortuorum ex utraque parte septem carrectas oneratas esse, que usque Neapolim couducte fuerunt; mortuorum hujusmodi fuisse ex milvis, ex quo existimatum corvos vicisse.

１４９９年５月８日（）

　Feria quarta, 8 mensis maii, vigilia Ascensionis D. N. Jesu Christi, fuerunt vespere solemnes in capella majori palatii.
　Die jovis sequente, fuit missa solemuis iii basilica s. Petri, quam celebravit Rmus. D. cardinalis Grimaims, Papa etiam presente; sermonem fecit D. Bernardinus de Piperno, capellanus Rmi. D. cardinalis s. Crucis. Finita missa, fuit oslensum sudariuni Domini, quo, in ejus navi, par SS. D. N. viso, Sanctitas sua ascendit ad locum publiee benedictionis, ubi populo benedixit solemniter, more solito.
　Heri vespere, ad vesperas, de capella [minore] ad capellam [majorem], Papa precedente, de mandato Sanctitatis sue dedi locum Rmo. D. Silveslro, episcopo Vigorniensi inter alios oratores et prelatos, quem R. P. D. Robertus, episcopus Trecorensis orator ducisse Britannie, regine Francie supra se recepit et ei cessit, licet uterque eorum per me de eorum loco fuisset certioratus. SS. D. N., hoc videns, admiratus est de Trecorensi et doluit de errore suo, et, post vesperas me rogavit ut ei faverem pro habendo loco suo; quod et feci in mane sequenti, ubi in capella ei cessit episcopus Vigorniensis, ut debuit; et deinceps obtinuit priorem locum idem episcopus Trecorensis, ut orator regine, cujus persona a ducissa separari non potest, et a digniore facienda est denominatio.

１４９９年５月１５日（）

　Feria quarta, 15 maii, fuit consistorium secretum, in quo fuit provisum ecclesie Andegavensi, tunc certomodo pastoris solatio destitute, de persona R. P. D. [Francisci de Rohan], sedis apostolice protonotarii, filii marescalci regine Francie, et in eodem consistorio expedite bulle, que antea scripte erant, ut possent ante vigesimam quintam diem ejusdem mensis Andegavensibus presentari, quod eumdem diem singulis canonicis pretixerant.

１４９９年５月２２日（水）

　Feria quinta, 22 maii, R. in Christo P. D. Robertus, episcopus Trecorensis, celebravit vesperas solemnes in ecclesia, s. Yvonis, hospitalis Britannie ; de eodem sancto festuin fuit dominica Pentecostes, 19 hujus, et in crastinam diem translatum; dixit unam orationem tantum, Interfuerunt RRmi. DD. cardinales Gurcensis, Capuanus et de Borgia.

１４９９年５月２３日（木）

　Die sequente, idem episcopus celebravit missam solemuem in eadem ecclesia, cum decano et subdiacono, et cantoribus capelle nostre ; qui cantores etiam heri vesperas ibidem cantaverunt. interfuerunt huic misse RRmi. DD. cardinales s. Dionysii, s. Crucis, Gurcensis, Capuanus et Borgia; et fuerunt caput tam heri in vesperis quam hodie in missa, in medio tribuni; descendentes alii ad sinistram pariter suo ordine sedebant. Celebrans sedebat in faldistorio, in posteriori cornu epistole, facie cardinalibus versa. Missa finita et benedictione per celebrantem data, quilibet cardinalium predictorum dedit interessentibus indulgentiam, quam publicavit celebrans more solilo.
　Eadem die venit cursor ex Francia, qui nuntiavit SS. D. nostro filium suum, olim cardinalem Valentinum, contraxisse matrimonium cum Magnifica domina [d'Albret], a die [12] presentis mensis et illud dominica ejusdem mensis consummasse et fecisse octo vices successive (1).

　 1. Il avait eu pourtant une nuit de noces fort troublee, au dire du seigneur de Fleurange : « ... Et pour vous conter des noces dudict duc de Valentinois, il demanda des pilules à l'apothicaire pour festoyer sa dame, là où eust de gros abus, car au lieu de luy donner ce qu'il demandoit, luy donna des pilules laxatives, tellement que toute la nuict il ne cessa d'aller au retraict, comme en firent les dames le rapport au matin. » Memoires de Robert de la Mark, seigneur de Fleurange. (Panth. litt., ch. IV, p. 218.) Voy. de Maulde, chap. IX, p. 361-6 ; et les Ordonnances des Rois de France, t. XXI, p. 210, 213, 227.

Venit alius nuncians quod in die Pentecostes, xix hujus mensis, rex Francie assumpsit dictum ducem in confratrem confraternitatis s. Michaelis, que est regia et magni honoris. Fuerunt propter ea et ex mandato et commissione SS. D. N. pape multi ignes per Urbem, videlicet ante domos RRmorum. DD. cardinalium Ursini, s. Dionysii, filie Pape, et multorum Hispanorum in sero diei jovis, xxiii mensis maii, in signum gaudii, sed in magnum dedecus et verecundiam SS. D. N. et hujus s. sedis.
　Eadem die, circa horam xxi, intravit Urbem per portam Viridari Spectabilis D. Paulus Capello, doctor et miles, orator dominii Venetorum ad SS. D. N. missus, ad annum in Urbe permansurus, more eorum solito; qui receptus fuit et associatus a familiis SS. D. N. et RRmorum. DD. cardinalium, prout oratores pro obedientia prestanda venientes recipi consueverunt, et male.

１４９９年１２月２５日（水）

　Anno a nativitate Domini MD feliciter inchoante, die mercurii, 25 mensis decembris, festo nativitatis ejusdem Domini, SS. D. noster paratus in camera papagalli, non benedixit ensem cjuia abbas sacrista non habebat librum paratum neque aquam benedictam ; sed, D. Ventura Benassai clerico camere iilum ante crucem more solito portante, Papa venit processionaliter ad basilicam s. Petri quam per mediam portam solitam intravit. Antequam exiret cameram predictam, vocavit ad se conservatores camere predicte Urbis et eis dixit quod, propter contentionem quam cum omnibus principum oratoribus haberent super precedentia, ante eum incederent post cardinales; quod nimis absurdum fuit. Bene tamen hujusmodi conservatores non habuerunt quia socius meus fecit eos portare baldachinum supra Papam, qui regnum seu tiaram portavit. Pervento ad altare majus basilice predicte, dedi ensem cum capello uni ex servitoribus armorum, qui illum in cornu posteriore epistole juxta columnam per totam missam manu tenuit, cum non posset alias ibidem firmiter locari. Finita missa, reaccepit eiim D. Ventura predictus et ad cameram Pape reportavit, quia non fiiit alicui datus. Primam aquam manibus Pape dedit novus orator regis Hispaniarum ; secundam Magnificus D. Humbertus de Bastarnay, miles, baro de Bouchage in Delphinatu; tertiam Illmus. D. Ludovicus de Borbonio, comes de Vendomo ; quartam don Alphonsus de Aragonia, dux Biselliarum. Rmus. D. cardinalis Neapolitanus fuit assistens ; Rmus. D. Senensis dixit evangelium latinum ; D. Vasinus Gambara, epistolam latinam; R. P. D. Alexius Gallipolitanus, evangelium grecum et D. Demetrius beneficiatus basilice s. Petri, epistolam grecam. Papa, postquam venit ad aUare predictum, mandavit ostendi popido Veronicam, ut ecclesiam exiret, quia magna pressura erat in ea. Ostensa est antequam missa inciperetur; et, finita missa iterum est Pape ostensa, ter, ut fieri solet, et ante eam lancea Christi bis. Rmus cardinalis Senensis publicavit plenarias indulgentias per Papam concessas more solito apud altare predictum omnibus iUic existentibus, licet, me supplicante, Pape indulgentiam hujusmodi tam ibi quam in Urbe existentibus concesserit ; sed noluit concedere jubileum, nescio causam, cum idem videatur esse jubileum et indulgentia plenaria. Visa Veronica, Papa noluit exire per portam auream, sed per mediam solitam exivit, et licenciatis sub porticu cardinalibus, rediit ad palatium.

１４９９年１２月２６日（木）

　Feria quinta, 26 decembris, festo s. Stephani protomartyris, Rmus. D. cardinalis s. Praxedis celebravit missam publicam in capella majore palath, Papa presente. Sermonemfecit quidam frater ordinis predicatorum, socius generahs ejusdem ordinis. Pinitamissa, dixiSS. D. nostro cubicularios et scutiferos preter bonum ordinem incedere ; inter Sanctitatem et cardinales neminem debere esse medium ; ubi predicti cubicularu et scutiferi ac muhi alii irent cum magna confusione, custodes ahquos corporis et persone sue posse ire hinc et abhinc juxta sedem suam ; scutiferos et cubicularios precedere debere acolytos clericos, camere auditores ; et ceteros ante crucem Sanctitatem immediate sequi debere ; aliquod dictum Sanctitas sua commisit D. Bernardino socio meo, quod diceret cubiculariis et scutiferis predictis quod deinceps incederent in loco suo ante crucem ; aha omnia acta sunt more solito.

１４９９年１２月２７日（金）

　Feria sexta, 27 decembris, festo s. Johannis evangeliste, Rmus. D. cardinalis Agrigentinus celebravit missam publicam in capella predicta, Papa presente. Sermonem fecit quidam frater ordinis servorum B. Marie ; D. Bernardinus socius meus retulit mihi dixisse Pontitici locum conservatorum camere Urbis non debere esse post cardinales, sed ante crucem, et Papam respondisse se indigere ilhs et propterea velle ahquot diebus eos ibi ire; hoc mane tamen ibi non ivisse, sed in loco suo ante crucem; alia acta suntmore solito. Dominica, 29 dicti mensis decembris, venerabihs vir D. Johannes Vannubius Lucentii, juris utriusque doctor, futurus auditor rote in locum bone memorie D. Jacobi Dragatii electi Madrusiensis, Rome, in ecclesia s. Eustachii, post vigesimam horam, in RRmorum. DD. cardinaKum Neapolitani, Uhxbonensis^ Recanatensis, Beneventani, s. Praxedis^ Ursini, Alexandrini, s. Crucis, Agrigentini, Capuani, Senensis et Farnesii presentia et multorum prelatorum, repetiit capitulum cum non ah hominlbus extra de judiciis,,,, de cujus materia novem conchisiones formaverat, contra quas arguerunt primo R. D. episcopus Nolanus, rector studii Urbis Rome, secundo gubernator Urbis, tertio D. Fehnus, episcopus Pennensis, unus ex auditoribus causarum palatii apostolici locum tenentibus, quarto D. Dominicus Jacobatius, quinto D. Antonius de Monte auditor rote et ultimo, de hcentia et consensu advocatorum consistorialium predictus D. auditorandus cum magna omnium laude pertinentissime respoAditreorum argumentis prius bene repetitis. Conclusiones autem he erant(1) : I. Laicus, clericatum tantum in carceribus assumens, in causa criminah etiam et inchoata, gaudet privilegio fori. II. Laicus sic ordinatus, in penis ordinis determinatis a jure, si ecclesiasticus supra illis pronunciare pubhcatione juris non poterit, est actualiter degradandus. III. Servus ordinatus sine licentia^ licet propterea domino restituatur, gaudet privilegio fori riihilominus. IV. Clericus corljugatus relinens in causa criminah privilegium fori gaudet etlam dicto privilegio iil Causa mere civih. \. Le texte di^ ces conclusions li'est donne que par les mss. 1516 et 5160* ^ JOHANNIS BURGHARDl, LJanvier 1500 J V. Dato quod ]ioii gaucleret, non poterit persona ejus detineri ad instantiam judicis secularis pro debito casu, quo laicus dubitare posset. YI. Clericus criminosus et fugitivus, seu suspectus de fuga, non potestcapi a laico non particulare interesse habente ad effectum, ut presentet judici suo. VII. Clericus interticiens patrem suum seu sacerdotem, etiam proditorie, non est actualiter degradandus. YIII. Clericus depositus ob aliquod delictum, contumax in penitentiam suscipiendam et incorrigibilis, etiam post anathemata, comprimendus est per judicem secularem. IX Clericus incidens in nudum assassinamentum non punitur penis superioribus (I, de homicidio in YP capitulo). RRmi. DD. cardinales Ursinus, Capuanus vocati a SS. D. nostro per unum ex parafrenariis suis recesserunt de repetitione predicta antequam R. P. D. episcopus Pennensis argueret. Feria tertia, ultima ejusdem mensis^ vigdia circumcisionis Domini, fuerunt vespere papales in capella majore palatii supradicta, Papa presente; quibus finitis, pubhcati sunt novi officiales Urbis qui juraverunt fidehtatem et obedientiam SS. D. nostro more solito. Feria quarta sequente, 1 mensis januarii, fuit missa solemnis in eadem capella, quam celebravit Rmus D. cardinalis Alexandrinus^ etiam presente Papa; sermonem fecit D. Michael Yernus Mediolanensis cum modica laude et honore. Finita missa^ SS. D. noster, data benedictione, vocavit ad se R. in Christo P. D. Johannem, archiepiscopum Ragusinum, cujus virtutes plurimum laudavit et fecit eum cancellarie apostolice regentem et Rmi. D. vice cancellarii locum tenentem, qui Sanctitati sue gratias egit et pedem ejus deosculatus est. Post prandium, SS. D. noster ivit seu portatus est per deambulatorium de palatio suo ad castrum s. Angeli, ubi deinde vidit D. Lucretiam Borgiam, fiham suam, ante castrum s. Angehpredictum equitantem, ituram (ut existimavi) ad ecclesiam Lateranensem cum equis circiter centum quorum quinquaginta vel circa precedebant, quorum ultimus erat R. D. Petrus, episcopus Calmensis (1) 1. Calmensis, autre forme de Calinensis, Catemnsis^ Callinensis, Carinolensis , elc, Carigiiola, dans la royaume des Deux-Siciies. [Janvier 1500J RERUM URBANARUM COMMENTARII. 5 qui a clextris habebat quemdam baronem nobilem et a sinistris Monoculum Ursinum, maritum D. Julie cle Farnesio, sororis Rmi. D. cardinalis de Farnesio, quem sequebatur D. Lucretia, a sinistris suishabensD. Alphonsum cle Aragonia, ducem Bisiharum, maritum suum. Post eos ecjuitabat frater Rmi. D. cardinalis Borgie, capitaneus custodie porte palatii pape a sinistris et a dextris ejusdem quedam muher, quos sequebantur multe ahe muheres, singule habentes singulos nobiles et mihtes a sinistris, ad laudem et honorem s. romane Ecclesie.

１５００年１月２日（木）

　Feria quinta 2 mensis januarii, R. in Christo P. D. Johannes, archiepiscopus Ragusinus, quemherimane SS. D. noster inregentem canceharie prefecerat et c{ui eadem die post prandium in castro s. Angeh de ofhcio hujusmodi fidehter exercendo in manibus SS. D. nostri Pape solitum juramentum prestiterat, hora canceUarie venit ad cancehariam apostohcam associatus a RR. in Christo PP. D, Caputaquensi secretario et D. Jolianne Baptista Muhnensi datario SS. D. N. Pape, et de jussu predicti D. datarii, sedit, fecit oratiunculam de ofticio sibi commisso, et buham desuper sibi concessam ibidem exhibuit et presentavit, que fuit per D. Nicolaum de Casteho^ htterarum apostohcarum de majore presi-, dentia abbreviatorem juniorem inter tunc presentes, pubhce lecta; quam D. Nicolaus Antonius de Gottifredis, dicte canceharie custos, ad se recepit. Eidem autem arcliiepiscopo regenti non fuit a quoquam responsum, sed mansit ibi sedens, officium sihi commissum exercitaturus, cujus quidem buhe seu quarun;i htterarum apostohcarum tenor de verbo ad verbum sequitur :
　« Alexander, episcopus, servus servorum Dei, venerabih fratri Johanni archiepiscopo Ragusino, referendario nostro, salutem et apostolicam benedictionem. Tuam industriam et meritorum magnituchnem quibus Ahissimus ita personam tuam gratiarum largitione insignavit, ut in diversis que ex commissione nostra hactenus gessisti officiis et adeo sohichum et fidelem te exhibueris ut vehih jushhe cultor et in commissis fidehs, servus prudens et acceptus super negotia Domini constitutus merueris commendari ; chgna meditahone pensantes inducimur ut etiam tibi aha gerenda non dubitemus officia committere, firma spe ducti quod peracte solhcitudinis tue curis in ihis etiam te talem de cetero exhibere curabis, quod aliorum officiorum hujusmodi bono et felici regimini consuletur, dum siquidem, cum dilectus filius noster Ascanius Maria s. Viti in Macello martyrum decanus cardinalis, s. romane Ecclesie vicecancellarius a romana curia esset absens, proul extitit, etpost absentiam hujusmodibone memorie Aloysius, episcopus Pisauriensis, qui predicto vicecancellario in cancellaria apostolica presens erat, ab hac luce decessit. Nos, ne propter absenliam predicti vicecancellarii dicta cancellaria detrimentum aliquod pateretur, cum exercitium dicti officii cessare non posset, venerabilem fratrem Johannem Baptistam, episcopum Mutinensem, datarium, et referendarium nostrum domesticum, atque unum de numero dilectorum fihorum abbreviatorum majoris presidentie, qui per longa tempora in dicta cancellaria in expeditione litterarum apostoKcarum versatus fuerat, regentem dicte cancellarie ad bene placitum nostrum motu proprio constituimus et deputavimus prout in nostris inde confectis litteris plenius continetur.
　« Cum autem predictus Johannes Baptista episcopus, qui hactenus dictum officium laudabihter exercuit propter datariatus et alia diversa romane curie officia que habet, continuo sine ulla intermissione exercere ac plenaria negotia que sibi ratione officiorum etiam continue incumbunt expedienda sine suo maximo (et negotia hujusmodi in dicta curia prosequentium) incommodo, dicti regenlis officio intendere nequeat, Nos volentes eum ab hujusmodi onere relevare et, ne propterea ipsa cancellaria regente careat, debite providere, te, pro quo etiam dictus vicecancellarius nobis super hoc humiliter supplicavit, in regentem dicti officii, cum omnibus et singulis iUius honoribus, oneribus et emolumentis consuetis usque ad bene placitum nostrum, auctoritate apostolica, tenore presentium constituimus et deputamus et illud, dicto durante bene placito, tibi per te, veluti regentem ipsius officii; regendura, gerendum et exercendum committimus, dantes et concedentes motu simih harum seriei tibi plenam et omnimodam facultatem omnia et singula circa officii hujusmodi faciendi, gerendi et exercendi que predictus Johannes Baptista episcopus et ahi dicte cancellarie regentes qui pro tempore fuerunt, gerere et facere et exercere quomodo hbet potuerunt seu debuerunt.
　« Tu autem, exercitium officii hujusmodi propria devotione suscipiens, illud juxta datam tibi a Domino prudentiam, sic sollicite ac feliciter gerere et exequi audeas, quod exinde succedant optati fructus quos speramus; tuque nostram et apostolice sedis benedictionem et gratiam exinde uberius valeas promereri.
　« Datum Rome, apud s. Petrum, anno incarnationis dominice 1500, pontificatus nostri anno octavo.
　« Johannes Mutinensis, gratis de SS. D. nostri mandato. A. Draco, C. Barotius. — Registrata in secretaria apostolica. »
　Lecta et publicata fuit retroscripta bulla Rome in cancellaria apostolica, die jovis, 2 mensis januarii, anno incarnationis dominice 1500, pontificatus SS. D. nostri Alexandri divina providentia Pape VI, anno octavo.
　Facultas data penitentiariis Pape ordinariis, tempore jubilei, ac modificatio, et ordinatio oblationum per Papam facte :
　« Cum in principio hujus sacri instantis anni jubilei pro animarum Christi fidelium ad almam Urbem pro consequenda ipsius anni jubilei plenissima indulgentia confluentium salute, dilectis filiis penitentiariis nostris in basilica principis apostoiorum de Urbe, ipsos Christi fideles, etiam in casibus reservatis quatuor duntaxat exceptis tunc expressis, absolvendi plenam et hberam concessimus facultatem, prout in ceteris inde confectis litteris plenius continetur ; et quia quamplurimi Christi fideles ad dictam Urbem jam venerunt diversis irregularitatibus irretiti, cum quibus predicti penitentiarii dispensare nequiverunt, et creditum multos alios dicto anno esse venturos qui dictis dispensationibus indigebant ; et etiam multi peregrini et forenses qui ad dictam Urbem se contulerunt, ab ipsa non completo per eos numero ad visitandas basilicas et ecclesias dicte Urbis ad id deputataspretaxato, propter diversas et occurrentes necessitates discesserunt, et semper ad nos super concedendis dispensationibus predictis, et dicti temporis abbreviationem recursus haberi non potest, nos de animarum fidelium quorumlibet salute soIHcite cogitantes ac in premissis opportune providere volentes, predictis penitentiariis de quorum fide, discretione, bonitate et integritate gerimus in Domino fiduciam specialem pretaxatum tempus quindecim, peregrinis et forensibus ad minorem quinque, et Romanis et in dicta Urbe commorantibus ad minorem septem dierum numerum non reducant imposito tamen eisdem peregrinis et forensibus ac Romanis in dicta Urbe commorantibus dictum numerum abbreviari volentibus ut videlicet peregrini et forenses quartam, Romani yero et in dicta Urbe commorantes et residentes octavam partem ejus, quod pro eorum victu diebus, que eis abbreviabuntur, exponerent, in capsa penitentiariorum predictorum pro eorum eleemosyna ponant, in restaurationem et reparationem dicte basilice s. Petri convertendo et si qui erunt adeo pauperes ut eleemosynam elargiri nequeant, eos ab omni largitione hujusmodi liberando ; et quia eam aliqui ex dictis Romanis, senes, valetudinarii, claudi, intirmi, et inimicitias graves et periculosas habentes, qui basihcas predictas et ecclesias visitare non possunt, eis utaliquam vel ahquas ex predictis basihcis et ecclesiis, vel parochiales sub quibusvis degunt, visitando etiam in minore numero septem dierum, non teneantur ad aliam visitationem, et qui ex eis domum sive cameram exire non possunt, sufticiat solum eis orationem dominicam et salutationem angelicam tot vicibus el tot diebus quot ipsis penitentiariis videbitur dicere et recitare, missa tamen per ipsos ad dictam capsam, videlicet octava parte ejus quod exponerent diebus qui eis abbreviabuntur, prout supra dictum est, concedentes quod pauperes tamen nihil mittere teneantur. Necnon volumus aliquas eleemosynas pro animarum defunctorum salute elargiri etiam tempus predictum, data eleemosyna, de qua ipsis penitentiariis videbitur pro eorum arbitrio (habito tamen ad conditiones et qualitates personarum respectu) abbreviandi vel totum remittendi ac super irregularitatem quovismodo etiam in ordinibus, preterquam homicidiis voluntariis et bigamie contracto^ nec super matrimoniis, scienter vel ignoranter, in quibuscumque consanguinitatis et affmitatis gradibus etiam multiplicibus, a secundo tamen gradu inferioribus, contractis, occultis, tamen etiam carnali copula subsecuta, et in illis remanere licite possint, prolem susceptam et suscipiendam legitimam decernendo, previa tamen ab excommunicationis sententia quam proprie occurrerunt absolutione dispensandi ; necnon vota quecumque per confitentes eis emissa (Hierosohmitana, et continentie ac religionis votis duntaxat exceptis) commutandi, facta tamen super his debita compositione juxta quahtates et conditiones persoiiarum ad quas etiam debitus respectus liabeatur ; necnon super male ablatis, incertis et male quesitis, de quibus cum restitutio fieri debeat, notitiam liabeat personarum et qualitatem male ablatorum et male quesitorum componendi et residuum eis remittendi, ac cum symoniacis qui beneficia symoniace acquisiverunt similiter dispensandi, et eos a symonie labe ac excommunicationis, aliisque censuris ecclesiasticis absolvendi, ac eis qui dicta beneficia retinere, et, insusceptis ordinibus, etiam symoniace receptis^ etiam in altaris ministerio ministrare possint concedimus; abolendique omnem inhabilitatis et infamie maculam sive notam per eos premissorum occasione contractam ; scriptoresque litterarum apostolicarum qui ultra taxam aliquid receperunt, etiam absolvendi facta cum eis aliqua compositione secundum quantitatem pecuniarum quas receperunt, et similiter cum dictis symoniacis super fructibus male perceptis, videlicet ut ad minus tertiam partem ejus quod receperunt in dicta capsa ponant, et si ageretur de beneticio parvi valoris, vel cum adeo paupere, et nihil solvere posset, sibi totum remittendi plenam, Hberam et omnimodam in foro coiiscientie, duntaxat, et non ahter, hoc anno jubilei concedimus facultatem, super quibus omnibus eorumdem penitentiariorum conscientiam oneramus. Et quia ahquando posset contingere ipsos penitentiarios |super modo componendi in premissis vel ahis dubitare, volumus ut ipsi in his ad venerabilem fratrem Johannem Baptistam^ episcopum Mutinens^em, datarium nostrum, recurrere debeant, et quantum per eum mandabitur exequi teneantur, non obstantibus premissis, ac constitutionibus et ordinationibus apostohcis, ceterisque contrariis quibuscumque placet, et ita in foro conscientie, duntaxat, concedimus. Datum Rome apud s. Petrum, quarto nonas Martii, pontificatus nostri anno octavo. »

１５００年１月３日（金）

　Die veneris, 3 mensis januarii, fuerunt vespere papales in capella majore palatii apostohci, Papa presente ; quibus finitis, cum in camera papagalh Pontifex paramenta deponeret, quidam D. Leonardus, qui de Terra Sancta redierat, osculatus est pedem Pape et petht ac obtinuit pro se et quadraginta sociis a SS. D. nostro hcentiam et facultatem tribus diebus quatuor ecclesias pro consecutione indulgentiarum jubilei deputatas visitandi, et, ihis yisitatis, consequendi indulgentiam jubilei.

１５００年１月７日（火）

　Feria secuncla, sequenti festo epiphanie Domini, fuit missa solemnis in basilica s. Petri, quam celebravit Rmus. D. cardinalis Recanatensis, Papa presente^ qui venit ad dictam basilicam in tiara ; et non fuit sermo quia Pape visum est quod hora esset nimis tarda. Ostensus est Yultus Domini, more solito.

１５００年１月１２日（日）

　Dominica, 12 dicti mensis januarii, circa horam duodecimam, vesperis finitis in basihca principis apostolorum, quibus interfuerunt RRmi. DD. cardinalis Reneventanus et s. Praxedis, R. P. D. Andreas de Yalle, episcopus Cotroniensis, canonicus dicte basihce,. paratus pkiviaU et mitra, precedentibus ipsum clero ejusdem basihce, videhcet clericis beneficiatis, cantoribus et canonicis, processionahter accessit de choro ad capeham Yeronice quam ascenpit, et de ejus ciborio accepit ferrum lancee quo latus Salvatoris nostri dicitur fuisse perforatum ; quod ferrum, tempore fehcis memorie Innocenhi pape YIII, fuit ad Urbem portatum (1) et in ciborio predicto conservatum, et illud portavit processionaliter ad ciborium, supra altare beate Marie virginis sepulture predicti Innocentii ad hoc ordinatum.

　 1. Voy. t. I, p. 484 de cette edition.

Super ambobus ciborhs posita et accensa fuerunt omnia intortitia que ex ordine ibi poni possunt. Cantores dicte basilice precedebant dictam processionem, cantantes : Pange^ lingua, gloriosi.., Precedebant immediate ipsum episcopum duodecim beneficiati portantes duodecim intorticia ardentia ; ipsum sequebantur dicti duo cardinales, et eos prelati et eorum familia. Cum episcopus ascendisset dictum ciborium, dedit benedictionem interessentibus cum ferro predicto, reclusit ihud in tabernaculo preparato et recesserunt omnes.

１５００年１月１４日（火）

　In nocte sequenti, die martis, 14 dicti mensis, nuntiatum est per Urbem arcem Foroliviensem fraudulenter et violenter et in ea Magnificam D. comitissam, rehctam quondam comitis Hieronymi Riarii, ab Illustrissimo duce Valentino esse captam, ceteris omnibus interfectis (2).

　 2. « Tous les Allemands, Bourguignons, et autres soldats de la place, furent abandonnez au tranchant du glaive. Qui tant cruel leur feut, que un tout seul d'iceulx n'eust respit de mort, si n'est autant que fuite devant leurs ennemis leur en peut donner. Et feut le chapplis si sanglant, que plus de sept cent hommes feurent illec mis a l'espee. » Jean d'Auton, Hist. de Louys XII, ch. iv, pag. 12. Voy. les ch. i a IV, et Alvisi, Cesare Borgia, ch. I, etc.

Preterea etiam nunciatum est Rmum. D. cardinalem Borgiam ex Bononia vel a duce, cum quatuor tantum ex suis per tabellariorum postas, ut Roman veloci accessu veniret, Urbinum applicuisse circiter diem predictum et ibidem febrim ipsum invaslsse medicis valde suspectam ; de quo Papa fuit per D. Angelum episcopum Tiburtinum, cum eodem cardinale existentem, certificatus, et deinde per alium nuntium Pape per eumdem episcopum significatum febrim periculosam non esse et quod morbilli apparerent, quorum causa febris advenerat, quodque cardinalis ipse, captura arcis Foroliviensis intellecta, equum ascenderat, iturus Forolivium ad ducem Valentinum ei congratulaturus de victoria ; et, cum celeri accessu Forum Sempronium pervenisset, febrim vehementissimam rediisse, de qua expiravit in nocte, post diem jovis 16 dicti mensis januarii. Cadaver ejus portatum fuit die lune, 27 ejusdem mensis, et depositum in ecclesia beate Marie de Populo, ubi nulla ejus memoria habetur, nec sunt ei celebrate exequie.

１５００年１月２７日（月）

　Feria secunda, 27 januarii, fuit publicum consistorium in prima aula palatii apostolici pro obedientia per oratores illustrissimi Johannis regis et Catharine regine Navarre, comitum de Fuxo et dominorum Bearnorum; proposite fuerunt quatuor commissiones; primam proposuit D. Octavianus, secundam 0. Paulus Planca pro quodam Jacobo Andrea Polono de quadam falsitate, cui contradixit D. Justinus; interim socius meus, euntibus cum eo D. archiepiscopo Tarentino et Cortonense, Catanense et Pennense episcopis SS. D. nostri assistentibus, ivit pro oratoribus nescio ubi exspectantibus, quia in camera apostolica pro eis paratum non erat, nec alibi quod potuerim perquirere, licet ante consistorium super hoc diligentiam habuerim. Conducti fuerunt ad consistorium hujusmodi duo oratores, in litteris per eos presentatis nominati, nobilis Johannes Beamont, miles consanguineus regis et venerabilis Ferrandus de Baquidano, prothonotarius dilecti et fidelis consiliarii regis qui presentaverunt litteras missivas SS. D. nostri, a quo fuerunt primo recepti ad osculum pedis, manus et oris, more solito. Socius meus locavit eos retro bancum RRmorum. DD. cardinalium presbyterorum, perverso ordine, videlicet prothonotarius qui erat secundo nominatus et in habitu presbyteri tantum et non protonotarii, versus murum, in primo loco, et militem primo nominatum in secundo. Credo tamen quod fecerit id, locorum ordinem ignorans. Interim D. Justinus prosecutus est commissionem, qua expedita, lecte fuerunt littere, more solito. Deinde secundus orator fecit orationem; qui valde senex erat et infirmus et loquebatur adeo morose et lasse quod non potuit audiri a modice remotis et distantibus ; nominavit Papam consanguineum regis : nescio unde consanguinitas ipsa procederet. Papa, in responsione, confessus est se consanguineum regis esse, subjungens divina dispositione per novum matrimonium hujusmodi consanguinitatem esse renovatam. Finita responsione Pape, oratores predicti redierunt ad Papam et iterum osculati sunt pedem Pape preter consuetum, socio meo sic ordinante, seu Papa forte jubente. Post eos convenerunt tres vel quatuor milites Hispani ad osculum pedis Pape pro honore, quia illi duo oratores nullum familiarem habuerunt : nescio quando, an pedestres, an equestres Romam venerint, quia ante hoc consistorium nullum fuit de eis auditum verbum. Familia D. Lucretie, filie Pape, associavit dictos oratores ad eorum hospitium, quod nescio. Papa fuit ad consistorium predictum in sede portatus et in ea ad cameram reportatus. Uxor Illmi. D. ducis Valentini, filii Pape, dicitur esse soror regis predicti (1); in litteris ejusdem regis ut supra presentatis et lectis, erat nominatus primus orator regis R. in Christo P. D. Menaldus de Aura, episcopus Tarbiensis, quem dixerunt incurrisse infirmitatem, et in via permansisse.

　 1. Charlotte d'Albret, femrae de Cesar Borgia, etait en effet la soeur de Jean, devenu roi de Navarre par son mariage avec Catherine de Foix, soeur et heritiere de Francois- Phoebus, dernier roi de Navarre, mort sans posterite. Voy. E. Bonnaffe, Inventaire de la duchesse de Valentinois, Charlotte d'Albret, pag. 45; Grillon des Chapelles, Esquisses biographiques , t. II, p. 98 et suiv. D'opres une depeche de Cappello a la Seigneurie de Florence, a la date du 22 janvier de cette meme annee, le Pape aurait emprunte a gros interet plusieurs milliers de ducats pour les frais de voyage de Charlotte d'Albret qu'il desirait faire venir a Rome. « ... Il Papa ha tolto ad questi di ad costo di molte migiiaia di ducati per mandare in Francia per le spese, che vuole che la Duchessa mogle del Valentinese venga ad Roma : ma visto le cose oltre a monti andare in modo che non e sanza sospecto che li sia prohibito il venire, ha ordinato che il danario non si paghi di la, quando epsa non sia lasciata venire. II che, quando segulssi, si fa judicio che fussi manifesto segno di una mala dispositione, et malo animo del Christianissimo contro al Papa et contro al Duca... » (Clas. X, dist. 2, filza 49, ac. 35.)

Littere fuerunt (date) in oppido de Fuxo, XXII novembris 1499.

１５００年２月２日（日）

　Dominica, 2 mensis februarii, festo Purifioationis beatc Marie, SS. D. noster venit acl capellam majorem palatii, uhi benedixit et clistribuit canclelas, more solito. Duo tantum conservatores interfuerunt, qui tenuerunt candelas Pape. (^arolus Mutus^ prior caporionum et venit ad capellam ad jussum gubernatoris ; sed non pcrmisi eum sedere cum conservatoribus, vel ad gradum Pape juxta locum eorum; sedit ad pedes cardinalis Neapolitani. In processione, ivit ante Papam cum conservatoribus post omnes cardinaIcs. Interfuerunt etiam trcs oratores Pisanorum quibus ego, ex mc, dedi locum in bancho oratorum, post alios oratores. Gonc[uestus fiiit Florenlinus Pape qui mandavit mihi ut ipsos oratores Pisanos ponerem ante barones omncs. Intcrfuit ctiam orator regisNavarre (jui habuit locum immediatc post D. Philibcrtum oratorem regis Uomanorum, quia non interfuerunt alii oratorcs rcgii. Dixit mihi cardinalis s. Praxedis locum dcberi predicto oratori rcgisNavarre ante oratorem regis Neapolitani propter antiquitatem regni Navarre. Interfuerunt ctiam duo oratores Imolcnses et cluo Forolivienses^ qui jussu Papc sedcrunt in banco eorum, post alics oratores, et Papa dcdit seniori Foroliviensi ultra syjim candclam, unam candelam albam cardinalarem pro duceJValentino. Optimus fuit ordo in distributione candelarum ; nulla prcssura : omnes fuerunt prohibiti extra cancellum ante adventum Pape ; tcmpore distributionis acccsserunt pro candclis ad bancum primorum prelatorum et redicrunt per medium ante bancum cardinahum. Soldati tenebant baculos hinc inde manibus coUigatos. Papa fuit largus distributor ; dedit quasi omnibus officiahbus, etiam nobis ccremoniarum, duphcatas candclas, ahquibus trcs, quibusdam quatuor ; nuhus cardinalium petiit candelas pro Ascanio, neque pro s. Severini, neque pro Estensc. Capuanus, quinque candelas, nescio pro quibus, habuit; Ulixbonensis habuit pro s. Petri ad Vincula; Ursinus pro camerario. Cardinalis Montis Regalis celcbraturus, accepta candcla sua, venit ad faldistorium et accepit sandaha et alia paramenta pro missa; dcindc orator regis Navarre cledit aquammanibus Pape, et omnes carclinalcs tenuerunt manibus candelas suas. Superioribus dicbus, captus fuit et in castro s. Angeh ductus et in carceribus mancipatus R. P. D. Pctrus de Arancla (1), cpiscopus 1. Voy. t. II, p. 440 de cette edit. 14 JOHANNIS BURCHARDI, [Fevrier 1500] Galaguritaiius, magisler domus palatii apostolici de fide et heresi suspectus ; et commissum examen ejus et processus instructio R. D. Petro archiepiscopo Regino, alme Urbis gubernatori, Petro Cesanatensi episcopo, curie causarum camere apostolice palatii apostolici auditoribus locum tenentibus. Qui, ut abuno auditorum postea intellexi, produxit pro purgatione sua centum testes, quorum nuUus fuit qui non deponeret aliquid contra eum. Assertum autem fuit inter aha ipsum fateri et dicere legem mosaycam habere unum principium, christianam autem tria, Patris et Fihi et Spiritus Sancti, Christum passum non esse, si estDeus; orando dixisse gloria Patri^ omisso Filio et Spiritu sancto ; — fecisse prandium antequam celebraret ; — veneris sancte et ahis diebus prohibitis comedisse carnem; — indulgentias nihil esse vel operari, sed in^ \entas a Patribus pro eorum commodo ; — non esse infernum vel purgatorium, sed paradisum tantum, et multa alia. Diebus preteritis, nunciatum fuit Rome Alemanos cum magna potentia venisse ad lacum Comanum, quod D. Phihbertus, orator serenissimi Romanorum regis dixit Pontifici : nullas tamem de hoc Htteras habuit. Dictum quoque fuit de concordia inter ducem Mediolani^ episcopum Sedunensem et Suicenses firmata, et viginti octo milHa ducatorum per ducem Mediolani Suicensibus per singulos annos persolvendos. Die Lune, 3 mensis februarii, fuit mihi dictum per D. Phihbertum, oratorem serenissimi Romanorum regis, quod Rmus. cardinalis Ascanius die eadem, 3 februarii, horanonadecima intravisset Mediolanum cum duce Saxonie et tribus milHbus equitum et decem minibus peditum et quindecim carrutiis bombardarum etpulveris. Eadem die 3 , Ascanius cum tredecim mihibus peditum et equitum equitavit ad Paviam, ubi receptus fuit a civibus. D. Jacobus TrivuHius qui erat in castro exivit et castrum obtuHt se iHi daturum infra nescio quot paucos dies, si non veniret ei subsidium. Feria tertia, 4 mensis februarii, R. D. Johamies Vannutius Lucensis auditorandus^ tentalus fuit in secreto examine coramRmo. Alexandrino in domo sua in Burgo s. Petriper DD. auditores rote in cappis sedentes et per eos approbatus ai admissus ; et die Veneris^ dicti merisis, in camera apostoHca^ feCepto ab eo a [Fevrier 1500] RERUM URBANARUM COMMENTARII. 15 DD. presidentibus etperipsum prestilo juramcnto solito, datus sibi habitus consuetus, in quo descendit ad s. Petrum, et, in fme rote vocatus per DD., intra\it et in audientia sedit ad sinistram D. Gulielmi de Perreriis decani auditorum. Feria quarta, 12 dicti mensis februarii, camera apostolica vendidit D. Lucretie filie Pape oppidum Sermonete cum castro et omnibus pertinentiis suis pro octoginta millia ducatorum quos ipsa camera ab eadem D. Lucretia manualiter et in pecunia numerata est confessa recepisse. Feria quinta, 13 ejusdem mensis februarii, cadaver bone memorie D. Prosperi Caffarelli, episcopi Asculanensis, portatum fuit honorifice ad ecclesiam conventus Minerve, ibidem sepeliendum. Precesserunt intorticia quadraginta, et secuti sunt triginta funesti vel circa, quorum quindecim consanguinei ; primus Andreas, secundus Antonius, licet senior, deinde alii; associati fuerunt a prelatis et civibus quindecim; familiares nescio si fuerint associati. Ego non fui vocatus quia voluerunt facere suo modo. His diebus, unus parafrenariorum Pape circa portum, in littore maris, sagilta interfecit quamdam avem mag^mfii, quam in domo sua vidi, onocrotalum nuncupatam, longitudinis sive altitudinis palmorum novem a capite ad pedes, latam per circuitum quinque palmos, ala qualibet longitudinis palmorum sex, pedes et formam habentem cycni quam nos schyram appellamus, colorem ciconie; rostrum erat nec album nec nigrum, longitudinis palmorum duorum; extremitas superioris partis rostri erat torta in forma ancini; extremitas partis inferioris, que aliquantulum superiori brevior erat ad medium palmum, erat lata et concava in formam coclearis Turcarum; cum bursa de rostro appendenti ad collum erat distantia unius palmi; collum habebat longitudinem sive altitudinem quinque palmorum vel circa : habebat in gutture, cum aperiretur, piscem ponderis hbrarum sex; tota avis erat ponderis centum sexaginta librarum. Sabbato, 15 dicti mensis februarii^ circa primam horam noctis, veiiitad UrbemR.D.Matthias episcopus Secorciensis (1), cui ivimus obviam per portam de Populo; equitavit ad hospitium s. Angeli 1. GetteaiUre forme de Seccoviensis est ddnrlee partoUs les mssi 16 JOHANNIS BURCHARDl, [Fevrier 1500] ubi periioctavit : habebat equos quatuordecim. Dominica sequenti, venit in domum meam, in qua hospitatus est. Feria quinta, 20 ejusdem mensis februarii, R. P. D. Antonius Bavanus, episcopus Parentinus, magister domus cardinalis Cesarini, heri, ut dicebatur, peste infectus, diem clausit extremum: nescio ubi nec quo modo sepultus, cum patronus suus careat omni bonitate et humanitate. Requiescat in pace. Dominicis 16 et 23 hujus mensis februarii, ostensa fuit, hora misse majoris, in basihca s. Petri, Yeronica populo; est ordinatum pro singuhs diebus dominicis ostendatur propter concurrentiam popuh per totum hunc annum jubilei. Feria secunda, 24 dicti mensis, orator Magni Turci equitavit ad palatium apostohcum ut a SS. D. nostro audiretur, associatus ab oratore Venetorum; nescio quomodo vel quando intravit Urbem, qui hoc primum audivi de eo verbum. Die 25 ejusdem mensis februarii affixa fuerunt in basihca apostolorum et Lateranensis valvis httere apostolice que 5 hujus [mensisl in audientia conlradictarum lecte fuerant, quod, durante hoc annojubilei, vie et hospitia fiant secura pro Romipetis, et decernitur vassahos teneri ad damna et fieri contra eos represahas. Tenor harum htterarum tahs est (1) : Buha contra impedientes Romipetas anno jubilei. Alexander episcopus, servus servorum Dei, ad futuram rei memoriam. Inter cetera que nobis ex apostolatus officio incumbere cernimus et quorum nos cura sollicitat, circa illa potissime vigil dirigitur nostre mentis affectus, per que ut Christi fideles qui precipue, hoc sacro jubilei anno instante, ex diversis mundi partibus ad almam Urbem romanamque curiam pro conspiciendis indulgentiis a romanis pontificibus predecessoribus nostris et nobis pro expurgatione peccatorum concessis non sine parum discrimine et personarum suarum periculis in numero confiuunt copioso, secrete et quiete absque ahqua predonum, latronum et perversorum ac nephandorum hominum qui hostes generis humani suggestione seducti, peregrinos et alios Romipetas in viis pubhcis et aliis locis spohare, invadere et etiam crudeliter 1. Cette bulle n'6st donnee que par le mss. de Florence 150, f. 177, et le 1516 (n. foliote) . [Fevrier 1500] RERUM URBANARUM G0MMENTAR1[. 17 vulneribus afficere ac plerumque atrociter intedicere non perhorrescunt invasione aut periculo, et redeundo pertransire- possint valeat salubriter provideri. Ad aures siquidem nostras, quod dolenter referimus, pervenitquod nonnulli peregrini et Romipete ac alii adUrbem etcuriam predictas, tam pro indulgentiis hujusmodi consequendis quam etiam aliis eorum negotiis pertractandis, venientes, seu inde recedentes, pecuniis et aliis que secum deferebant, rebus et bonis spoliati, ac aliqui etiam interfecti fuerunt, quod in nosLram et sedis apostolice maximum prejudicium et Christi fidelium populorum, sedem ipsam visitare cupientium, devotionis deminulione redundare posset, nisi premissis per eos ad quos pertinet pcr opportuna provisionis remedia obiretur. Hos igitur, quibus in personam beati Petri dictum est : Tu es Petrus et super hanc petram edificabo ecclesiani meam : pasce oves rneas: et ad quos spectat premissis periculis obviare cupientes, ut debemus, ut peregrini, Romipete et alii predicti ubique locorum, presertim in comitatibus, territoriis et districtibus civitatum^ terrarum et locorum nostro et temporali dominio aut alios immediate subjectorum, tute et secure pertransire valeant, de opportuno remedio providere, motu proprio, non ad alicujusaiobis super hoc oblate petitionis instantiam sed de nostra mera deliberatione et ex certa nostra scientia, universos et singulos gubernatores, rectores el vicarios in temporalibus nostros et ejusdem Ecclesie barones ac feudatarios, communitates et universitates civitatum, terrarum, castrorum, villaruin et locorum nostro et dicte romane Ecclesie temporali dominio hujusmodi mediate vel immediate subjectorum, necnonducatus, marchionatus, comitatus, civitates, terre, castra, villeetloca quecumque a dicta Ecclesia quocumque titulo mediate vel immediate obtinentes, tenore presentium requirimus et mandamus, eisque et eorum cuihbet in virtute sancte obedientie et sub excommunicationis in singulos ac interdicti ecclesiastici in communitates et universitates late sententie penis districte precipiendo mandamus, quatenus ipsi et eorum singuli in eorum provinchs, territoriis, comitatibus et districtibus, barigellos et marescallos ac alios officiales et commissarios qui continue, precipue anno presenti jubilei durante, die noctuque ac quoties expediens fuerit, vias et stratas ac aha eorum loca per que Romipete T. III. 2 18 JOHANNIS BURCHARDT, [Fevrier 1500] et peregrini predicti el alii quicumque transire, nec non etiam hospitia et receptacula in viis et publicis stratis seu aliis locis existentia in quibus ipsi hospitantur seu divertunt aut hospitari seu divertere solent, solhcite visitent et custodiant; deputare aut ahas tahter de opportuno remedio providere^ et eorum provincias, territoria, districtus, comitatus et loca tuta et secura, ab omni predonum et latronum et ahorum facinorosorum hujusmodi periculo facere, manutenere et custodire procurent, quod peregrini, Romipete et ahi predicti, per iha secure stare, transire, ire et redire, ac in ihis hbere hospitari valeant : et si, qnod absit, ahqui in proc yinciis, territoriis, comitatibus, locis et districtibus predictis spohati, depredati aut alias in persona vel in bonis injuriati seu injuriam passi vel offensi reperientur, volumus, etapostohce auctoritatismotu simhiter decernimus quod gubernator, rector et vicariusintemporahbus, ac feudatarius, communitas et universitas, ducatus, marchionatus, comitatus, terre, castri, vihe etloci, in cujus provincia, territorio, comitatu vel districtu^ depredatio, spohatio, invasio et hujusmodi fient per predictos latrones, predones et injuriantes et facinorosos, ac ultra penas et censuras contra tales, per constitutiones provinciales statutas ad emendam damni et bonorum et rerum ablatarum restitutionem, necnon totale eorum interesse teneantur et adversus eos ad ahos etiam graviores penas, si id exequi et impedire neglexerint, exigente justitia, irremissibiliter procedemus. Si vero gubernator, rector, vicarius, feudatarius, communitas et universitas prefati, damna et interesse hujusmodi respective absque aliqua monitione restituere et damnum passis eo ipso emendare neglexerint seu distulerint, volumus et ita tenore presentium gubernatori alme Urbis nostre,, presidentibusque et camere nostre apostolice clericis pro quanto gratiam nostram charam habent^ stricte precipiendo mandamus ut ad simphcem requisitionem et querelam spoliati, offensi et damnum passi, facta tamen prius aliquali fide de spoho, offensione et damnis hujusmodi, seu si ad eorum notitiam aliter pervenerit, quamprinium adversus gubernatorem, rectorem^ vicarium, feudatarium, communitatem et universitatem^ in cujus territorio, ut premittitur, spohum, offensum et damnuni ihatuni fuisse perceperint, censuras ecclesiasticas quascumque graviores . [Fevrier 1500] RERUM URBANARUM GOMMENTARII. 19 pena8, tam reales quam persoiiales, usque ad privationem inclusive et ad illarum executiones fieri et exequi faciant cum effectu usque ad totalem et integram satisfactionem damni, expensarum et interesse predictorum, non obstantibus premissis ac constilutionibus et ordinationibus apostolicis, ceterisque contrariis quibuscumque. Ut autem hujusmodi nostre littere ad communem omnium notitiam deducantur, illas in valvis basilice principis apostolorum ac ecclesie Lateranensis de Urbe affigi, et in audientia nostra litterarum contradictarum legi et publicari mandamus, ut lii quos littere hujusmodi concernunt, quod ad ipsos non pervenerint aut ipsas ignoraverint, nullam possint excusationem pretendere seu ignorantiam allegare, cum non sit verisimile apud ipsos remanere incognitum quod tam patenter omnibus fuerit publicatum. Yolentes insuper, et eadem auctoritate decernentes quod presentes httere in predicta basilica et ecclesia affixe, et in audientia predicta lecte et pubhcate fuerint, perinde ipsos omnes et singulos, ut prefertur, monitos arctent, ac si eis omnibus et singulis personaliter et presentialiter^ldcte, intimate et insinuate fuissent. NuIIi ergo hominum liceaf hanc paginam nostram requisitionis, voluntatis et decreti infringere vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoc attentare presumpserit, indignationem omnipotentis Dei ac beatorum Petri et Pauli apostolorum ejus, se noverit incursurum. Datum Rome, apud sanctum Petrum anno incarnationis dominice MCCGCLXXXXIX, nono kalendas martii, pontificatus nostri anno octavo. »

１５００年２月２６日（水）

　Feria quarta , 26 dicti mensis februarii , intimatum fuit de mandato SS . D. nostri omnibus cardinalibus quod dicta die , hora nona decima , mitterent familias suas extra portam b . Marie de Populo obviam Illustrissimo duci Valentino venienti et omnibus oratoribus , conservatoribus et officialibus Urbis et romane curie abbreviatoribus , scriptoribus , etc. , quod personaliter irent obviam eidem . Die veneris proxime preterita , 21 hujus , cardinalis Ursinus ivit obviam duci predicto usque ad civitatem Castellanam , et die sabbati 22 , cardinalis de Farnesio ivit obviam eidem usque ad eumdem locum hoc mane , Rmus . Capuanus et cum eo socius meus venerunt obviam predicto duci extra pontem Milvium ad tria vel quatuor milliaria . Omnes oratores equitaverunt etiam extra eumdem pontem usque ad prata , ibidem ducem expectantes . Pulsata hora decima nona , Rmus . cardinalis s . Praxedis recessit de palatio et equitavit ante domum cardinalis Ursini, qui ibidem in mula expectavit eum in via ; equitaverunt simul ad ecclesiam beate Marie de Populo , ubi expectaverunt ducem qui intravit portam inter vigesimam secundam et vigesimam tertiam horam , receptus ab omnibus oratoribus , familiis el officialibus cardinalis predicti . Intelligentes ducem appropinquare porte , ascenderunt mulas et expectaverunt eum ante portam in loco consueto , ubi detectis capitibus receperunt ducem , detecto capite , eis gratias agentem ; qui equitavit medius inter dictos cardinales usque ad palatium , via recta , usque ad ecclesiam beate Marie , in Via Lata , Minervam , domum de Maximis . Campum Flore , inde recta via ad palatium . Precesserunt centum salme ducis ordinatim , nigris coopertis novis cooperte , et alie circiter quinquaginta sine ordine . Ego non potui ordinare familias , quia erant pedites ducis circiter mille , quini et quini incedentes suo ordine , Suicenses et Guascones , sub quinque vexillis armorum ducis , qui non curaverunt ordinem nostrum . Venerunt etiam obviam duci pedites Pape , lanzichinechi , cum vexillo s . Andree ; et alio voluerunt Suicenses quod lanzichenechi deponerent hujusmodi sua vexilla , quod illi facere omnino recusaverunt , ex quo orta est inter eos magna contentio quam dux sedavit de facili . Precesserunt Suicenses et Guascones cum suis vexillis ; quos secuti sunt lanzichenechi cum suis , deinde nobiles ducis circiter quinquaginta . Dux habuit circa se centum stafferios , singuli singulos roncones novos deferentes ; et diploides de velluto nigro et caligas panni nigri . Dux etiam erat indutus veste velluti nigri usque ad genua , collanam habens satis simplicem . Habuit multos tibicines cum armis suis et duos heraldos suos , et unum regis Francie , qui volebat omnino ire post servientes armorum : conquestus fuit duci qui mandavit ei quod iret ante eos , quod fecit male libenter . Tibicines et alii sonatores non sonaverunt , duce hoc mandante . Post eos equitaverunt dux Biselliarum , a dextris , et princeps Squillaci , filius Pape , a sinistris ; quos secutus est dux medius inter cardinales predictos ; post eos archiepiscopus Ragusinus a dextris et episcopus Trecorensis , orator regis Francie a sinistris ; episcopus Zamorensis a dextris et orator regis Hispaniarum a sinistris ; successive alii codem ordine ; duo oratores regis Navarre contenderunt cum oratoribus regis Neapolitani et regis Anglie qui se illis animose opposuerunt . Victi tamen illi duo regis Navarre cesserunt et recesserunt . Interfuerunt etiam oratores Veneti , Florentini , Sabaudienses et alii . Secuti fuerunt gentes in tanto tumultu quod prelati non potuerunt habere loca sua ; propterea major pars eorum recessit . In comitiva ducis erat archiepiscopus Arelatensis et quidam alius episcopus . Volebat socius meus quod darem locum archiepiscopo Arelatensi inter prelatos palatii supra oratores , quod non conveniebat : propterea id facere nolui et equitavi ad locum meum ante ducem , onus socio dimittens , qui tandem ordinavit nescio quid ; nec curavi intelligere quem locum archiepiscopo predicto dederit . Debebat autem esse primus inter alios prelatos , post palatinos , et bene . Papa stetit super lodiam in camera super portam palatii , et cum eo cardinales Montis Regalis , Alexandrinus , Capuanus , Cesarinus et Farnesius . Postquam dux venit ad cameram paramenti , Papa accessit ad cameram Papagalli ; apportari fecit quinque cussinos de broccato auri , unum poni ad sedem eminentem in quo sedit , unum sub pedibus suis et tria alia in terram per ordinem in transversum ante scabellum pedum suorum ; Montis Regalis , Alexandrinus et Capuanus steterunt a dextris ejus ; Cesarinus et Farnesius a sinistris . Apertum est ostium papagalli et intraverunt omnes nobiles duces et post eos , inter cardinales , dux qui genuflexus ante Pontificem fecit brevem orationem ad ipsum in vulgari hispanico , agens Pape gratias quod sibi absenti dignatus est facere tantam , nescio quam . Papa respondit ei in eodem vulgari , ideo non intellexi ; tum dux osculatus est pedes ambos Pape , manum dexteram et receptus est a Papa ad osculum oris ; et , post ducem , nobiles qui volebant osculati sunt pedes ( 1 ) .

　 1. « Il papa non dava audientia per l'alegreza di la venuta dil fiol , et lacrymavit et risit a uno trato . » Sanuto , t . III , col . 141. ( D'après la relation de Capello , Relaz . degli ambasciatori veneti , 2a série , t . III )

Castrum s . Angeli fuit ornatissimum super turrim inferiorem rotundam ; versus pontem s . Angeli erecta erant duo vexilla , in plano superiore , tibicines quatuor vel quinque ; vexilla omnia cum armis Pape ; et super muros , intra menia , super pontem , stabant tres homines a capite ad pedes armati , alibardas in manibus tenentes ; super muro turris rotunde erant numero viginti quinque , et totidem super muro ubi sonant tibicines . Super turrim autem principalem et per murum`superiorem castri , versus pontem et versus palatium , inter singula menia , fuerunt singuli viri ut supra armati , cum armis in manibus . Emissi ducenti vel ultra sclopeti magnum sonum facientes ordinatissime , primo de turri sita in horto castri , deinde de turri rotunda sita versus pontem , de qua ex furore soni ceciderunt porte fenestrarum et gelosie , successive de turri angulari versus Sanctum Spiritum ; tandem de eadem turri per planum muri versus palatium siti usque ad turrim posteriorem que prata respicit ; ultimo sepius de castro . Non vidi unquam tantum ornatum et triumphum ex hoc castro .

１５００年２月２７日（木）

　Feria quinta carnisprivii , 27 februarii , fuit habitum festum in Agone , pulchre , more suo solito ornatum cum undecim carrucis triumphalibus et victoria Julii Cesaris qui sedit in ultimo carro . Omnes hujusmodi carri ducti fuerunt ad palatium , ex quo redierunt omnes , dempto ultimo Julii Cesaris qui mansit ibi post omnes carrucas . Dux equitavit de palatio ad Agonem in quo servate sunt festivitates ( 1 )

　 1. Telle est la leçon des mss . 5161 , 5162. Les autres mss . donnent : fatuitates .

Romanorum , more solito .

１５００年２月２８日（金）

　Veneris carnisprivii , 28 februarii , cucurrerunt Judei a clavica vicecancellarii ad plateam s . Petri pro pallio suo solito , et eadem die pueri incipientes in burgo usque ad dictam capellam pro suo pallio .

１５００年２月２９日（土）

　Sabbato , tauri ducti ad Capitolium , et dominica , festum in Testaccio ( 2 )

　 2. Les mss . donnent indifféremment la forme latine Testaceo ou le nom italien Testaccio .

ubi evaserunt duo tauri ex ligatis sine ulla lesione , et natarunt ultra Tiberim ad littus Portuense . Cucurrerunt barbari equi , eque primum et tertium ; pallia non fuerunt data ex causa ..

１５００年３月２日（月）

　Die lune , 2 martii , senes cucurrerunt pro pallio suo ad plateam s . Petri et post eos eque .

１５００年３月２９日（日）

　Dominica igitur Letare, quarta quadragesime , 29 dicti mensis martii , mane, hora consueta, congregatis RRmis. DD. cardinalibus in camera papagalli , SS . D. noster fecit vocari ad se , ad parvam cameram audientie , et de eorum consilio decrevit dare rosam predictam illustrissimo D. Cesari Borgie de Francia, duci Valentino filio suo charissimo , et eumdem Cesarem creare in capitaneum generalem et confalonerium s . Romane ecclesie . Exivit inde Sanctitas sua cum cardinalibus ad cameram, benedixit rosam more solito et processit ad basilicam s . Petri , in sede portatus, rosam manu sinistra deferens ; et precessit immediate ante eum in veste broccati ritii usque ad genua se extendente unus scutifer Pape, incessit ante cubicularios et portavit vestem novam sive mantum et birettum , insignia confaloneriatus. Quod birretum erat de cremesino , altum palmorum duorum, hermelinis suffultum ; infra ejus medium habuit fettucciam broccati aurei cum quatuor bottonis grossis , de perlis in quantitate nucis communis ; in quatuor ejus partibus et inferius [ habuit] pellitiam de hermelinis latitudinis quinque digitorum vel circa et duos pendentes longos a lateribus , hic et inde ; in summitate habuit columbam de perlis compositam, latitudinis quatuor digitorum et ultra, cum radiis ex perlis descendentibus usque ad plicam. Postquam Papa fuit in sede , Rmus . D. cardinalis Beneventanus celebraturus pervenit ad basilicam predictam, accepit sandalia et sacras vestes , more solito . Perventus ante altare majus Pontifex, detracta sibi mitra , oravit in faldistorio ; deinde fecit confessionem cum celebrante , more solito .
　Interim dux ascendit ad solium Pape et locavit se ad partem illius dexteram, et cantores non dixerunt introitum ; facta confessione, Papa ascendit solium ad sedem, ubi recepit omnes cardinales ad reverentiam consuetam . Celebrans , dicto in altari Oremus te, Domine, etc. , et altari ac evangelio osculatis , desendit ad faldistorium ubi sedit usque ad inceptum introitum per cantores ; facta per cardinales Pape reverentia, dux venit ante Pontificem in veste sua brevi predicta, et genuflexit in supremo gradu coram pontifice, ad quem etiam accessit Rmus. cardinalis s . Clementis , prior procurator cardinalium assistens Pape qui, detracta mitra, surrexit et dixit : «< Adjutorium nostrum in nomine Domini qui fecit. celum et terram . Dominus vobiscum, et cum spiritu tuo . Oremus Deus qui in nomine tuo congregatis famulis tuis remedium esse dixisti, corona valente, da gratiam, huic famulo tuo , Cesari confalonerio nostro , quam Abraham in holocausto , Moyses in exercitu , Elias in heremo, Samuel crinitus meruit in templo ; concede, Domine, concordiam quam inspiravisti patriarchis , predicavisti populis , tradidisti apostolis , mandavisti victoribus . Benedic, Domine, quesumus, hunc confalonerium nostrum, quem ad salutem populi nobis a te credimus esse concessum ; fac eum esse annis multiplicem, vigenti atque salubri corporis robore usque ad senectutem optatam , atque demum ad finem pervenire felicem . Sit nobis fiducia eam obtinere gratiam pro populo quam Aaron in tabernaculo, Eliseus in fluvio , Ezechias in lectulo , Zacharias vetulus impetravit in templo. Sit illi regendi virtus atque auctoritas qualem Josue suscepit in castris, Gedeon suscepit in preliis , Petrus accepit in clave, Paulus est usus in dogmate ; et ita pastorum cura proficiat in ovile, sicut Isaac profecit in fruge et Jacob est dilatatus in grege ; quod ipse prestare dignetur, qui cum Patre et Spiritu Sancto vivit et regnat in secula seculorum. »
　His dictis, sedit Pontifex, accepta mitra , et ego accepi mantum de manibus illius scutiferi et dedi eum Rmo. D. cardinali s . Clementis assistenti, et exuit ducem veste sua quam accepi ; et per meum misi eam in domum meam celeriter, antequam poneretur in questionem . Erat enim pretii quadringentorum ducatorum vel circa. Papa, accepto de manibus Rmi . D. cardinalis s . Clementis manto, imposuit eum duci ; ita ut apertura ejus esset super humerum dexterum ducis, dicens : « Induat te Dominus vestimento salutis et indumento letitie circumdet te , in nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti . Amen. »
　Post hec, idem prior cardinalium, accepto de manibus meis birreto de cremesino supradicto, dedit illud Pape qui imposuit eum capiti ducis, dicens : « Accipe insigne confaloneriatus preeminentie, quod per nos capiti tuo imponitur, in nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti ; et intelligas te amodo ad defensionem fidei et sacrosancte ecclesie fore debitorem, quod ut opere perficere valeas, ille tibi concedere dignetur qui est benedictus in secula seculorum. »
　Quibus dictis, surrexit Papa, deposita mitra, et super ducem adhuc genuflexum dixit orationem sequentem : « Deus, pater eterne glorie , sit adjutor tuus et protector ; omnipotens benedicat tibi , preces tuas in cunctis exaudiat et vitam tuam longitudine dierum adimpleat, inimicos tuos confusione induat, et super te sanctificatio Christi floreat ; et qui tibi in terris confaloneriatum contulit, ipse tibi in celis conferat eternam gloriam, qui vivit et regnat in unitate Spiritus Sancti Deus, per omnia secula seculorum. »
　Sedit Papa et, accepta mitra, propter preeminentiam confaloneriatus, mandavit dari locum predicto confalonerio in banco cardinalium post cardinalem ultimum. Dux osculatus est pedem Pape in biretto confaloneriatus, quod non deposuit . Surrexit , et in eodem birreto locavi eum post ultimum diaconum cardinalem qui tunc erat Rmus. de Farnesio et stabat ultimus in banco episcoporum et presbyterorum cardinalium, quia erat solus diaconus preter duos assistentes, prout Papa mandaverat .
　Quo facto, cantores inceperunt introitum misse , et Papa imposuit incensum ; celebrans ascendit ad altare, incensavit illud , et continuata est missa more solito , et non fuit sermo de mandato Pape . Parata etiam fuerunt ante missam duo vexilla sive stendarda, unum Pape, aliud Ecclesie, et due haste longe quibus post benedictionem erant imponenda ; duo totaliter armati qui ipsa deberent deferre ante ducem; baculus albus grossus, longitudinis quatuor palmorum vel circa.
　Finita missa, et datis per Papam benedictione et indulgentiis, et illis per celebrantem publicatis , celebrans rediit ad faldistorium, deposuit sacras vestes et accessit ad alios cardinales . Rmus. D. cardinalis s . Clementis rediit ad Pontificem, coram quo duo clerici camere apportaverunt vexillum Ecclesie et aliud Pape plicala super brachiis . Unus acolytus portavit thuribulum cum navicula incensi, alter vas aque benedicte cum aspersorio, et duo prelati assistentes librum et candelam. Papa surrexit ; deposita sibi mitra, benedixit vexilla, dicens : « Adjutorium nostrum in nomine Domini, qui fecit celum et terram. Dominus vobiscum ; et cum spiritu tuo . Oremus : Omnipotens sempiterne Deus, qui es cunctorum benedictio et triumphantium fortitudo , respice propitius ad preces humilitatis nostre, et hec vexilla que bellico usui preparata sunt, per celestem benedictionem sanctificata, contra adversarios et rebelles nationes sint valida ac tuo munimine circumsepta, sintque inimicis populi christiani terribilia et intercedentibus sanctis tuis solidamentum et victorie certa fiducia, quia tu es Deus qui bella conteris et in te sperantibus celestis presidii prestas auxilium per Christum Dominum nostrum. »
　Papa, ministrante presbytero cardinali predicto naviculam , imposuit incensum in thuribulum, aspersit vexilla et incensavit ea; sedit et accepit mitram ; dux venit ante Pontificem, coram quo genuflexit, detecto capite , et prestitit fidelitatis juramentum sub his verbis : « Ego, Cesar Borgia de Francia, dux Valentinensis , confalonerius , vexillifer seu capitaneus generalis s . R. E. , ab hac hora in antea fidelis et obediens ero beato Petro , s . R. E. et vobis , sanctissimo Domino meo, D. Alexandro Pape VI, vestrisque successoribus canonice intrantibus. Non ero in consilio aut consensu vel facto ut vitam perdatis aut membrum, seu capiamini mala captione, aut in vestros successores predictos violenter manus quomodolibet ingerantur, vel injurie alique inferantur, quovis quesito colore ; consilium vero quod mihi credituri estis vel successores predicti credituri sunt, per se aut nuntios suos seu litteras, ad vestrum seu successorum eorundem damnum, me sciente, nemini pandam. Papatum Romanum et regalia s . Petri vobis et ejusdem successoribus adjutor ero ad retinendum et defendendum contra omnem hominem; legatum apostolice sedis in eundo et redeundo honorifice tractabo ac in suis necessitatibus adjuvabo ; jura, honores, privilegia et auctoritatem Romane ecclesie , vestra et successorum vestrorum conservare , defendere, augere et promovere curabo, nec vero in consilio , vel facto , seu tractatu , in quibus contra vos vel eosdem successores aut tandem Romanam ecclesiam aliqua sinistra vel prejudicialia personarum, juris, honoris, status et potestatis virorum vel successorum predictorum machinentur et si talia a quibuscumque tractari vel procurari novero, impediam hoc pro posse, et quanto citius potero, vobis significabo aut successoribus predictis , vel aliter per quem possit ad vestram vel successorum corumdem notitiam perveniri ; sic me Deus adjuvet, et hec sancta Dei evangelia. » Et ambabus manibus super libro evangeliorum in figuram crucifixi positis, et illis tactis, juravit ut supra .
　Interim vexillis fuerunt infixe eorum lancee sive stange aut haste, et, prestito juramento, apportata Pontifici erecta ; qui tradidit primo vexillum Ecclesie, deinde suum duci manu dextera illa successive recipienti, dicens semel tantum : « Accipe vexilla celesti benedictione sanctificata , sintque inimicis populi christiani terribilia , et det tibi Dominus gratiam, et ad ipsius nomen et honorem, cum illis , hostium cuneos potenter penetres incolumis et securus. Amen. »
　Et dedit Papa eidem duci in manu dextera baculum illum album, nihil dicens et male, quia debuit dicere : « Accipe baculum potestatis etc. , prout in ordinario, quod ego consignavi uni servitori ducis ad hoc ordinato.
　His dictis, vexilla fuerunt per me data ad manus illorum duorum armatorum deputatorum ad portandum ea, qui erant toti armati, solo capite dempto.
　Unus clericorum camere apportavit de altari rosam quam SS. D. noster recepit de manu predicti cardinalis s . Clementis et tradidit eam duci, coram se adhuc genuflexo , dicens : Accipe rosam de manibus nostris , qui , licet immeriti , locum Dei in terris tenemus, per quam designatur gaudium utriusque Hierusalem triumphantis scilicet et militantis Ecclesie , et omnibus christianis fidelibus manifestatur flos ipse speciosissimus qui est gaudium et corona sanctorum omnium. Suscipe hanc, dilectissime fili , qui es secundum seculum nobilis, potens et multa virlute preditus, ut amplius omni virtute in Christo Domino nobiliteris, tanquam rosa plantata super rivos aquarum multarum , quam gratiam ex sua uberanti clemeucia tibi concedere dignetur, qui est trinus et unus in secula seculorum. Amen. »
　Dux, accepta manu dextera rosa, osculatus est manum primo, deinde pedem Pape; surrexerunt ambo, imposuit birretum confaloneriatus in caput ducis, qui, sub eo rosam in manu dextera portans, continuo incessit ante Papam. Ostensus est ^ultus Domini more solito ; et cardinales cum duce Papam associaverunt usque ad curiam, ubi cardinales equitare solent, de qua ascendit Papa ad palatium suum, licenciatis ibidem duce et cardinalibus qui ascenderunt equos omnes. Precesserunt cardinales seniores, et inter Senensem et Cesarinum in ultimo loco equitavit dux birretum illud confaloneriatus continue gestans in capite. Rosam autem non portavit in manu continue, sed pro majore parte eam portare fecit per unum ex stafiFeriis suis, quorum sex vel o(^o tantum erant circa eum; alii omnes sequebantur ipsum. Inte^- fuerunt quatuordecim cardinales, videlicet Neapolitanus, Recanrtensis, episcopi; s. Clementis, Beneventanus, s. Praxedis, Ursinus, Alexandrinus, s. Crucis, Gurcensis, Capuanus, presbyteri; Senensis, Cesarinus et Farnesius, diaconi; preter quos etiam interfuit in missa Rmus. cardinalis Ulixbonensis qui, missa finita, recessit. E^quitando fuit observatus ordo consuetus : vexilla portata fuerunt per illos duos armatos equestres, qui ambo erant Hispani et basse conditionis, equitantes post omnes oratores, et ante eos octo tibicines, ante tibicines quatuor tamburini, et post tibicines tres haraldi, post haraldos servientes armorum, deinde omnes cardinales, inter ultimos dux quem sequebantur stafferii sui, tum prelati, et gentes ducis sine ordine, quia non potuit aliter fieri. Equitavimus hoc ordine usque ad domum cardinalis Parmensis, in qua dux erat facturus prandium. Ante ostium cardinales firmaverunt se hinc inde, et dux, capite detecto, egit gratias singulis more consueto. Tandem vertit se ante ostium dicte domus ad cardinales qui recesserunt omnes. Feria sexta(1) mensis aprilis, fuit consistorium secretum quod duravit usque post horam vigesimam primam, in quo SS. D. noster per suam sententiam in scriptis pronuntiavit pretensum ma1. A partir de cetle datej les pafagraphes sont precedes d'un titre dans tous les mss. sauf le 11909. L'interpolalion de ces notes marginales dans le corps du texte est le fait du copiste, aussi ont-elles ete supprimees. Apartir de l'annee 1502, les titres sont supprimes dans tous les mss. :]■> JUllAAWJS BURCHARDf, [Avril 1500] Iriiiioniiiiii iiiler llliislrissimiim regem Ungarie et llluslrissimam \). Healricem, filiam F(4'diiiancli regis Neapolitani, relictam Malliie regis Ungarie, esse nulliimet de facto presumptum et imposiiil p(M'pchnim sileiiliiim ipsi Beatrici et eam condemnavit in cxpeiisis sporlulc si\(' propiiie ([ue fuit viginti quinque millium diicalojaim, ut diclmn fuil, (d (^x pacto (1). Dominica quinla quadragesime, 5 aprilis, R. P. D. Felinus, episcopus Fennensis, assistens, celebravit missam publicam in ca|)(dla majore ])alalii, Papa presente; sermonem fecit quidam tral(U" ordinis sej-vorum beate ^Marie, brevem. Alia more solito. Fej'ia secunda, 6 mejisis aprilis, R. D. P. Antonius Corsettus, noviis audilorrole, prestito in camera apostolica solito juramento, el insigjiis auditoralibus vix receptis, circa finem rote intravit rolain ubi fuit per alios DD. auditores receptus et admissus, et in eadeni audienlia, simditer et diebus mercurii et veneris sequenlibus, sedil ad sinistram D. Perrerii Gulielmi, decani rote, et die lune post festa pascalia, incepit primum sedere in loco proprio, Idem fuit die sabbati proximi precedentis, quarta hujus, per DD. auditores coram Rmo. D. cardinali Alexandrino in privato exa- mine tentatus si^e examinatus. Cuin nuper esset differentia interquemdam Nicolaum Burgundum et quemdam Gallum pro quodam vexillo, et Gallus vexillum ipsi Burgundo rapuisset, Burgundus indixit duellum Gallo. Quod inlelligens, dux Valentinus obtulit Burgundo ducatos viginti et i. \'oy. BrdU Hunyaricarum reruin, Jib. 1, t. 1, p. 25 (Buda PesL, 1863) et L. 11, app. passun (L. XII des Momiinenia Huikj. hist.) Sanuto, t. III, col. 162, 185, 198, etc. Antonio Maleg-onneUe ecrivait a la Seigneurie de Florence, a la date du i avril <' ...la seiitentia nel matrimonio di Unglieria, la quale con nome di Dio s'e data questo giorno contro allaRegina, figliadi Ferdinando, et e stato gran dibattito, perche il Consistorio e stato ad questo elTecto da hora di terza insino ad hore XXI. Non obstante el favore che hieri ne prestorono li oratori del Re de' Romani, Re di Spagna, J-ie Federigo et clii travaglia per Milano, i quali si stima se ne habbino grandemente ad dolere. Et e parso che il Papa habbi piu prestato orecchi alli oratori Francese et Vinitiani che fuvorivono questa expeditione, accioche rUnghero non si accordassi col Turco. Intendo cJie per propina di decta causa TUng-hero a depositati XXX^^ ducati pel Pontefice et 2,000 per dua Cardinali auditori della causa, et ducati 100 per ciascuno delli auditori sua. . . » (Clas. X, dist. 2, filza 40, a c. 193.) Le meme orateur ajou- tait le mardi suivant : u ... Et a me e parso una gran dimostratione quella della sententia data contro alla Regina d'Ungheria, della quale sententia hoggi ad caso, sendo nella camera del PappagalJo, sentii che lo Duca di BiseUi molto si condoleva con Jo Ambasciadore di Napoli, non si acorgendo che io lo udissi... » [Id., a c. 201). [Avril 1500] RERUM URBANARUM COMMENTARII. ^3 vestes de brocato etnovum vexillum velle donare, si acquiesceret. Burgundus recusavit. Habitum est igitur inter eos duellum in Testaccio, si recte memini, die jovis 9 aprilis predicti, et vicit Burgundus. Pro cujus honore, principissa, uxor D. Johannis, fihi Pape, principis Squillaci, vestivit duodecim scutiferos suos cum cruce sancti Andree. Asserebant ducem Valentinum dixisse potius voluisse perdere viginti milha ducatorum quam succumbere Gallum. Veneris, 10 ejusdem mensis aprilis, suspensi fuerunt dup in fenestra curie Sabelliane et quatuor in meniis turris Soldani predones et spoliatores peregrinorum, abscissores bursarum, et ali' malefactores, quorum unu^ erat Guasco, duo vel tres Corsi, ah nescio unde. Sabbato, H dicti mensis aprilis, Petrus Palutius, civis Romanus, qui nuper in Monte Jordano a Virgilio et Livio fratribus de Bubahs graviter injuriatus fuerat et vulneratus seu percussus, intelhgens predictos Virgilium et Livium, ac Gregorium eorum patruum, esse in domo Mancinorum in platea s. Marie, in Yia Lata, invocavit auxihum et auctoritatem Rmi. D. gubernatoris Urbis, qui cum barigello et magna gente circumdederunt domum predictam, quam viriliter exivit Livius cum certis suis et fuit in platea adstatim interfectus ex vulneribus sibi datis; Yirgilius et Gregorius fuerunt capti ; et Yirgihus ligatus et ductus ad Capitohum et ibi, ante introitum, super scalis Capitohi, sine manara, sed cum scimitarra sive aho instrumento, ictibus sibi datis, capite truncatus. Gregorius fuit consignatus Petro Palutio qui eum duxit ad domum suam, et inde misit eum Marinum captum, ubi per aliquot dies mansit. Tandem SS. D. noster scripsit pro eo, ad cujus complacentiam fuit liberatus et Romam missus est, liber- tati sue restitutus. Die dominica palmarum, 12 dicti mensis aprilis, SS. D. noster benedixit et distribuit palmas in capella sua, more solito; duo primi conservatores tenuerunt palmas Pape ; orator Florentinus dedit aquam manibus Pape, et Pontifex palmas, usque ad magistros ceremoniarum inclusive ; missam celebravit Rmus. D. cardinalis Agrigentinus : passionem cantaverunt diaconus capeUe in voce Christi et duo cantores Hispani ahis vocibus, omnes in T. III. / 3 34 JOHANNIS BURCHARDI, [Avril 1500] |);iramoiitis violacois; se\ paiies passionis cantaverunt, sub trihus v(>('il)iis soiiKi, vidolicol : Tristis est anima mea usque admortcnt. Patcr ini, si no/t jKttrst hic calix transire nisi bibam illum, fuit rohintds tiin. — ndi, /leli, lama zabathani. — Et quid derelit/uisti mc / — Kt cinisit spiritum. — Sedentes contra sepulcrum. — Alia niore solilo. Feria secunda, dicli nKMisis 13, Illmus. dux Valentinus misit milii li es cannas panni rosati finissimi, pro quo solvit ad rationoni tredecim ducatorum in auro pro canna, prout a quodam intollexi; idem dedit socio meo, de cujus consensu remisi duci veslem quam in dominica Letare ab eo habueram. Feria torlia, 14 dicti mensis aprilis, SS. D. N. paratus amictu, alba, cingulo et stola et desuper capucino, yisitaturus quatuor ecclesias ordinatas pro jubileo consequendo, precedente cruce et cardinalibus, descendit ad basilicam s. Petri. Ascendit deinde equum cum omni solita pompa, et precedente cruce, cardinalibus crucem sequentibus et post eos duce equitante cum magna comitiva stafferiorum alabardas portantium, quos Papa sequebatur et post eum prelati, ordine consueto; quos multitudo gentium armorura sequebatur. Equitavit per campum Flore, plateam Judeorum, liospitale s. Marie in Porticu, s. Gregorium ad s. Paulum et inde ad s. Johannem Lateranensem, tandem ad s. Mariam majorem. Concessit omnibus canonicis, beneficiatis et clericis s. Petri, s. Joliannis Lateranensis et b. Marie ecclesiarum id successive petentibus, quod visitando una die quatuor ecclesias deputatas, et ecclesiis suis predictis respective bene inserviendo consequerentur indulgentias ac si, etc. ; et dictum fuit mihi, sed a Papa non audivi, quod ipse Papa in ecclesia s. Johannis Laleranensis concessit omnibus familiaribus cardinahum qui eum liodie comitati sunt, jubileum; de s. Maria Majore Papa, per s. Marcum, campum Flore et inde recta via rediit ad palatium. In nocte sequenti, nuntiatum est ad Urbem quod in dicto contlictu per Ludovicum, ducem Mediolani, (cum) Gallis et per iiios accoptato, liora statuta adveniente, Helvetii sive Suicenses a duce Medioiani conducti noiuissent pugnare contra Gaiios, simiiiter nequG guardie; Burgunde irruissentin ducem et Gailigentes [Avril 1500J RERUM URBANARUM COMMENTARII. 35 suas et ducem cepissent cum multis noJDilibus Italie; Suicenses autem et ceteros extraneos illesos habuisse, et id contigisse veneris, 10 hujus mensis, circa horam vesperarum ante civitatem Novariensem, ex quo post quartam noctis auditi sunt per totam noctem clamores et jubilatus per Urbem, « Urso, Ursol Francia, Francial )) cum sonitu multarum tubarum. Papa dicebat : Dove e ihiuiitio? Cui hec nova attulit, centum ducatos / (1) Martis, pres.entis 14, orator Venetorum habuit litteras de premissis que in triginta octo horis ex Venetiis sibi venerunt. In monte Jordano, Platea Rotunda, ante domum Jacobi de s. Cruce et multis aliis locis a partialibus Ursinorum ignes triumphalesj facti. Feria quarta hebdomade sancte, 15 dicti mensis aprilis, inter vigesimam et vigesimam primam horam, Papa venit pedester ad capellam majorem palatii sui, ubi dicte sunt matutine tenebrarum, et hodie venit ad capellam D. Antonius Corsetus auditor novus. Finitismatutinis, Papa reportatus fuit ad cameram in sede, in cappa : his matutinis Papa interfuit. In nocte sequenti, circa secundam horam venit ex Lombardia unus ex gentibus Caroh Ursini qui dixit SS. D. nostro, si verum mihi relatum est, Rmum. D. cardinalem Ascanium fuisse per Carolum Ursinum captum, die dominica Palmarum proxime preterita, in quodam castro communitatis sive districtus Placentini, cum esset in fuga cum equis circiter sexcentis, et omnia illius bona data fuisse in predam, que ascenderent ad valorem ducentorum miUium ducatorum, et eumdem cardinalem cum tredecim personis vel circa principalioribus suis fuisse per eumdem Carolum ductum Yenetias, ac dominio consignatum, ubi sub custodia detinerentur ; huic et Papa dicitur centum ducatos pro hujusmodi bono nuntio donavisse. Die jovis sancta, 16 dictimensis aprihs, SS. D. N., parum post horam quartamdecimam, venit ad capellam majorem palatii, in qua Rmus. D. cardinalis Ursinus celebravit missam solemnem; qua finita, ministravit Pape cahcem cum sacramento, qui por1. Telle est lalecon du mss. 5522. 4. f. 64. Le Chigi, le 150 et le 1516 donnent la phrase legerement modifiee : u Papa dicebatur donasse nuncio qui hanc novam at- ^tulit centum ducatos. » 36 JOHANNIS BURCHARDI, [Avril 1500] iavil eum iii parva capella reservandum pro officio crastino, ac idem cardinalis de manibus Pape reposuit eum in capsam ordinatam, quam post incensationem clausit, et clavem apud se retimiil. Papa accessit in pluviali albo, ad locumpublice benediclionis, ubi ante reverentiam sibi factam accepit rubeum pretiosum. D. Bonifacius de Castro Otherio, subdiaconus apostolicus legit bullam processus, cujus interpretationem pronunciavit Rmus. D. cardinalis Cesarinus, qui, etiam post benedictionem solemnem per Papam dalam, publicavit indulgentias plenarias populo interessenli per Papam concessas, et jubileum, quas Rmus. D. cardinalis Senensis pronunciavit in sermone italico; Papa deinde lavit pedes tredecim pauperibus in prima camera post aulam novam in sccundo solario supra audientiam, ubi predictus Rmus cardinalis Cesarinus cantavit evangelium; orator florentinus dedit aquam manibus Pape; alia, more solito. Eadem die, circalioram vigesimam primam incepte fueruntmatutine tenebrarum in capelia supradicta, quibus interfuit Papa in cappa, ad eam in sede portatus et eadem reportatus. Hoc mane, ad benedictionem publicam , populus estimatus fuit ad centum millia hominum. Yeneris sancta, 17 ejusdem mensis aprilis, Rmus. D. cardinalis Ursinus celebravit officium pubHcum in capella majore predicta, Papa presente ; sermonem fecit quidam magister Marcus de Fulgineo, medicus; cardinalis celebrans venit cum Papa ad parvam capellam pro sacramento, et incessit solus ante eum; ministravit in parva capella Pape calicem cum sacramento, et eum \n capella majore ab eo recepit ; Passionem dixerunt diaconus capelle in voce Christi, aliis vocibus duo cantores capelle Hispani; interfuerunt trcdecim cardinales post celebrantem, videlicet Neapolitanus, Recanatensis episcopi ; s. Clementis, Beneventanus, s. Praxedis, Montis Regalis, Alexandrinus , s. Crucis, Gurcensis, Agrigentinus, Capuanus, presbyteri; Cesarinus et Senensis, diaconi. Papa obtulit, ut intellexi, ducatos quadraginta in auro et decem et novem in moneta; in totum ducatorum sexaginta quatuor in auro. Habui in partem meam circiter decem cum dimidio auri in auro de camera, vel eorum valorem. In sero, circa horam vigesimam primam, incepte fuerunt matu- [Avril 1300] RERUM URBANARUM COMMENTARII. 37 tine in capella supradicta ; ad quam portatus Papa fuit in sua sede, in cappa, et in ea fuit, matutinis finitis, ad cameram reportatus. Sabbato sancto, 18 dicti mensis aprilis, Rmus. D. cardinalis Gurcensis celebravit officium publicum in capella supradicta, Papa presente, cui D. Bonifacius subdiaconus apostolicus nuncmy\{ Alleluiaj quod cantavit Rmus. Dominus celebrans, laudabiliter bene. Alia omnia more solito. Dominica Resurrectionis D. N. Jesu Christi, 19 aprilis, SS. D. noster venit processionaliter ad basilicam s. Petri ubi celebravit missam solemnem ; assistens Rmus. D. cardinalis Neapolitanus evangelium dixit; Rmus. D. cardinalis Cesarinus, epistolam; D. Bonifacius de Castro Otherio, evangelium grecum; D. episcopus Gallipohtanus, epistolam grecam; Demetrius primam aquam manibus Pape dedit; D. Spitkhode de Jaroslavia, baro et palatinus Cracoviensis secundam ; D. Hieronymus, orator regis Neapolitani, tertiam; orator regis Hispaniarum, quartam; D. Nicolaus Bonfi, comes de Sandria, magister curie regis Hungarie, quintam. Duo cardinales ad altare locati, angelos significantes, fuerunt RRmi. DD. cardinales Agrigentinus in cornu evangehi, et in cornu epistole, Capuanus, quia fuerunt presbyteri, et forte sic, quia diaconi non aderant. Finita missa, ostensa fuerunt ferrum lancee et vultus Domini, post quam Papa exivit cancellum capelle, more sohto. Papa ascendit processionaliter ad locum publice benedictionis, ubi sub regno benedixit solemniter popuio et concessit interessentibus plenarias indulgentias, non jubileum, quas pronunciaverunt Cesarinus, latine, et Senensis in vulgari ; populus qui interfuit benedictioni estimatus fuit ad ducenta millia hominum. Alia more sohto. Feria secunda Pasche, 20 dicti mensis aprihs, Rmus. D. cardinalis s. Praxedis celebravit missam solemnem in capella majore supradicta, presente Papa. Aha more sohto. Feria tertia Pasche, 21 mensis aprihs, Rmus. D. cardinalis s. Praxedis celebravit missam solemnem in capeUa predicta, Papa presente, qui, finita missa, creavit mihtem s. Petri D. Albertum de Lonya, Dalmatanum, capitaneum Signiensem, prout in cere- \ moniah seu pontificah; cum in fine decingerem ei ensem, retinui 38 JOHANNIS BURCHARDl, [Avril 1500] eum, proiil ronsuevi, ut iiobis et servientibus armorum de consuelis strenis salisfaceret ; quem ensem servientes armorum post me currcntes, numero duoclecim vel circa, usque ad aulam magnam palaiii mihi vi ex manibus eripere voluerunt et non potuerunl ; supervenit Bernardinus de Tiburto, cancellarius capitanei porle palatii qui eum recepit a me in depositum de consensu illorum, et post prandium ensem ipsum ad me remisit. — Nota servientium armorum bestialitatem et injuriam mihi factam ; lamen, quia postea me rogaverunt, remisi eis omnia. Sabbato in albis, 25 predicti mensis, festo s. Marci, R. D. Petrus, episcopus Calmensis, celebravit missam solemnemin capelia majore palatii, Papa presente; omnia observatasunt more solito, et dicta missa ipsa de sabbato predicto, et non de festo, cum commemorationibus in ipso sabbato ordinatis. Processio cleri Urbis ivit ad ecclesiam s. Marci, ut moris est ; sed in eadem ecclesia missa etiam dicta est de sabbato predicto et officium s. Marci translatum in feriam secundam sequentem, cui nuUus cardinalis interfuit preter Beneventanum. Eadem die, circa horam vigesimam quartam, obiit Rmus. in Christo P. D. Bartholomeus, tituli s. Agathe presbyter cardinalis Segobricensis, Rome, in domo sua, in Campo Martio. Papa eodem sero misit illuc socium meum ut ordinaret omnia, et fecit. Intimatum fuit pro parte RRmorum. DD. Agrigentini et Capuani, exequutorum testamenti cardinalis defuncti, omnibus cardinahbus familie Pape oratoribus et aliis, more solito, et conventibus, decima nona hora, dominica 26 dicti mensis aprilis, vellent interesse vigiliis et sepulture cardinalis predicti. Conventus venerunt tardius quam cardinales : conventus s. Augustini dixit vesperas; Carmelitarum, primum nocturnum; secundum nocturnum dixerunt fratres Minerve, et clerus s. Petri, laiides. Dedi singulis comitantibus tres candelas, et pro itinere date fuerunt due tantum singulis. Interfuerunt undecim cardinales, videlicet Recanatensis, s. Clementis, Beneventanus, s. Praxedis, Ursinus, Alexandrinus, s. Crucis, Capuanus, Senensis, Cesarinus et Farnesius. In aula, juxta cadaver, posita fuerunt a quohbet latere undecim intorticia, et unum ad caput et aliud ad pedes; interfuerunt [Mai 1500J RERUM URBANARUM COMMENTARil. 39 clerus s. Petri, beneficiati et cleri qui portaverunt corpus ab aula usque ad eam basilicam in qua fuit sepultum ; de qua portatura fuit cum eis specialiter conventum et dati eis, si recte memini, centum carleni. Iter fuit recta via a domo defuncti retro ecclesiam s. Augustini ad pontem, inde ad s. Petrum. Ante corpus fuerunt portata octoginta intorticia, cum illis que arserunt in aula. Camerarius cleri Urbis cum suis pluvialibus non interfuit, quia fuit ei dictum quod nihil esset recepturus; nec interfuit rector parochie, quia clerus s. Petri ex mala consuetudine non dat medietatem intorticiorum que portantur in funus, rectori debitum, prout alie ecclesie faciunt. Habuimus duo mataratia, unum pulvinar, unum pannum de razzia, et unum tapete, jura nostra consueta. Alia acta sunt more solito. Feria quinta, ultima mensis predicti aprihs, Rmus. D. cardinalis Gurcensis recessit ex Urbe, rediturus ad legationem suam Perusinam. Feria tertia, 5 mensis maii, quidam Bononiensis qui nuper cum quodam alio duellum habuit in Testaccio et alium evicit, qui, dominica proxime preterita, Bononiensem in domo quadam juxta hospitale nostrum sita, quam quedam cortegiana inhabitabat, dormire sciens, quodam puero domum simpliciter aperiente, proditorie intravit domum et Bononiensem in lecto jacentem vulneravit ad mortem, ita ut diem clauserit extremum. Feria tertia, 12 dicti mensis, quidam Renatus, baro de Agrimonte, orator regis Francie, cum salmis suis et tredecim equis circa, cum servitoribus ad Urbem veniens, spoliatus fuit a viginti duo predonibus et latronibus in monte Yiterbiensi salmis et omnibus bonis suis, et unus nobilis (1) suus cum familiari graviter \ulneratus. Idem orator intravit Urbem, 13 dicti mensis, sine pompa, sed cum suis tantum. SS. D. noster, rem gestam egre ferens, misit barigellum extra Urbem pro malefactoribus capiendis, et scripsit multa brevia D. Fabricio Columne, de cujus terris aliqui ex predonibus predictis erant, et aliis, ut latrones predicti ad Urbem mitterentur, quorum quindecim capti sunt et ad Urbem missi. 1. Cetait Monseigneur de Morta. Voy. Sanuto, t, III, col. 327. 40 JOHANNIS BURCHARDI, [Mai 1500] Veneris, 15 maii, celebrate sunt exequie bone memorie car- (linalis Segobricencis in basilica s. Petri de Urbe ; officium inceptum fuit circa horam duoclecimam ; Rmus. D. cardinalis Capuanus celebravit missam majorem in altari B. Marie \irginis, ubi cardinalis defunctus est sepultus. Chorus pro cardinahbus paratus fuit ante dictum altare ad unam cannam a capella predicta distans ; juxta columnas a cornu evangehi altaris predicti, scamna pro episcopis et presbyteris, et a cornu epistole ejusdem altaris, scamna pro diaconis cardinalibus ; et post scamnum diaconorum, scamnum magis bassum pro oratoribus ; et retro scamnum diaconorum, tres linee scamnorum pro prelatis. Prelati palatii sederunt in scamno muro ecclesie propinquiore ; credentia pro celebrante parata fuit in angulo muri transversalis dicte capelle a cornu epistole super ipso muro ; et extra, epistola et evangelium dicta sunt in ipsa capella oratorum. Post missam, fecit orationem procurator ordinis Carmelitarum, stans super pulpitum in opposito dicte capelle, a fine scamnorum oratorum. Castrum doloris positum fuit a columnis, retro bancum episcoporum et presbyterorum cardinalium ad distantiam sex palmorum ab ipsis columnis, et caput castri fuit versus easdem columnas, et fuit longitudinis palmorum triginta unius, latitudinis palmorum triginta quinque, aititudinis palmorum sexdecim vel circa. Tele posite fuerunt sicut in exequiis cardinalis s. Dionysii, excepta capella mulieris incluse (1), ubi posite fuerunt circum imaginem beate Marie virginis. In choro cardinalium, in capella, ubi missa est celebrata, non fuerunt tele neque intortia supra posita in quadro circa castrum ; supra telas, in quatuor partibus, posita fuerunt intortitia quinquaginta vel circa, videlicet supra columnas magnas ecclesie intortitia tredecim, et duodecim supra columnas demoniacorum ipsas sequentes, quas tele non excedebant ; totidem in opposito ; castrum doloris fuit nimis prope illas columnas, retro 4. II s'agit de cette chapelle de Saint-Pierre, ou se tenait recluse une femme qui passait pour sainte. L'ambassadeur du duc de Ferrare a Rome, Beltrando de Cons- tabili, en parle dans sa dep^che du 18 aout 1503, au sujet de la maladie du pape. « On fait faire beaucoup de prieres par une ferame que Ton croit sainte, muree en SaintPierre : cette femme espere peu dans la vie de Sa Saintete. » Petrucelli della Gattina, Hist, diplom. des conclaves, t. I, p. 437. [Mai 15C0] RERUM URBANARUM GOMMENTARII. 41 bancum cardinalium ; debuissent pro sex palmis fuisse palmos quindecim, quod fuisset valde commodum : quod adverti pro alia vice. Funestorum fuerunt quinquaginta, qui sederunt a fine castri hinc et inde, et in uno scamno transversali. Juxta castrum fuerunt quatuordecim intortitia a quolibet latere. Cera pro populo et officialibus reposita fuit in capella penitentiariorum ; pro cardinalibus autem, prelatis, funestis et aliis servientibus, in choro reposita fuit in capella cardinalis Spoletani. Interfuerunt undecim cardinales, videlicet Recanatensis, s. Clementis, Beneventanus, s. Praxedis, Ursinus, Alexandrinus, s. Crucis, Agrigentinus, Senensis et Cesarinus, quorum quatuor, videlicet Ursinus, Alexandrinus, s. Crucis, Agrigentinus [astiterunt] (?) Capuano celebranti. Eadem die, Rmus. D. cardinalis vice-cancellarius, qui Venetiis, in principio hujus mensis, a Yenetis consignatus fuit oratoribus regis Francorum (1), in Franciam ducendus, cum omnibus protonotariis, abbatibus et prelatis secum nuper captis intravit Mediolanum in rochetto et mantello de ciambelloto et capello nigro, et post eum protonotarii, abbates et prelati predicti vilibus equis insedentes, pedibus sub equis colligatis, successive unus post alium equitantes^ a multis stipendariis regis Francie associati, ducti fuerunt ad castrum Mediolanense, deinde ad Franciam. Feria tertia, 19 dicti mensis maii, Rmus. D. cardinalis Medices qui ante plures menses recessit ex Urbe, iturus ad Alemaniam cum paucis ex suis octo vel circa, in habitu merca1. Etlenne de Vesc etPhilibert cle Clermont-Montoison. Voy. Sanuto, t. III, col. 259 et suiv. qui entre dans les plus grands details sur la mission des ambassadeurs franQais; Jean d'Auton, chap. xxxvni, p. 123; et dans Rosmini, StoiHa... di... Tri- vulzio, t. II, p. 287 la lettre de Giroiamo Morone a Girolamo Varadeo. I/orateur florentin a Rome, Antonio Malegonnelle, ecrivait a la Seigneurie, a la date du 22 avril 1500. « ... II Papa hebbe da lui {Ascanio) lettere molto piatose, dove raccon- tava havere perso in tre giorni il fratello, lo Stato, lo honore, la roba et la Hberla della persona : pregando S. Sanctila che in quel modo li paressi, si degnassi pensare alla sua liberatione, subscrivendosi : infelix et afflictiis Ascanius. II Collegio ne ha facto qualche parola, et il Papa tiene la cosa in collo, et dimonstrasi di questo caso bene contento et mal contento, secondo il gusto della persona con chi parla : pure non monstrando compassione. Lo adviso primo circa le cose successe contro Ascanio fu dato da me, che subito mandai al Papa volando il Cancelliere mio, et tale adviso li fu gratissimo per intenderlo, et arrivo sei hore dipoi il balestriere di Carlo Orsino... » (Glas. X, dist. 2, filza 40, a c. 235). 42 JOHANNIS BURCHARDI, [Mai 1500J torum, visuriis mundum, ci plura passus est per viam ; rediit ad Urbem salvus (1). Dominica, 24 ejusdem mensis, proclamatum fuit per Urbem conlra Corsos propter diversa damna que suis, peregrinis et aliis inferel)ant : « Per parte et commandamento del Reverendissimo in Christo Padre e Signore Pietro arcivescovo di Regio, governatore deiralma citta di Roma e suo distretto et vice camerlengo, si bandisce e commanda a tutte e singole persone di qualunque qualita, grado, stato et conditione si sia, per commissione et special mandato fatto per oracolo et viva voce del Santissimo in Christo Padre e Signore nostre signore Alessandro VI et per ordine della camera apostolica, per le assidue et molteplice querele appresso sua Santita esposte, de molti scelerati et flagitiosi Corsi, ladri et publici robatori, i qual per le terre di santa Chiesa e suoi territorii, etiam facta conjuratione, tra loro discorrono in grave danno et giattura di esse terre, popoli et viatori, a quelle massime in questo santo anno del giubileo venienti. Per lanto, per oviare a tale morbo, di nuovo si bandisce e commanda oltre gfaltri banni sin qui banditi nella provincia del patrimonio et altri luoghi di essa Chiesa, cioe : « Che tutti e singoli Corsi deiruno e Faltro sesso, ancorche non fussero nati di padre et madre Corsi, di qualunque stato, grado et conditione, siano tanto ecclesiastici, quanto secolari, et ancora che siano condotti alli stipendii di santa Chiesa o di qualunque altro a lei mediate o immediate suddito, che fra termine di dieci di se gli concede per poter vendere le lore robbe, mobili e stabili, debbano della citta e tutti e singole provincie terre e luochi, e territorii di essa santa Chiesa mediate et immediate 1. Le cardinal de Medicis et son cousin Julien, accompagnes de quelques amis, visilerent successivement Venise, TAllemagne, la Flandre, et songeaient a passer en Angleterre ; mais devant les dangers de ce nouveau voyage, ils abandonnerent leur projet. Arretes en France, a Rouen, ils n'obtinrent leur liberte que sur les instances de Pierre de Medicis qui etait alors a Milan avec les troupes francaises. Ils parcoururent la France et s'embarquerent a Marseille pour Genes ou Jean de Medicis ren- contra son coUegue, Julien de Ja Rovere, qui avait fui les vengeances du pape. Le cardinal de Medicis se rendit ensuite a Uome, ou le Saint-Pere lui fit bon accueil et sembla rechercher son amitie. Voy. Ammirato, Ritratti d'huomini illustri di Casa Medici. T. III, p. 66. [Mai 1500] RERUM URBANARUM COMMENTARTT. 43 soggetti, partirsi personalmente et con tutte loro famiglie; altrimente, finito detto termine, incorrano le pene di confiscatione di tutti loro boni alla camera apostolica e di rebellione et altre pene capitali tanto della ragione quanto dalle constitutioni di dette proYincie della santa Chiesa contro rebelli, alle quali pene coloro che contrafaranno a quanto di sopra e detto ex nunc si dichiaranno esser incorsi et trovandosi poi detto termine in alcuno de luochi di detta santa Chiesa tali Corsi contro la forma del presente bandimento, sia lecto a ciascuna persona etiam che non sia officiale quelli pigliare et punire overo a qualunque officiale consignando punirsi di pena capitale di sopra. E li detti piglianti o consignanti per ciascuno che pigliaranno o consignaranno, haverramo della camera predetta ducati sei de camera e a gli Corsi, che fra lo termine di dieci di predetti fossero trovati nelle macchie o in fragranti crimine o facinorosi non vaglia termine alcuno. « Ancora, si commanda che nessuno barone overo domicello 0 qualcunque altra persona publica o privata, o ecclesiastica, o seculare, di qual si voglia stato, grado o dignita ne communita, overo officiale di qualsi sia luogo a santa Chiesa mediate o immediate sogetto, ardischi ne presumi alcuno Corso sopradetto, overo alcun altro grassatore, rubbatore, et assassino da strada ricettare nelle loro terre et luoghi, ne a quelli, per se o per altri, per qualsi sia modo, dare consiglio, ajuto o favore, sotte pena di scommunicatione late sententie, nella quale ipso facto vi corrano contrafaciendo et i luoghi dove tal ricetto se gli dasse, siano ipso facto sotto posti alFinterdetto ecclesiastico nelle quali pene si dichiarano i contrafacienti ipso facto esser incorsi e proibitione di tutti li privilegi, gratie e concessioni di feudi o d'ogni altra ragione havessino della Santita predetta o della santa sede apostolica. « Et oltra tali ricettanti incorrono alla pena di tre millia ducati d'applicarsi alla camera apostolica, alla quale pena, non solo signori recettanti ma etiamdio i sudditi e vassalli loro siano multati per la detta pena dove siano trovati. Et pro Fessecutione di dette pene ex nunc si concedono generali ripresaglie contro 4i detti recettanti e loro sudditi per vigore di questi bandimenti, 44 JOHANNTS BURCHARDI, [Mai ISOO] c (lassi fcicolla a qualcunque officiale per vigore di questo d^ese- quire sonz\altro mandalo. « Dochiarandosi che se ad'alcun Corso per privilegio, indulto, salvo condotlo, o altra licenza fosse concesso di potere entrare 0 stare in alcuna terra o luogho di detta santa Chiesa per qual fusse superiore. ex nunc tali privileggi et quelli per Favvenire, si concedessero, non se debbano osservare in modo alcuno al fine che per nossuna cosa tali banditi habbiano a conservare per detti luoghi di santa Chiesa, salvo che di espresso mandato di sua Santita, non gli fusse per ravvenire concesso. « Ancora si commanda che nessuno navigante da questo in poi ardisca ne presuma alcuno di detti Corsi con loro navihi condurre ad alcuna di dette terre e provincie di santa Chiesa, sotto pena di scommunica late sententie e perdita di loro navihi e di cento ducati per ciaschuno Corso, che conducessero, per applicarsi alla predelta camera apostolica e oltre tali conducenti incorrono alla pena di perpetuo esiglio da dette terre e provincie, salvo quelli che con loro vino et mercantie debbano per toto lo primo di che ad'alcuno luogo di detta chiesa capitaranno pre- sentarsi airofficiali di detto luogho et da quella farsi notare, et pigliar fede di detta presentatione et quella sia lecita restar solo in fin che le loro mercantie siano finite, sotto le pene predette, e se al tornare il detto naviglio non rappresenta quelli medesimi Corsi al detto officiale, sia ritenuto il naviglio e tutti suoi compagni et quello confiscato come di sopra. « De quale tutti e singoli boni, come de sopra, confiscati et pene che s'incorrerano o la meta sia applicata alla camera apostolica predetta, il quarto aH' accusatore, e faltro quarto alla communita 0 signor del luogo dove tali malifactori e inobbedienti si ritrovassero, commandando si a tutti e singoli barigelli o altri essecutori di qualsi sia conditione che sopra alle cose predette, debbono sotto pena di scommunicatione late sententie et privatione de loro officii et deir arbitrio de loro superiori, far diligente essecutione perche così h la volonta della pia Santita di nostro signore(1). » « P. Urbis gubernator et vicecancellarius. » 1. Cette proclamation contre les Corses fut motivee en grande partie par ratlaque a [Mai loOO] RERUM URBANARUM COMMENTARII. 45 Feria quarta 27 dicti mensis maii, vigilia ascensionis Domini, cardinalibus pontem s. Angeli pertranseuntibus, suspensi fuerunt circa meridiem octodecim viri, videlicet novem a dexteris et novem a sinistris, transeuntibus pontem versus s. Petrum euntibus : suspensi ceciderunt cum furcis supra pontem; fuerunt tamen furce sine mora cum eis erecte, ita quod a cardinalibus de palatio redeuntibus viderentur omnes suspensi. Horum octodecim fuit primus, medicus doctor, physicus et chirurgus hospitalis s. Johannis Lateranensis, qui singulis diebus bono mane exibat in habitu brevi hospitale predictum cum balista et interficiebat quos poterat commode, et pecunias eorum auferebat. Fuit autem dictum quod confessor dicti hospitahs, cum in confessione infirmus diceret se pecunias habere, nuntiabat medico predicto, qui dabat ei recipementum ut expediret, et pecunias inter se dividebant. Tredecim fuerunt ex illis viginti duobus qui oratorem regis Francie, 12 hujus, inmonte Viterbiensi bonissuis spoliaverant ; quatuor diversa mala perpetraverant. Fuerunt vespere in capella majori palatii apud S. Petrum, quibus Papa interfuit, et illis fmitis, oratione facta, cum sedem parvam in qua portatur ascendisset, venitad capellam predictam quedam comitissa Dalmata cum quindecim vel circa servitoribus, quam per R. P. D. episcopum Ottoniensem ejus interpretem audi"vit; nescio quid petierit, quia recessi. Feria quinta sequenti, festo Ascensionis Domini, 28 dicti mensis maii, Rmus. D. cardinalis s. Crucis celebravit missam solemnem main armee dont avait ete victime pres de Viterbe, Fambassadeur frangais, Rene d'Agrimont (voy. plus haut, pag. 39) ainsi qu'on le voit par le passage de la depeche suivante d'Antonio Malegonnelle a ]a Seigneurie de Florence : « ... Credo Ve Sig^" haranno inteso come la septimana passata, arrivando qui nel paese uno oratore del Re Cristianissimo, fu assalito intra Monte Fiascone et Viterbo da XXV Balestrieri ad Cavallo et altretanti fanti, et rubato di denari, robe et cavalli in conspectu d'infmiti viandanti, a quali fu decto : « Voi Italiani non ci iiavete che fare, andate alia via vostra. » Questa cosa e stata atribuita a' fuorausciti di Todi, ad fuora usciti di Viterbo, a Corsi, a Colonnesi et non si parla determinatamente di alcuno. II perche il Papa, intendo, e molto invelenito contro ad Corsi, et intendo, questa nocte ha spaciati molti Cavallari con brevi nelle terre sue, contenenti che tucti li Corsi sieno cac- ciati, perseguitati et presi. Dubitasi tal preda non sia stata per altro ordine che di Corsi, essendo stata guidata verso la banda del Tevere et non della Marina. Visitai detto oratore : condolsimi et offersi, etc, et feci le cerimonie consuete... Rome, XXIII maii 1500. S"^ Antonius de MalegonneUis Orator. » (Clas. X, dist. 2, filz. 40, aNC. 235.) '46 JOHANNIS BURCHARDI, [Mai 1300] in basilira s. Pclri, ciii Papa inlcrfuit et venit ad eam sub regno sivc Ihiara, cl anlcquam cxirei cameram papagalli, portare fecit scdcm \)vo biMicncio v(Milris aptam ad parvam sacristiam prope altarc majus basHicc s. Pclri, ad quam finita missa ivit antequam exircl; deinde, osicnso vultu Domini, ascendit ad locum publice benediciionis, ubi populum solemniter benedixit, sub thiara et plenarias indulgentias non jubileum interessentibus concessit ; alia more solito. Post horam vespcrarum depositi sunt illi octodecim heri supra ponlein suspensi ci positi supra quasdam carrettas, et a societate Misericordie associati usque ad eorum capellam, et ibi sepulti, eorum more sohto. Feriasexta, 5 mensisjunii, Rmus. D. cardinalis Ascanius recessit de castro Mediolani in mula, iturusinFranciamassociatusaviginti quatuor nobilibus et ahis equestribus. His diebus, SS. D. noster ex causa imposuit vigesimam Hebreis et decimam clero ad triennium singuH annispersolvendas, per Htteras apostohcas que die 4 februarii anno MD in vahis cancellarie affixe fuerunt (1) ethinc inde per Urbem publicate, hujusmodi te- noris : « Alexander episcopus , servus servorum Dei , ad futuram rei memoriam. Quamvis ad amplianda ecclesiarum omnium commoda nostre considerationis intuitum exiendamus ei pro universorum Christi fidehum projectibus nostra semper aspiraverii et aspiret intentio, sed tamen contra morem et proposiium nostrum calamitosa hujus iemporis condilio ei seva conira christicolas ingensque perfidissimorum Turcarum Chrisii nominis hosiium persecuiio nos ahquid innovare compellat, summus ei almus ille scrutaior cordium intuetur. Angimur stimuhs, et ecclesiasiicaspersonas etalios Christi fideles quos ab oneribus hactenus relevare eorumque com1. (( . . . a di passati in Consistoro si pose le decime non solum ad tucti e Prelati et Uficiali di Roma et per tucte le Terre della Chiesa, ma etiam per tucta Christianita, le quali habbino ad inservire pro expeditione contra Turcum. La BoUa s'e publicata in Cancellaria, et ne sara per tucto mandato copia... » Rome, die IIIJ februarii MCCGCC. Franciscus Cappellus, secrctarius. (Clas. X, dist. 4, filza 62 a c. 208). Dans une depeche du 30 janvier precedent (n° 201) Cappelio disait : « ... II Papa ha posto la De- cima per tutte le Terre della Chiesa, et al Gollegio di Cardinali et alli Ufficiah di Roma, che al qualunque ne tochera la rata sua, per expeditione contre Thurcum. In somma qui non si pensa se non per agni via a fare danari. » [Mai 1500] RERUM URBANARUM GOMMENTARII. 47 modum et utilitatem procurare studuimus^ urgente reipublice christiane necessitate et orthodoxe fidei defensione consulimus ac opportunis auxihis et favoribus providemus, ita ipsi pro defensione vere fidei que in sacri susceptione baptismatis sponteprofessi sunt, et reipublice christiane necessitatibus sublevandis non modo libenter, sed prono et ardenti animo eorum impendant subsidia, suasque extendant dexteras hberales. Gum itaque perfidissimi Turce, Christi nominis hostes, christianum sanguinem quotidie sitientes ac omni conatuchristianorum terras suetyrannidi ac spurcissime secte subjicere querentes, superiori et presenti annis vaHdissimam classemmaritimam, maximumque terrestrem exercitum ad expugnandum statum, terras atque dominia dilectorum fihorum Augustini Barbadici, ducis, et dominii Venetorum instruxerint, diversasque incursiones civitatum effecerint, et multa millia animarum abduxerint, et in miserabilem servitutem redegerint, villasque et loca plurima igne ferroque vastaverint, et tandem Neopactum civitatem, ahqua oppida et loca maritima circumvicina, munitissima, vi et armis ceperint, christianis omnibus , etiam ecclesiis, et rehgiosis utriusque sexus, etiam pontificah dignitate preditis , et pregnantibus cum semivivis corpuscuhs inibi repertis crudehssime cesis et interfectis , ac ahis in durissimam servitutem redactis, temphs salvatoris nostri poUutis ac dirutis, ad suum malum et iniquum propositum continuo ferventius prosequentes , et nihil ahud die noctuque querentes et excogitantes quam omnium christianorum dominia sue tyrannidi et spurcissime secte subjicere, et legem Christi nostri subvertere; denuo vahdiorem classem maritimam majoremque terrestrem exercitum instruant, ut omnia maritima loca atque portus christianorum occupent, pateatque eis deinde facihus ad Romane ecclesie terras, ac presertim ad hanc almam Urbem nostram, in qua Petri sedes est locata, etqua (quod Deus avertat!) expugnata, se totius orbis imperium facile occupare posse non dubitant accessus; et nisi celeriter occurratur, prout res expostulat, formidandum sit ne ipsi perfidissimiTurce, victorie superbia elati, videntes cathohcos reges et principes et potestates inter se dissidentes, privatis commodis intentos, commune bonumneghgere, majoraet irreparabihadamna inferant christianis, prout ita superioribus annis et in diversis locis 48 JOHANMS BURCHARDI, LMai 1300] alqiie terris GermaMie, lliingane, Polonie, Croatie et aliis eis finilimis, ac carissimi in Chi isto tilii nostri Maximiliani Romanorum regis Illmi. siihjnrlis iiifei re non cessaverunt, in maximam divine majestalis e( calholicorum rcgum etprincipum aliorumque Ghristi lidelium igiiominiam, dedecus et jacturam (1). Nos, llhus vices gerenles in lerris qui, pro mundi salute, de summo celorum solio ad ima descendens, carnem humanam assumere et mortem subire non horruit, l epetcntes animo, non sine maxima cordis amaritudine, quod sacratissime patriarcales, metropohtane et cathedrales, aheque insignes ecclesie pene innumere ac utriusque sexus regularium personarum monasteria, cenobia et pia loca profanata et deformi ruine subjecta, quodque ornamenta, cruces et cahces, ahaque divinis deputata ministeriis, conflata et destructa^ atque (quod lamentabihus est) sanctorum veneranda corpora et ipsorum sacre rehquie conculcate, ac quod innumeri sexus utriusque chris- tiani tideles ad damnatam mahometicam sectam sub dira servitute compulsi fuerunt, et nisi per cathohcos reges et principes tante insanie tantoque furori celeriter occurratur, majorain dies detrimenta verisimihter perventura; cupientesque pro ejusdem fidei defensione et christianorum salute (2), non solum nostras et sedis apostolice facultates nostre dispositioni (3) commissas exponere, sed personaliter (proutjam ahquibus cathohcis regibus et principibus per diversas nostras htteras significavimus) si nobiscum ac- cedere voluerint una cum sacro venerabihum fratrum nostrorum sancte Romane ecclesie cardinahum cohegio , qui se etiam ad id pro eorum pia in christianam rehgionem devotione sponte obtulcrunt, in hac sacratissima et pernecessaria expeditione accedere, et proprium sanguinem effundere, si opus fuerit; et quoniam ad tantam rei molem perficiendam, nostre et ejusdem ecclesie non suppctunt facultates, volentes pro viribus huic sanctissimo operi (ne aha dominia, regna, provincias, civitates etlocachristianorum 1. Telle esL la leQon de Lous les inss., sauf le 1516 qui donne le LexLe de Rinaldi «- ... in maximam divinac majestaLis ofTensam, nostram et CaLholicorum regum et prin- cipum aliorumque Christi fidelium ignominiosum dedecus et jacturam. » T. XXX, p. 309. 2. Tel est le texte du mss. 1516, 13737 et de Rinaldi: le Chigi et le 150 donnent : « cupientesque ejusdem fidei defensionem et Christianorum salutem. » 3. « dispensationi ». Mss. 5161, 5162. [Mai 1500] RERUM URBANARUM COIVIMENTARII. 49 ipsi perfidissimi Turce diripiant ac sub lyramiide deducant ac continuis bellorum turbinibus affligant), quantum nobis ex alto permittitur, votive intendere, matura desuper deliberatione preliabita de eorum sancte romane ecclesie cardinalium consilio pariter et assensu, unamYcram et integram decimam omnium etsingulorum fructuum et proventuum secundum verum valorem annuum ecclesiarum, monasteriorum et aliorum beneficiorum suorum et obventionum quarumlibet etiam ratione capelli ad eosdem cardinales sic volentes ac consentientes provenientium per eos in romana curia^ necnon omnium provinciarum, civitatum et terrarum ejusdem Romane ecclesie ac predicte Urbis, et ejusdem Romane curie officiorum cujuscumque qualitatis etiam vicecancellarii ac patriarclialium et alias ecclesiarum, monasteriorum, prioratuum, personalium administrationum, ofticiorum cardinalium etprebendarum aliorumque cum cura et sine curabeneficiorum, ecclesiasticorum^ secularium et etiam s. Benedicti, s. Augustini, Cisterciensis, Avinacensis, Cartliusiensis, Camaldulensis, Montis Oliveti, Iiumiliatorum Premonstratensium Yallis Umbrose, Cruciferorum monachorum s. Hieronymi et aliorum quorumvis ordinum tam virorum quam mulierum, etiam mendicantium ex privilegio^ vel alios certos reditus Iiabentium, regulariumque militiarum, videlicet s. Jacobi de Spatlia, de Calatrava^ de Alcantara, de Montesia, Jesu Cliristi, de Avis, beate Marie Teutonicorum et aliorum, quorumque etiam reditus ad hospitale deputati forent, per universum orbem consistentium officiorum, videlicet a legatis, vicecancellario , majori penitentiario, gubernatoribus, rectoribus, capitaneis, potestatibus et aliis quibuscumque officialibus nostris^ dictorumque romane curie et Urbis redituum, vero et proventuum ecclesiasticorum ab omnibus et singulis archiepiscopis, electis abbatibus, abbatissis, prioribus, priorissis, prepositis, administratoribus , commendatariis, capitulis, conventibus, guardiariis celerisque personis ecclesiasticis , secularibus et regularibus^ ordinum et militiarum et prioratuum, castellaniarum, bajulivarum ac preceptoriarum ac militiarum, hujusmodi reditus ac proventus ecclesiasticos ubihbet in dicto universo orbe percipientibus ac percepturis cujuscumque preminentis dignitatis status, gradus, ordinis vel conditionis existant etiam exemptis et quarumcumque privilegiatis, persolvendam , 50 JOHANNIS BURCHARDI, [Mai 1500] colligeiulam, levandam et exigeiidam infra terminum per legatos sive iiuiilios el collectores per nos super omnes deputandos, eisdem prefigendiim, in premissum fidei tam commune, tam sanctum laniqiie nccessarium opus , yidelicet contra ipsos perfidissimos Tiircas et non in alios usus convertendos, apostolica auctoritate et ex certa scientia nostra, tenore presentium per triennium a data presentium computandum imponimus, et ut premissa metu pene ab omnibus inviolabiliter observentur, contradictores, inobedientes et rebelles aut scienter fraudantes et hujusmodi decimas integre non solventes, cujuscumque status, gradus, ordinis et potentie, ut prefertur , fuerint , patriarcali , archiepiscopali aut alia quavis ccclesie prefulgeant dignitate, excommunicationis et privationis ecclesiarum , monasteriorum aliorumque beneficiorum , et ut vacantia impetrari et libere conferri possint^ sententias et penas ipsas ipso facto incurrere declaramus; quibus sententiis venerabiles fratres nostri cardinales predicti huic sancto operi una nobiscum toto cordis affectu intente , sponte scripti se submittere voluerunt; statuentes etiam ut omnes et singule persone que ob non solutum sive defraudationem decimarum vel ahasquascumque occasiones premissorum excommunicationis sententie innodate fuerunt ab alionisiper Romanumpontificem,preterquamin mortis articulo constitute , et nisi prius satisfacto de his que tenentur absolvi nequeant neque absolutionem ipsam taminforo conscientie quam contentioso, et impetrationibus beneficiorum, vel ahis quibuscumque gratiis obtinuisse censeantur et nisi de excommunicationis sententia hujusmodi, et ob quam causam eam incurrerint, specificam et expressam fecerint mentionem, alioqilin absolutio et httere apostolice ac quecumque concessiones beneficiorum et gratie sub quavis verborum forma concesse nullatenils eis suffra^ gentur nulliusque sint roboris et momenti , volentes quoque et decernentes quod si, auctore Domino, profligatis ho^tibus, fidei victoriam cliristianus exercitus consequeretur , finis huic bello impositus esset, si in IV vel IIP anno esse contigerit, tunc ab eo tempore citra, expeditione cessante, decima hujusmodi amphus non levetur nec exigatur. Circa vero collectionem et exactionem tam decimarum quam pecuniarum quarumlibet et aliorum bonorum undecumque et quomodocumque ad hoc sanctum opus prove- [MailSOO] RERUM URBANARUM COMMENTARII. 51 nientium et modam illa exponendi per legatos vel nuntios et collectores predictos, sub conditionibus, modis et formis ita curabitur ut omnes et plane intelligere et apte videre possint, pecunias bujusmodi integre in hanc salutarem expeditionem et non in alios usus erogari. Requirimus insuper et monemus omnes et singulos prelatos predictos, eorumque vicarios et officiales, ac in virtute sancte obedientie, et sub excommunicationis pena, ipsis districte precipiendo mandamus quatenus quilibet eorum in solidum, quamprimum presentes nostre littere seu earum transumpta manu alicujus notarii publici et sigillo alicujus eorum aut legatorum sive nuntiorum, et collectorum predictorum munita presentate seu presentata fuerint, ipsas litteras ac omnia et singula in eis contenta in suis ac aliis ecclesiis sive locis provinciarum , civitatum diecesisque dominicis et festivis diebus, quando et quoties opportunum fuerit, solemniter publicent et exponant et per quos ad hoc deputaverint, publicari et exponi faciant, et ut mehus et clarius intelligatur ab omnibus (etiam si opus fuerit) sermone vulgari, non obstantibus constitutionibus et ordinibus apostolicis, et ecclesiarum, monasteriorum, prioratuum, militiarum, hospitahum, ordinum et officiorum predictorum juramento, confirmatione apostolica vel quavis firmitate alia roboratis statutis ac consuetudinibus, stabilimentis, usibus ac privilegiis et indultis apostohcis eis forsan sub quibuscumque verborum formis et clausulis etiam derogatoriarum derogatoriis fortioribus, efficacioribus et insolitis concessis, quibus etiam si de eis eorumque totis tenoribus pro illorum sufficienti derogatione specialis, specifica, expressa, seu quevis aha expressio habenda foret, etin ilhs caveretur expresse, quod illis nunquam censeatur derogatum, nec derogari posset, nisi sub certis inibi expressis modo et forma, ac Verborum expressione, vel nullo modo tenores eorum ac si de verbo ad verbum insererentur, presentibus pro sufficienter expressis et insertis habentes, iUisahas in suorobore permansuris. Hac Vice, duntaxat, specialiter et expresse ex simihbus consiho, scien^ tia et auctoritate omnino derogamus et derogatum esse volumus contrariis quibuscumque aut si eisdem cardinalibus, archiepiscopis, electis, archiministratoribus, abbatibus, abbatissis, prioribiis et priorissis, prepositis, magistris, castellanis, bajuhs, ordi- 52 JOHANNIS BURCHARDI, [Mai ISOO] nibus, mililiis et officialibus et personis aut quibusvis aliis conjunclim vcl divisim ab cadcm sit scde indultum quod ad solulioncm alicujus dccime lencantur, et ad id compclli, autquod inlcrdici, suspendi vcl excommunicari, aut propterca privari non possint pcr litteras apostolicas, non facicntes plcnam et expressam, ac dc vcrbo ad vcrbum de indulto hujusmodi mcntioncm et quibus scilicet aliis privilegiis, indultis et litteris apostolicis, generalibus vel specialibus, quorumcumque tcnorum existant, pcr quc prcscntibus non expressa vcl totaliter non inserta cffectus earum impediri non valeat quomodolibet vel differri, et de quibus quorumcumque totis tcnoribus dc vcrbo ad verbum habenda, sit in nostris litteris mcntio specialis, que quoad premissa cuique volumus nullatenus sufifragari. Quod si quisquam, quod non credimus, quominus decima hujusmodi persolvatur et exigatur ^ pcrsuadere faccre aut operari quovismodo, directe vel indirecte, committere presumpserit, etiam cujuscumquc dignitatis, status, gradus, ordinis vel preeminentie nobilitatisve fuerit, etiam si in archicpiscopali vel alia quavis ecclesiastica vel mundana dignitate prcfulgeat, excommunicationis sententiam eo ipso facto incurrisse noscatur, a qua non si a nobis vcl successoribus nostris Romanis pontificibus canonice intrantibus, preterquam in mortis articulo constitutus et debita satisfactione premissa absolvi possit. Cete* rum quia difficile foret presentes litteras ad singula qucque loca in quibus expediens foret deferre, volumus ac auctoritate predicla decernimus quod earumdem littcrarum transumptis et sigillo alicujus ex collectoribus vel substitucndis et deputatis sub collectoribus ab eodem aut alicujus curie, ecclesie seu prelati aut alterius persone in ecclesia dignitate constitute munitis, ea prorsus fidcs indubiain judicio et extra cum aut alias ubilibet in omnibus et per omnia adhibeatur que prcsentibus adhiberetur si essent exhibite vel ostense. « NuIIi crgo omnino hominum liccat hanc paginam nostre impositionis, declarationis, statuti, requisitionis, monitionis, mandati, dcrogationis, voluntatis et decreti infringerc, velausutcmerario ei contraire. Si quis autem hoc attcmptare presumpserit, indignationem Omnipotentis Dci et beatorum Petri etPauH apostolorum ejus se noverit incursurum. Datum Rome apud s. Petrum, [Mai 1500] RERUM URBANABUM COMMENTARTI. 53 anno incarnationis dominice MD, Kal. junii, pontificatus nostri anno octavo. » « Aiexander episcopus, servus servorum Dei, ad futuram rei memoriam. Si ecclesiasticos omnes in universo orbe consistentes et incipientes a nobis ipsis, etiam venerabiles fratres noslros s. Romane eccle^ie cardinales et quoslibet Romane curie officiales ac subditos et eidem ecclesie subjectos quos aboneribus relevare tenemur, urgente summa necessitate fidei catholiceet gravissimis periculis christianorum imminentibus gravare cogimur, Judei quoque ab ea impositione immunes esse non debent, cum inter christianorum dominia constituti liberam ab eis ducere vitam, in ritibussuis persistere, divitias adquirere, multisque aliis privilegiis gaudere permittantur, et sese denique ex commodis christianorum sustentare, ac hberos et eorum famihas alere dignoscantur, ipsique Judei, si christianis pressura obvenerit, quod Deus pro sua clementia avertat, detrimentorum essent participes et eorum periculo uti nostro res ageretur. Propterea ad evitanda tanta pericula se cum suis facultatibus propositos convenit exhibere : cum itaque perfidissimi Turce christiani nominis hostes christianum sanguinem continue sitientes ac omni conatu christianorum terras atque dominia sue tyrannidi ac spurcissime secte subjicere querentes, superioriet presenti annovalidissimam classem maritimam, maximumque terrestrem exercitujn ad expugnandum statum, terras atque dominia dilectorum filiorum, nobilium virorum Augustini Rarbadico ducis et dominii Yenetiarum instruxerint, diversasque incursiones effecerint, et mulla millia animarum abduxerint ac in miserabilem statum redegerint villasque et loca plurima igne ferroque vastaverint ac tandem Naupactum civitatem aliaque oppida et loca maritima circumvicina munitissima vi et armis ceperint, christianis omnibus, etiam ecclesiasticis et religiosis utriusque sexus etiam pontificali dignitate preditis, ac pregnantibus cum semivivis corpusculis crudelissime cesis et interfectis, et aliis in durissimam servitutem redactis, templis Salvatoris nostri pollutis et dirutis ac suum malum et iniquum propositum continue ferventius prosequentes, et nihil ahud diu noctuque querentes quam omnia christianorum dominia sue tyrannidi et spurcissime secte subjicere ac legem 54 JOHANNIS BURGHARDI, [Mai 1500] Chrisli nostri subvertere ; denuo validiorem classem maritimam, majorcmqiie terrestrcm excrcitum instruant ut omnia maritima loca alqiic portus christianorum occupent; pateatque eis deinde facilius ad Roman-e ecclesie terras et presertim ad hanc almam Urbem nostram in qua Petri sedes collocata est et qua, quodDeus avertat, expugnata se totius orbisimperium facile occupare posse non dubitabunt, accessus; et nisi celeriter occurratur, proutres expostulat, formidandum sit, ne ipsi perfidissimi Turce victorie supcrbia clati, videntes catholicos reges, principes ac potentatus inler se dissidentes, privatis commodisintentos, communebonum negligere, majora et irreparabilia damna inferant christianis, prout jam superioribus annis in diversis terris atque locis Germanie, Hungarie, Polonie, Croatie et ahis ejus fmitimis ac carissimo in Ghristo fiho, Maximihano, regi Romanorum Illmo.subjectis inferre non cessaverunt, in maximam divine majestatis offensam, nostram ad cathohcorum regum et principum ahorumque Christi fidehum ignominiam, dedecus et jacturam, Nos Ilhus vices gerentes in terris qui pro mundi salute, de summo celorum solio ad ima descendens, carnem humanam assumere et mortem subire non abnuit, repetentes animo, non sine maxima cordis amaritudine quod sacratissime patriarchales, metropolitane et cathedrales alique insignes ecclesie pene innumere, ac utriusque sexus regularium personarum monasteria, cenobia et pia loca profanata ac deformi ruine subjecta, quodque ornamenta crucis et calices ahaque divinis deputata ministeriis, conflata et destructa, et, quod lamentabilius est, sanctorum veneranda capita et ipsorum sacre rehquie conculcata, et quodinnumeri sexus utriusque Christi fideles ad damnatam mahometicam sectam sub dura servitute recipiendam compulsi fuerunt, et, nisi per cathohcos reges et principes tanto furori celeriter occurratur, majora in dies detrimenta verisimihter proventura; cupientesque pro ejusdem fidei defensione et christianorum salute non solum nostras et sedis apostolice facultates nostre dispositionicommissas exponere, sed personaliter prout jam aliquibus per diversas nostras htteras significavimus, si nobiscum accedere voluerint, una cum sacro venerabihum fratrum nostrorum sancte Romane ecclesie cardinahum cohegio qui se eti am ad id pro eorum in christianam rehgionem devotionese sponte ob- [Mai 1500] RERUM URBANARUM COMMENTARII. 55 tulerunt in hac sanctissima et pernecessaria expeditione accedere et proprium sanguinem, si opus fuerit, effundere, et quoniam ad tantam rei molem perficiendam nostre et ejusdem Romane ecclesie non suppetunt facultates, volentes provisionibus liuic sanctissimo operi, ne alia dominia, regna, provincias et loca christianorum perfidissimi Turce diripiant, ac sub sua tyrannide deducant et continuis hellorum turhinibus affligant quantum nohis ex Alto permittitur votive intendere, matura desuper deliberatione prehahita, de eorumdem sancte Romane ecclesie cardinahum consiHo pariter et assensu, ah universis et singuHs Judeis in universo Christianorum orbe uhihhet constitutis, vigesimam partem omnium honorum suorum, fructuum quoque, reddituum et proventuum, ac pecuniarum quarumcumque, undecumque et quomodocumque etiam per usuariam pravitatem ad eorum manus pervenientium per ipsos Judeos persolvendam et ah eis tollendam, levandam et exigendam infra terminum, per legatos sive nuntios et collectores per nos desuper deputandos, eisdem prefigendum in premissum fidei tam commune, tam sanctum tamque pernecessarium opus videHcet et non in aHos ususconvertendam, auctoritate apostoHca et ex certa scientia, tenore presentium per triennium, adatapresentium computandum, imponimus ; et ut prefati Judei impositam eis vigesimam predictam, sine aHqua fraude in termino statuendo integre persolvant, si quando per eos fraudem committi contigerit aut lapso termino vigesimam hujusmodi exhibere neglexerint, tunc ex eo casu decimam integram omnium honorum suorum sine aHqua remissione persolvant, et etiam pro quoHbet centenario florenorum quatuor florenos solvant inventori et eorum fraudem relevanti, non ohstantibus privilegiis, gratiis et indultis apostoHcis eisdem Judeis sub quacumque verhorum forma et quavis auctoritate ingerere, vel in specie et cum quihuscumque clausuHs etiam derogatoriarum derogatoriis, forlioribus et efficacioribus ac insoHtis concessis, statutis quoque et consuetudinihus provinciarum, civitatum et locorum in quihus predicH Judei hahitant, etiamjuramento,confirmatione apostoHcavelquavis firmitate aHa rohoratis, per que nuHum ipsis suffragium afferre posse decernimus et declaramus; ceterisque contrarns quihuscumque. Verum cum difficile foret presentes litteras ad singula queque loca 56 JOHANNIS BURCHARDI, [Mai 1500] in qiiibiis expediens essel deferre ; voliimus etpredicta auctoritate decernimus quod illarum transsumptis in annuali, cujus publici notnrii inde rogati subscriptis et sigillo alicujus ex collectoribus vel subslitiiendis et deputandis subcollectoribus ab eisdem, aut alicujus curie ecclesiastice, seu prelati aut alterius persone in ecclesia dignitate constitute munitis, ea prorsus indubia fide adhibeatur in judicio et extra, et alias ubilibet in omnibus et per omnia, que presentibus adliiberetur, si essent exhibite velostense. NuIIi crgo liominum liceat Iianc paginam nostre impositionis, voluntatis et decreti infringere vel ei ausu temerario contraire ; si quis autem hoc attentare presumpserit, indignationem Omnipotentis Dei et Beatorum Petri et Pauh apostolorum ejus se noverit incursurum. Datum Rome apud s. Petrum, anno incarnationis dominice MD, kalendas junii, pontificatus nostri anno octavo. (( AdRIANUS. )) Taxa redituum romanorum DD. sancte Romane ecclesie cardinallum, ad cujus rationem est solvenda decimain expeditione contra Turcas. R™"-\ D. cardinalis Neapolitanus. . . . pro ducatis 10,000, ducatos 1,000 )) )) S.Petri ad Vincula )) 20,000 )) )) 2,000 )) S.MarieinPorticu )) 15,000 )) )) 1,500 )) )) 12,000 )) )) 1,200 » Ulixbonensis ... )) 7,000 » 700 )) )) Recanatensis . . . )) 11,000 » )) 1,100 )) S. Clementis. . . . )) 10,000 )) )) )) 1,000 Beneventanus . . . )) 10,000 )) 1,000 )) )) S. Praxedis .... )) 10,000 )) 1,000 )) )) Montis Regalis . . )) 10,000 )) 1,000 )) )) Ursinus )) 10,000 » 1,000 )) )) Alexandrinus . . . )) 8,000 )) 800 )) )) )) 10,000 » 1,000 )) )) Gurcensis )) 10,000 » » » 1,000 Agrigentinus . . . )) 2,000 )) 200 )) )) ' Capuanus )) 10,000 » 1,000 )) )) Grimanus )) 7,000 )) )) 700 » Arborensis .... )) 2,000 )) 200 [Mai 1500] RERUM URBANARUM GOMMENTARII. 0 1 producatis 2,000, ducatos 200 )) )) Cusentinus )) 3,000 )) 300 )) )) Salernitanus . . . )) 3,000 » 300 )) )) Caputaquensis . . )) 2,000 )) 200 )) )) Mutinensis )) 3,000 )) 300 )) )) Senensis )) 9,000 )) 900 • )) )) S. Georgii » 18,000 )) )) 1,800 )) )) 3,000 » 300 )) )) Ascanius )) 30,000 )) )) )) 3,000 de Medicis )) 6,000 )) 600 )) )) S. Severini )) 13,000 )) )) )) 1,300 )) 14,000 )) )> )) Cesarinus 1,400 )) 2,000 » 200 )) )) Farnesius )) 2,000 » 200 )) )) )) 10,000 )) )) 1,000 )) Cornarius, qui nullos habet reditus. )) nihil. )) » )) 12,000 )) 1 ,200 )) » Cenomanensis. . , )) 9,000 » 900 » )) Rotomagensis. . . )) 9,000 » 900 » )) » 2,000 » " C\ f\f\ 200 )) )) SS. quatuor coronatorum 8,000 )) O AA 800 » )) Hispalensis » 14,000 )) 1,400 )) )) 2,000 )) 200 Hi qui in bello existunt nihil solvunt. » » Rhodianus » » Polonus . . » » Strigonius Henricus, archiepiscopiis Tarentimis sacri collegii clericus et secretarius, ac decimarum collector, manu propria, Camere apostohce vicecancellarius ducatos 50 » notarii » 40 » thesaurarius » 70 » notarius ejusdem » 30 » clerici ^> 300 » auditor fisci » 8 X » " computista 8 58 JOHANNIS BURCHARDI, [Mai 1500J Camere apostolice depositarius generalis ducatos 100 » clerici collegii » 40 » executor camere » 12 » secretarii » 1,200 Plumbi magistri » 150 )) collectores » 1,248 )) auditor generalis » 100 » notarii » 100 )) notarii. . . » 200 » procurator fisci » 8 » clerici collegii. » 60 Secretarie summator bullarum » 30 » plumbatores » 60 Palatii servientes armorum » 150 » magistri ostiarii » 64 » custodes porte ferree » 18 » magistri sacri palatii » 8 » scutiferihonoris » 60 Capelle sacrista » 4 » subdiaconi » 200 » magistri ceremoniarum » 30 » cantores , » 100 Cancellarie regens » 40 » custos » 40 » notarius » 40 » abbreviatores de parco majori » 300 » abbreviatores de parco minori » 812 » sollicitatores » » » examinatores » » Registri supplicationum clerici scriptores » 60 » salariati. » 60 Rote auditores » 600 » cursores » 100 » custodes cathedre » 4 » cubicularii » 20 » bibliothecarius » 10 » assistentes ' » 50 [Mai 1500] RERUM URBANARUM COMMENTARII. 59 Rote accolyti ducatos 40 » magistri capelle » 10 )) capellani )) 8 )) corrector » 60 » ostiarius » 20 » Bibliothecarii officium de consuetis. ... » 20 » protonotarii » 301 » scriptores apostolici » 2,000 » magistri » 24 » scriptores » 80 » notarii » 3()0 Audientie contradictarum auditores » 40 » procuratores » 140 » lectores » 24 » notarii » 12 Penitentiarie regentes » 25 » scriptores » 324 » penitentiarii minores » 10 » auditor » 20 » procuratores » 144 Urbis vicarius pape » 40 » auditor » 10 » capitaneus curie Sabellorum » 30 » auditor » 8 » soldanus curie » 15 Urbis senator » 100 » notarii » 24 » marescalcus. „ » 4 » notarii » 10 » barigellus » iOO » capitaneus Turris None , » 5 Montium hospitale s. Jacobi, prope Coliseum. . » » » hospitale s. Alberti )) » Golumnehospitale s. Hieronymi de Sclavonibus. » 2 Campi Martis hospitale Britannorum » 4 Pontis hospitale s. Angeli » 6 » » s. Spiritus in Saxia » 400 60 JOHANNIS BURCHARDI, [Juin 15001 Ponlis hospilale Boliemorum ducatos 10 )) )) Portugallensium » 6 )) )) Flanclrorum » » Parionis hospitale Teutonicorumcumcapellis. . )) 30 Ai"enule hospitale Anglicorum » 30 » » s. Eustachii » » )> )) Francorum » 10 Transtiberim, hospitale sanctorum quadraginta » 6 )) )) Januensium » » Sabbato, 6 junii, Yigilia pentecostes, mutatio capparum; fuerunt vespere in capella majori, Pape presente, qui voluit incipere hymnum ; neque cantores eum inceperunt, sed dixerunt mentes tuoriim visita per eorum errorem, quod Pape multum displicuit. Die sequenti, fuit missa solemnis in s. Petro, quam celebravit Rmus. D. cardinalis Recanatensis, Papa presente; sermonem fecit D. Petrus de Yalente de Sancto Gemino, juris utriusque doctor, olim servitor cardinalis Segobricensis, brevem. Interim venit ad capellam Pape in s. Petro D. Bernardus de Montefulco, scriptor apostoHcus, magister domus Rmi. D. cardinalis Recanatensis, et cum gubernatore Urbis ivit ad Papam, et dixit ei quod Magdalenus civis Romanus, sponsus filie sue, rapuisset eamdem filiam manu violenta in ecclesia b. Marie de anima Iiospitahs Alemanorum et abduxisset. Papa subrisit; nescio quid respondit, nec fecit tunc aliquam demonstrationem contra hujusmodi raptum. Non fuit dicta prosa, sed antequam Papa descenderet ad faldistorium pro versu veni sancte Spiritus, diaconus osculatus est ejus pedem et obtinuit a Pontifice benedictionem. Alia more solito. Deinde Papa circa spolium filie D. Bernardi predicti taliter providit, quod ipsa fuit die sabbati 13 hujus, ante horam prandii, in equo predicti D. Bernardi ad domum reducta, associata a duobus squadris gentium armorum. Feria quinta, 11 mensis junii, dictum fuit per Urbem quemdam haraldum regis Francie Pisas venisse absque gente armorum, et arma regis ejusdem undique per Pisas affixisse, tanquam eorum domini, cum clamore Francia, Francia ! et quod idem haraldus fuit postea interemplus nonnullis apparentibus a Pisanis, alii quod a Florentinis veriti sunt postea. [JuinlSOO] RERUM URBANARUM GOMMENTARII. 51 Sabbato, vigilia Trinitatis, fuerunt vespere in capella majore, 13 dicti mensis junii, Papa presente, absque commemoratione dominice ; et dominica sequenti, festo Trinitatis, 14 ejusdem mensis, Rmus. D. cardinalis Beneventanus celebravit missam solemnem in eadem capella, Papa etiam presente ; sermonem fecit D. Mattheus Canarius capellanus Rmi. D. cardinalis Agrigentini. Finita missa, Papa commisitmihi quod facerem intimari processionem festi Corporis Christi pro hora, inter undecimam et decimam, per Yiam Novam usque ad domum Rmi. D. cardinalis s. Clementis et inde per Yiam Sanctam ad basilicam s. Petri, et quod cardinales ornarent viam pannis suis, more solito. Feci propterea officialibus intimari processionem predictam per cedulas tenoris subsequentis : « De mandato SS. D. N. Pape mandatur singuhs infrascriptis officialibus quatenus die jovis 18 presentis mensis junii, festivitatis sacratissimi corporis Christi, sub pena quinque ducatorum auri camere apostolice irremissibihter applicandorum debeant inter horam nonam et decimam in palatio apostolico apud s. Petrum, intra primam portam, ibidem, in curia, cum singulis intortitiis honestis, presentes esse et exinde processionahter ex ordine procedere , prout R. D. gubernator Urbis ordinavit, ac personahter sua intortitia deferre, et usque ad processionem completam, in ea permanere sub eadem pena : « Abbreviatoribus litterarum apostolicarum, (( Magistris plumbi, (( Notariis rote, (( Notariis auditoris camere, (( Procuratoribus, (( Bullatoribus ; (( Per gubernatorem Urbis et vicecancellarium. (( De mandato SS. D. nostri Pape, mandatur singulis infrascriptis, quatenus sub pena ducatorum decem auri de camera, camere apostolice irremissibiliter applicandorum, debeant per totum presentem diem, 16 presentis mensis junii, dedisse in scriptis D. Johanni Burchardo, magistro ceremoniarum capelle Sanctitatis, sua nomina et cognomina omnium officiahum quibus ipsi presunt, seu quorum ipsi officiales vel capellani existunt, ac 62 JOHANNIS BURCHARDI, [Juin 1500] in marginc annolavisse si qui coriimdem ofricialiiim sunt ab Urbe absentes vel infirmi, aut aliorum officiales officiorum : « Rescribendario, (( Gapellano collectorum plumbi, (( Gapellano abbrcviatorum, (( Syndico procuratorum, (( Gapellano scriptorum sacre penitentiarie apostolice, (( Gapellano sollicitatorum litterarum apostolicarum, (( Thesaurario notariorum rote, (( Gomputatori procuratorum penitentiarie. » (( De mandato SS. D. nostri Pape intimatur locumtenenti D. vicarii generalis Sanctitatis sue in alma Urbe et ejus districtu quatenus die jovis, 18 presentis mensis junii, festivitatis sacratissimi corporis Ghristi, hora nona, processionem cleri Urbis a basilica principis apostolorum, per eum ordinatam et paratam, ad eamdem basihcam suo ordine immediate ante processionem SS. D. nostri procedere faciat; mandatur etiam camerario cleri predicti quatenus sub pena quinque ducatorum camere apostolice irremissibiliter applicandorum processionem ejusdem cleri sollicitet et faciat premissa observari. » Feria quarta, 17 dicti mensis junii, in vigilia corporis Ghristi, antequam Papa exiret ad vesperas, dispostus in camera papagaUi, cum videret ducem Valentinum in eadem camera, commendavit se Pape et dixit se abiturum nisi haberet locum ante predictum ducem. Papa respondit quod faceret pro voluntate sua et recessit idem dispostus. Fuerunt vespere papales in capella majori, Papa presente ; unus tantum diaconus interfuit preter assistentem^ videlicet Gesarinus qui stetit in banco presbyterorum cardinalium, post onmes presbyteros, et post eum, dux predictus. Quod videns Ursinus dixit ducem stare debere intGr cardinales Gaptianum, ultimum presbyterorum, et Gesarinum. Ego, re nori aliter cotlsiderata, locavi ducem int(3r duos Cardinales predictos. Quod videns Papa vocavit me fet dixit mihi untim cardinalem non facere chorum ; propterea, cum unus tantum diaconus cardinalis interest preter assistentem, ille stat post ultimum presbyterorum et non in banco diaconorum : propterea non debere ducem in illo [Juin 1500] RERUM URBANARUM COMMENTARII. 63 loco esse, sed post Cesariniim, prout primo fiierat; non tamen debere modo mutari, sed pro alia vice considerari. Feria quinta, 18 dicti mensis junii, festo corporis Christi, in mane, post horam decimam, incepta est processio que habita est per viam rectam usque ad domum cardinalis s. Clementis et inde per Viam Sanctam ad basilicam s. Petri; abbreviatores de parco minori et prima visione et magistri amborum registrorum non interfuerunt quia non fuerunt vocati. D. Alphonsus Ricenas, advocatus consistoriahs, abbreviator de prima visione protestatus est coram gubernatore pro se et suis abbreviatoribus, quod propter absentiam abbreviatorum non debeat officio suo seu collegio et illius personis ahquod prejudicium generari. Ahi omnes incesserunt more sohto, videhcet collectores plumbi, deinde successive solhcitatores htterarum apostohcarum, notarh auditoris camere , notarii auditorum rote , procuratores penitentiarie apostoHce, procuratorescontradictarum, scriptores apostohci, abbreviatoresde Parco majori, etcumeisD. Laurentius Puccius^ corrector, in rocchetto et manteUo, et protonotharius apostohcus, et bene, buUatores, magistri plumbi, secretarii et advocati, et ahi, more sohto. Via recta non fuit scopata neque mundata; locus ornandus pannis qui Rmum. D. cardinalem s. Angeli contigerat fuit in opposito ecclesie s. Catharine, in quo erecte fuerunt pertice; et heri sero in eis panni extensi, et statim depositi, et reducti ad domum ipsius cardinahs, nescio quare. Cum papa esset cum sacramento ante altare majus, finxit syncopare : fecit tamen Confessionem absque pluviali cum celebrante ; ascendit ad sohum, libi sine mitra sedens accepit cardinales ad reverentiam; et per totam missam fuit sine mitra ; mandavit missam celeriter expediri, qilam cdebravit Rmils. D. cardinalis Capuanus, qui non interfuit prdc6ssioni. Cantores pdr me advisati vix dixerunt medietatem, et iii t^rra : firiita epistdla, omisso graduali, dixerunt aheluia, cum suo versii, et ndn prosam; partem etiam abbreviarUnt in duabils partibus, vel circa^ simihter et aha; adeoqile missa vlx duravit ad mediam hdram. Dux Valentinus incepit stai*6 post cai^dinalem Cesarinilm in flne banci presbyterorum cardinahum. Qui videns Papam adhuc fingere syncopam ascendit sohum et ibi stetit usque ad finem 64 JOHANNIS BURCHARDI, [Juin 1500] (1 |>(»sl (•aidiiialcm Senensem; ad elevationem sacramenti, V\\\)[\ noii (lcsccndil ad faldistorium, sed socius meus portavit scahclliiin < um russino ad solium, ubi in supcriori modico plano gcniidcxil. Finila missa, data bcnedictione per Papam et indul- <;cnlia scplem annorum, et celebrans illam pronunciavit seu publicavit populo. Dcscendit deinde Papa de solio et sedit in scde parva in qua accepit mitram et fuit portatus per mediam ecclesiam, ubi circa portam vidit Yultum Domini,. depositamitra, in sedc sedcns. Alia more solito.

１５００年６月２４日（水）

　Feria quarta, 24 dicti mensis junii, festum s. Johannis, platea s. Petri fuit undique trabibus clausa ab angulo domus custodie palalii usque ad fontem Innocentii, inde ad angulum domus s. Marlinelli, et ambo introitus Vie Sancte ad dictam capellam; post prandium fuerunt ad claustrum hujusmodi quinque vel sex tauri ibidem gladiandi. Dux Valentinus equester traxit ad eos multos ictus et plures alii, quousque tandem animalia ipsa perierunt(1).

　 1. Voy. la relation de Capello, dans Sanuto, t. lll, col. 842 et suiv.

１５００年６月２７日（土）

　Sabbato, 27 ejusdem mensis junii, in sero, Rmus D. cardinalis Gurcensis rediit ex legatione sua Perusina ad Urbem.

１５００年６月２８日（日）

　Dominica, 28 predicti mensis, prime vespere festi apostolorum Petri et Pauli, que fuerunt celebrate in capella majori palatii apostolici, Papa presente; post vesperas et horam vigesimam quartam vel circa, Papa cum Rmo. D. cardinali Capuano supra logiam que est supra locum publice benedictionis euntibus, cecidit suprema pars unius ex quatuor lucibulis ferreis in quatuor angulis campanilis ecclesie s. Petri positis, ponderis triginta sex librarum, si mihi verum fuit relatum, ad pedes Pape et cardinalis et non lesit quemquam.

１５００年６月２９日（月）

　Feria secunda, festo sequenti predicto, Rmus D. cardinalis Neapolitanus celebravit missam solemnem in basilica s. Petri, Papa presente, ad quam, antequam Papa veniret, D. Hieronymus, orator regis Neapolitani, dixit Pape, in camera papagalli, se et alias et sepius supplicasse pro conclusione cause a supplicatione in sententia contra reginam Hungarie per Sanctitatem suam nuper lata, que nundum esset signata ; propterea protestatus fuit, prout continebatur in quadam cedula, quam obtulit notario cause ibidem presenti. Quam cedulam Papa fecit dari Rmo. D. cardinali Alexandrino; et idem D. Hieronymus dedit aliam similem notario predicto . Finita missa, ostensus fuit vultus Domini qui heri non fuit ostensus, qui aliis singulis dominicis ostendi consuevit. Gardinales ascenderunt cum Papa usque ad curiam in qua consueverunt equos ascendere^ ubi stans D. Hieronymus orator et procurator regis Neapolitani obtulit SS. D. nostro equum album phaleratum, dicens in hujusmodi sententiam : (( Beatissime Pater, Serenissimus D. Fridericus, rex Sicilie et Hierusalem, Sanctitatis Yestre et hujus Sancte Sedis devotus fihus, tenetur singuhs annis in festo ss. apostolorum Petri et PauH pro dominio regni offerre Sanctitati Yestre unum parafrenum decenter ornatum, quem ego orator et procurator suus ad Iioc specialiter mandatum habens (quod D. Aloysius de Campania, notarius camere ibidem pubhce obtulit et ostendit) assigno, supplicans dignetur illum ad effectum predictum benigne suscipere. » Papa respondit : Accepimus juxta tenorem investiture regni concesse. » Ex tuncR. D. Robertus, episcopus Trecorensis, orator regis Francorum, dixit : (( Beatissime Pater, cum regnum Neapolitanum spectet de jure ad christianissimum regem Francie, supphco Sanctitatem Yestram quod hujusmodi acceptationem non veht juri christianissimi regis mei ad regnum predictum competenti in aliquo prejudicare, cujus nomine offero Sanctitati vestre, postquam fuerit in possessione dicti regni constitus, longe majus commodum Sanctitati vestre et sancte Romane ecclesie facturum. » Papa subrisit et nihil respondit; et orator Neapolitanus voluit nescio quid replicare, sed Papa manu et ore indixit ei silentium ; nec opus erat aliqua replicatione. Eadem die, post horam vesperarum circa vigesimam primam, venit tempus valde turbidum cum magna pluvia et grandinibus grossis, aliquibus grossis ad instar fabarum, et vehementissimo vento, ex cujus impetu cecidit maxirnum caminum multis cannis tectum super excedens, cujus casus fregit tectum, et cum tecto fregit duas trabes aule superioris pontificum, et illa omnia simul fregerunt unam trabem aule inferioris pontificum, in qua Papa sedebat in sede eminenti, supra quam quoddam pallium sive ^ T. Ill. 5 66 JOHANNIS BURCHARDI, [Juillet 1500] siipcicclimi moro consiiolo orat oxlensiim. In aula superiori, lcsil rl iiilorrocil Iros porsonas, quo simul cum ruina ceciderunt in iiiilain inloriorem, quarum una adslalim mortua est, alie persono (hio morlue -sunt postoa. Cum Papa soli erant Rmus. D. rnrdinalis Cnpuanus et D. Gaspar Poto, cubicularius secretus ; (ini vidontes lempus adoo turbatum et Yontum frigidum cum pluvia por fonestras aulam ingredi, de commissione Pape iverunt versus duas fenestras, unus ad unam et alius ad aliam ut eas clauderent; vix erant in fenestris, et ecce ruina ; saltarunt in fenestras, in quibus salvati sunt : videntes autem ruinam Pontificis sedem circumdedisse, acclamarunt illis portam aule predicle custodientibus qui ad portam erant : Papa e ^iiortol Papa e morto! Dc (pio sine mora clamor venit ad Urbem; accederunt quamprimum ad sedem Pape, acclamantes : « Pater Sancte! » Papa non respondit, magis igitur timuerunt ; approximantes autom se Pape, reperierunt in sede sedentem, non mortuum, sed totum attonitum, vulneratum in capite duobus ictibus; ab uno loco pellis erat aperta; in alio loco conquassatio et tumor et in manu dextera, in digitio medio et annulari valde graviter, et oliam parum cum uno clavo in brachio dextero. Extraxerunt eum de sede predicta et duxerunt eum cum suis pedibus ambulantem ad cameram proximiorem ubi positus in sede bassa, annuentibus suis domesticis, adhibita sunt remedia opportuna; et nunciatum est ad Urbem cardinalibus et aliis Pape periculum aliquod non imminere. Salus autem Pape fuit quod trabes illa ultima que rupta est in medio, habebat in capite clavos extra murum infixos, qui illam partem supra sedem Pontifiicis existentem a capite in muro fortiter tenuerunt, ideoque trabes ipsa mansit in muro et ejus medium quod ruptum erat declinavit in terram et factum est Pape defensorium, ita quod omnia declinarent ad medium et non versus Papam (1). Laurentius, marchio de Chisis, qui ex casu predicto mortuus ost, fuit in mane sequenti a familia Rmi. D. cardinalis Senensis et aliis amicis ad basihcam s. Petri associatus et ibidem sepullus. Feria quinta^ 2 mensis julii, festo visitationis B. Marie Virgi1. Alexandre VI envoya un bref a son ambassadeur a Venise, Angelo Leonini, dans le(|ucl il lui donnc ious les delails de raccident auquel il avait echappe. Voy. SanuLo, [Juillet 1500] RERUM URBANARUM COMMENTARII. 67 nis, cantores et subdiaconi ac diaconus capelle, celebranie nescio quo, cantarunt missam solemnem ad laudem gloriose Yirginis Marie que SS. D. nostrum a periculo supradicto illesum preseryasset. Sabbato, 4 dicti mensis julii, SS. D. noster, vocatis circa horam (1)... ad se RRmis. DD. cardinalibus s. Praxedis, Montis Regalis, Alexandrino, Agrigentino et Capuano, de eorum consiiio providit ecciesie Valentie per obitum cardinaiis Rorgie, pastoris soiatio destitute D. Ludovico Rorgie, miiiti ordinis s. Joiiannis Hierosoiymitani, fratri dicti cardinaiis defuncti. Feria quinta, 9 ejusdem mensis, in mane, in castro s. Angeli, obiit D. Jacobus de Sermoneta, sedis apostoiice protonotarius, qui hora vesperarum diei predicti portatus fuit de dicto castro, positus in veste nigra qua uti consueverat super cataiectum, paiiio coopertus, associatus a familia Rmi. D. cardinalis de Farnesio, ad ecciesiam s. Rartholomei in saia, ubi discoopertus fuit a matre et sororibus et aiiis visus ; deinde in eadem ecciesia sepuitus : requiescat in pace ! Rmus. D. cardinaiis Uiixbonensis qui die martis, 23 junii proxime preteriti in mane equitaverat ad paiatium, prandium facturus cum Rmo. D. cardinali s. Praxedis; et post prandium, liora vigesima, habiturus audientiam a SS. D. nostro, hujusmodi quoddam accidens supervenerat propter quod non poterat se de sede in qua erat movere; et Papa, hoc inteiiecto, per cameras magistri domus sue transiens, ad eum venerat et, data ei audientia, Sanctitas sua pastoraiem mutaverat, in qua ipse cardinalis Uiixboiiensis se fecerat portari ad domum suam (2). Die jovis, videiicet 9 presentis mensis, infirmum et vaide debilem se sentiens, suppiicari fecit SS. D. nostrum pro iicentia testandi, quam SS. D. noster concedere negavit; quo non obstante, idem Uhxbonensis testatus est eadem die et ordinavit executores test. 111, col. 477-9; Jean d'Auton, chap. xl, p. 127, et a Tappendice n'J i, la curieuse relation de Francesco Gapelio, a la Seigneurie de Florence. 1. En blanc dans tous les mss.. 2. Telle est la lecon du mss. 11909 suivi ici ; letexte dans tous les auLres mss. etant evidemment tronque : « ... et Papa, hoc intellecto, per cameras magistri domus sue transiens, ad eum venerat, in qua Rmus, D. cardinalis Ulixbonensis se fecerat ad domum suam portari. » 68 JOHANNIS BURGHARDI, [JuiUet 1500 J lcim(3iili siii URmos. DD. cardinales s. Praxedis et s. Criicis et omiiiii hoiia sua vel quasi donavit libera donaiione inter vivos, inter alia duodecim millia ducatorum, videlicet sex millia piis locis, ecclcsie Lateranensi sex millia totidem basilice s. Petri, ecclesie b. Marie de Populo mille, b. Marie Minerve duo millia, societati Annunciate pro maritandis puellis scuta mille et servientibus suis sex mille, et omnia vasa argentea et pannos de rascia, et alia inter eosdem distribuit et voluit quod quilibet sibi datum asportaret. Die veneris,. 10 julii predicti, in sero circa horam vigesimam tertiam, Rmi. DD. cardinales s. Praxedis et s. Crucis, et Capuanus non simul, sed singulariter equitarunt ad domum predicti Ulixbonensis, et eum visitaverunt in domo simul omnes, sabbato H ejusdem mensis. Reliquit eum febris illa gravior, que ultra continuam illum magis turbaverat. Incepit propterea melius se habere et die lune, 13 ejusdem, rehquit eum in totum omnis febris et hberatus est liomo pro hac vice. Laus Deo! Feria quarta, 15 mensis julii predicti, circa primam horam noctis, lllmus. D. Alphonsus de Aragonia dux, maritus D. Lucretie fihe Pape, supra planum scalarum basilice s. Petri, ante primum introitum, versus basilicam predictam, per plures personas agressus fuit, et in capite ac brachio dextro ac crure graviter vulneratus; invasores aufugerunt per scalas s. Petri, ubi circiter quadraginta equites eos expectabant, cum quibus equitarunt extra Portam Pertusam (1). 1. (( ... J'oraLore (diNapoli) disse del caso del principe di Salerno, duca diBisceglia, nepoLe de) re Federico; e narro come fu feriLo, a tre hore di notLe presso il palazzo, dal duca Valentino suo cognato ; e il principe corse dal papa dicendo : sono stato ferito ; e gli disse da chi; e madonna Lucrezia figlia del Papa, sua moglie, cli'era in camera col papa, cadde in angoscia. Ora il detto duca di Bisceglia (che sta appresso il palazzo di San Piero, nella casa del cardinale di Santa Maria in Portico, e per dubbio avea mandato a torre medici a Napoli) stette trentatre di ammalato; e il cardinal di Capua lo confesso, e la moglie e la sorella, che e moglie del principe di Squillace, altro figlio del papa, stavano con lui e gh cucinavano in una pignatella pcr dubbio di veleno, per 1'odio che gli aveva il duca Valentino. E il papa lo faceva custodire da sedici per- sone, per dubbio che il duca non fammazzasse. E quando il papa lo visitava, il duca non vi andava; se non una volLa, che disse : Quello che non si e fatto a clesinare si fnrd a cena. E avendo ForaLore parlato col papa di questo, il papa gh disse : il cluca dlce di non lo aver ferito; ma se Vavesse ferlto lo meriteria, ec. Ora un giorno (fu ai 17 di AgosLo) enLro in camera, che era gia sollevaLo, e fece uscire la moglie e la sorella, e Dou Michele chiamato strangolo il detto giovane; e la notte fu sepolto. Caso [Juillet 1500] RERUM URBANARUM COMMENTARII. 69 Sabbato, 25 dicti mensis, festo s. Jacobi apostoli, SS. D. iioster fecit se portare ad ecclesiam b. Marie de Populo in sede sua solita per parafrenarios, scutiferos et duos cubibularios pro qualibet muta, et fuerunt ordinate viginti quatuor mute per viam, et quilibet cardinalium deputavit duos parafrenarios ex suis qui juvarent portare Papam. Equitando fuit servatus ordo consuetus usque ad crucem, quam sequebantur cardinales bini et bini, quia sic Papa voluit; deinde dux cum multis capitibus squadrorum et magna gente armata; post Papam et multos armatos equitabant prelati. Portatus fuit via recta ad pontem s. Angeli, inde ante domum olim cardinalis Parmensis, hospitale s. Hieronymi Sclavorum, et recta via inde ad Populum, in plano ante ecclesiam fratres expectaverunt Papam ; quo adveniente, inceperunt Te Deum laudamus; Papa in introitu ecclesie non est osculatus crucem neque accepit aquam sanctam, sed continuo portatus est ante altare majus, ubi parato faldistorio genuflexit ; quo genuflexo, fratres cessarunt a cantu suo, et cantores capelle nostre cantarunt quoddam canticum ineptum et non bene sonans, nimis longum, cum longis repetitionibus, quod fuit omnibus molestum. Quo finito, prior dicti conventus, pluviali pretioso indutus, stans in cornu epistole altaris, dextera sua altari et sinistra Pape, cantavit versus et orationes sequentes, cantoribus respondentibus : )t . Salvum fac servum tuum^ Domine^ j^. Deus yneus, sperantem in te. . Cantemus Domino nostrOy j^. Gioriose enim magnificatus est in nohis. . Fortitudo et laus mea, Dominus, Et factus est mihi in salutem. ^ . Nihil proficiat inimicus in eo, Et filius iniquitatis non apponat nocere ei. % Mitte ei auxilium de Sancto^ Et de Sion tuere eum. molto pietoso ; si che tutta Roma ne parlo ; ma non si osava parlare apertamente per paura : e il duca ebbe a dire di averlo fatto ammazzare, perche tramava di ammazzar lui, e di questo faria il processo, e lo volea mandare alla Signoria. Tuttavia mai non venne... » Relation de Capello dans Alberi, Relazioni degliambas. Veneti al Senato, t. III (2« serie), p. 8-9 et dans Sanuto, t. III, col. 842. Voy. Alvisi, p. U3 et les notes 1 et 2, et a Fappendice les n°s 2, 3, 4, 5, 6 et 7. 70 JOHANNIS BURCHARDI, [Juillet 1500] y. Orapro luthn, mncta Bei gemtrix, \k. Ut dif/ni efficiamiir promissionilnis Christi. f. J)omine, exaucli orationem ^neam,, ' Et clamor meus ad te veniat. ^jj . Dominus vohiscum. i"^. Et cum spiritu tuo. - Oremus. — Concede nos famulos tuos, quesumus, Domine Deus, perpetua mentis et corporis sanitate gaudere et gloriose b. Marie semper virginis intercessione a presenti tristitia liherari et eterna perfrui letitia.' NovA ORATio PRO GRATiARUM ACTiONE. — Graticis tihi^ Domiue , letantes referimus, qui in te sperantes non deseris, et in conspectu nosiro famidum tuum Alexandrum quem pastorem ecclesie tue preesse voluisti, a pericido liherasti, tihi humiliter supplicantes ut, sicut leti ad tuam ecclesiam convenimus, ita pervenire ad gaudia eterna valeamus. Per Christum Dominum nostrum. Nescio a quo premissa fuerunt composita et ordinata; quod, me ignorante, factum est. Quibus dictis, surrexit Pontifex, ascendit ad altare, osculatus est illud in medio et obtulit b. Marie yirgini unum calicem inauratum, satis magnum et pulchrum, in quo erant ducati trecenti vel circa in auro, quos Rmus. D. cardinalis Senensis de calice versit super altare, ut ab omnibus viderentur; quod credo Pape non displicuisse. Non dedit benedictionem, sed rediit in sedem suam, in qua est ad s. Petrum reportatus per eamdem viam, per quam venerat. Nihil datum pauperibus per ^'iam eleemosynam petentibus : tibicines sonarunt sepe per viam eundo et redeundo ; duo tamburini iverunt post cardinales omnes ante ducem qui continue sonabant suos tamburros. Papa habuit barbam, quia post ruinam trabium non fuit tonsus. Postquam cardinales transiverunt pontem ante castrum s. Angeli, Papa dedit eis licentiam redeundi ad suas domos, quod fecerunt. Interfuerunt quindecim cardinales, videlicet Neapolitanus, Recanatensis episcopi; s. Clementis, Beneventanus, s. Praxedis, Ursinus, Alexandrinus, s. Crucis, Gurconsis, Agrigentinus, Capuanus presbyteri; Senensis, Medices, Cesarinus et Farnesius diaconi. Feriii secunda, 27 dicti mensis julii, R. D. Johannes, episco- [AoutiSOO] RERUM URBANARUM COMMENTARTT. 71 pus Ragiisiniis, celebravit missam publicam anniversarii obitus Innocentii pape VIII, in capella majori, Papa absente; et in fine absolvit, more solito. Interfuerunt duodecim cardinales, videlicet Recanatensis, s. Clementis, Beneventanus, s. Praxedis, Ursinus, Alexandrinus, s. Grucis, Gurcensis, Agrigentinus, Capuanus, Senensis, Medices, et octo vel novem prelati, D. Yasinus subdiaconus, D. Achilles de Grassis, auditor, D. Johannes Baptista et Marcellus accolyti apostolici, nullus clericus camere nec magister palatii ; nullus cubicularius neque aliquis scutifer Pape interfuit. Feria quarta, 29 ejusdem mensis, fuit consistorium secretum in quo D. Ludovicus Borgia, miles s. Joliannis Hierosolomitani, frater bone memorie cardinalis Borgie fuit prefectus ecclesie Valentine, et eidem ecclesie de persona D. Ludovici provisum, etRmus. D. cardinalis Ursinus renunciavit legationi Marchie et pronunciatus legatus Bononiensis (1), et finito consistorio preter solitum, ab omnibus cardinalibus de consistorio ad domum habilationis sue associatus, et equitavit inter duos seniores diaconos cardinales in ultimo loco, more solito. Sabbato, 1 mensis augusti, in conventu Minerve obiit venerabihs Pater frater Joachimus Venetus, magister generalis ordinis predicatorum, Veneths, cujus anima requiescat in pace. Sabbato, 8 dicti mensis augusti;, supervenit quidam casus^ gravis et repentinum accidens Rmo. D. cardinali Capuano, ex quo de ejus morte fuit valde dubitatum. Dominica, 9 ejusdem mensis augusti, incepta est magna processio cum imagine gloriose virginis Marie que est in ecclesia s. Laurentii in Damaso ad quatuor ecclesias pro jubileo consequendo ordinatas. Si recte memini, procedebant primo quindecim viri vel circa, singuli singulas faculas vel intortitia manu 1 . « Hiermattina in Consistoro ii Rev^^^ fcardinale Orsino fu facto Legato di Bolo- gna; et la Legatione della Marcha si dice il Papa la riserva et voralla dare ad Capua. Fu etiam conferito lo Archiepiscopato di Valenza in persona del Nipote del Papa, fratello di Borges, che al presente si truova ad Spuletto : et comprendo che finito il Consistoro, il Papa inter alia disse a' Cardinali che haveva inteso lo accordo intra el Cristianissimo et lo Tmperadore essere concluso ; ma non intro in altri particulari Rome, uUima Julii Mgcgcg, TTumilis Servitor, Franciscus Capellus Mandat,. » (Clas. X, dist. 2, filza 45, a c. 208). 72 JOHANNIS BURCHARDI, [AoM 1500 j j)orlanles, doinclc clcrus societatis dicte ecclesie, post eum imago predicta quc in quatuor baculis portabatur per quatuor laicos societatis predicte; imaginem sequebantur multitudo mulierum numero quindecim mille ^el circa, etiam singule singulas candelas manu portantes; ut dictum fuit SS. D. nostrum singulis dicte ])roccssioni interessentibus jubileum concessisse. Eadem die, in meridie pro prima vice, pulsatum est in omnibus ecclesiis parochialibus Urbis Pater Noster et Ave Maria dicendum contra Turcas, prout tempore felicis recordationis Calixti Pape III fuit institutum, et ex parte SS. D. nostri, ut intellexi, mandatum pulsari hujusmodi in meridie singulis anni diebus, perpetuis futuris diebus debere observari. Feria tertia, 11 predicti mensis augusti, Rmus D. cardinalis Agrigentinus celebravit missam solemnem in capella majore palatii de Spiritu sancto, more solito in anniversario assumptionis SS. D. N. Pape Alexandri VI, ipso Papa absente. Interfuerunt septem alii cardinales preter celebrantem : Neapolitanus, s. Praxedis, Alexandrinus, s. Crucis, Gurcensis, Senensis et Medices, quatuor cubicularii, duo scutiferi Pape et ahi officiales et prelati; more solito, post Agnus Dei, SS. D. noster misit ad capellam D. Gasparem Poto cubicularium suum secretum cum indulgentiis septem annorum et totidem quadragenarum per celebrantem populo pronunciandis. Eodem sero, portatum fuit ad Urbem cadaver D. Dominici de Capranica clerici camere apostolice de civitate Cornetana, in qua, dominica proxime preterita, 9 hujus, cum febre pestilentiah defunctus erat (requiescat in pace), et die mercurii, 12 hujus, capsa ac si esset in ea cadaver predictum cum palho et aliis ornatibus, precedentibus quadraginta intortitiis, et subsequentibus et prelatis ac aliis, more solito, de domo sua ad dictam ecclesiam associantibus, portatum.

１５００年８月１８日（火）

　Feria tertia, 18 dicti mensis augusti, Illmus. D. Alphonsus de Aragonia, dux Biselliarum et princeps Salernitanus, qui in sero diei xv mensis julii proxime preteriti graviter fuit vulneratus ac deinde ad turrim Novam supra cantinam communem Pape in horto majori palatii apud s. Petrum portatus et diligenter custoditus, cum non vellet ex hujusmodi vulneribus sibi datis mori, in lecto suo fuit strangulatus circa horam nonam decimam, et in sero, circa primam horam noctis, portatum fuit cadaver ad basilicam s. Petri et ibidem in capella b. Marie de Febribus depositum. R. D. Franciscus Borgia, archiepiscopus Cusentinus, thesaurarius Pape, cum sua familia associavit cadaver predictum. Capti fuerunt et ad castrum s. Angeli transportati medici dicti defuncti et quidam gibbosus qui ejus curam habere consueverat, et contra eos inquisitio facta; liberati postea fuerunt(1),

　 1. Telle est la lecon de tous les mss., sauf le 151 qui donne : « ... liberati fuerunt non parum post. »

cum essent immunes; quod mandantibus capi erat optime notum(2).

　 2. « ... el ducha di Bexaie, marito di madona Lugrecia, qual era marito, et ozi e morto, perche tratava di occider il ducha, quando andava nel zardim, con una balestra ; et il ducha Tha fato far per alcuni arzieri et allo fato taiar a pezi, fmo il la sua camera. E il ducha dice, esso morto suo cognato, dice havia scrito a' colonesi veniseno con zente, col qual havia praticha in castello, e taieriano li Orssini a pezi. » Sanuto, t. III, col. 671. Capello, qui avait envoye ces details a la Seigneurie, en vit bientot la faussete, car il ne les reproduit pas dans sa relation. Voy. plus haut, pag. 68, note 1.

Eadem die et hora vel quasi, D. Lucas de Dulcibus, camerarius Rmi. D. cardinalis s. Clementis, magister registri bullarum, mule sue insidens ante domum Dominici de Maximis, civis Romani, lethaliter fuit vulneratus et membrum abscissum a quodam Reatino cujus uxorem tenuerat in concubinam; portatus in domum predicti Dominici inde infra tres vel quatuor horas, vita functus; inde in sero latus ad ecclesiam b. Marie Transpontine, et in mane sequenti, mercurii 19 dicti mensis, ejus cadaver portatum ad ecclesiam b. Marie de Populo, associatum a familia predicti Rmi. D. cardinalis sui et magna alia comitiva. Requiescat in pace !

１５００年１２月２５日（金）

　Anno a nativitate Domini 1501, die veneris 25, mensis decembris, festo nativitatis Salvatoris nostri Jesu Christi, Rmus. D, cardinalis Neapolitanus celebravit missam solemnem in basilica s. Petri, Papa absente (1) :

　 1. « Da Roma di l'Oralor, di 26. Come el Pontifice el di di Nadal, non fo in capelia, o fosse per dubito, per non vi esser el ducha et le sue gente in Roma, e per le diferentie di colonesi e Orssini, et esser spirate la trevie et per esser venuti molti contadini colonesi li in Roma. Et il papa monstro esser amalato, Etiam, fe perche mal volentiera celebra; et disse la messa el cardinal di Napoli, e il vesporo el cardinal Rechanati... » Sanuto, t. III, col. 1247.

interfuerunt RRmi. DD. cardinales Ragusinensis, s. Clementis, Beneventanus, s. Praxedis, Ursinus, Alexandrinus, s. Crucis, Capuanus, Arborensis, Cusenlinus, Salernitanus, Caputaquensis , Mutinensis, Senensis, Cesarinus et Farnesius. Vultus Domini fuit ostensus in principio misse; et, missa finita, cardinales iverunt ad navem Salvatoris, ubi viderunt vultum Domini. Misse hujusmodi interfuit Gaudentius, comes in Meath (2),

　 2. Lecon du 5522,4, f. 173. v. et du 13737. f. 166. v. Meath, comte d'Irlande. Meosth, 11909, f. 77. Mathith, dans le Chigi; en blanc dans Eccard, col. 2126.

qui habuit locum in gradu solii Pape, non fuerunt publicate indulgentie quia Papa nullas concessit, ex eo quod non habuit tempus preascendendi ad palatium et eas a Papa petendi. Non fuit ex hoc ortum scandalum ; neminem enim audivi de hoc conqueri. Alia more solito.

１５０１年４月２６日（月）

　Feria secunda, 26 dicti mensis aprilis, in sero , hora tarda , venerunt ad Urbem nova quod capta esset civitas Faentina per concordiam cum domino Faentino factam ad hoc compulso, quod duo conestabiles sive capitanei gentium suarum proditorie secum agentes noluerunt pro eo pugnam subire ; addictam fuisse libertatem ipsi domino cum bonis suis et non servatam , qui ductus fuit Romam , et in castro s . Angeli detentus, quanquam etatis erat septemdecim annorum vel circiter idem dominus et pulcherrime persone et aspectus.

　 La défense de Faenza ľut des plus glorieuses et ne fut souillée par aucune trahison : (Voy . à l'app . n. 11 , la relation du commissaire florentin Aloysio de Stufa à la Seigneurie. ) Ce n'est qu'après avoir épuisé tous les moyens de résistance que la ville se décida à envoyer une députation au camp de César pour lui faire sa soumission, à la condition que la vie et les biens des habitants et de leur Seigneur seraient respectés . Ce traité fut signé le 25 avril , et le lendemain les Anciens juraient fidélité à César Borgia. ( Voy. Alvisi , p . 174 et doc . 29, et à l'app . n° 12 et 13 , les dépêches d’Aloysio de Stufa .) Au mépris de l'article 2 du traité qui accordait au jeune Astorre la liberté d'aller où bon lui semblerait, César l'envoya prisonnier à Rome, où il devait périr misérablement l'année suivante. Voy. Burchard, à la date du jeudi 9 juin 1502.

Circa secundam horam et mediam noctis , et etiam in mane , tracti sunt multi sclopeti in castro s . Angeli . Princeps Squillaci, frater ducis Valentini , et Carolus Ursinus equitaverunt per Urbem per magnam partem noctis , a mulla gente associati cum intorticiis et clamantes Duca , duca , Urso, Urso. Facti sunt multi ignes per Burgum .

１５０１年４月２７日（火）

　Die vero martis sequenti , proclamatum per Urbem quod fierent ubique ignes propter hujusmodi victoriam habitam . In quo sero pulsata est major campana Capitolii ; factus ignis in platea Capitolii; posite candele per fenestras palatiorum senatoris et conservatorum ; facti ignes ante domus cardinalium Montis Regalis, Capuani , Regiensis et multorum Romanorum , et in campo Flore, majores quam in festo apostolorum Petri el Pauli fieri consueverunt.

　 Le pape nomma son fils duc de Romagne et lui envoya la rose d'or. « ... La Sanctità del Papa ha mandato al Duca Valentinese il titolo di Duca di Romagnia con la berretta et spada et etiam li ha mandato la rosa di questo anno , quale il Papa non diè questa quarexima, ma riservossela in camera... » Lettre du 17 mai 1501 de Francesco Pepi à la Seigneurie. ( Clas. X, dist . 4 , blza 65 , a c. 176.)

１５０１年４月２０日（火）

Anniversarius Urbis condite dies est 20 aprilis

　 Sic, dans tous les mss. , par erreur de Burchard ou des copistes : on sait en effet que la fondation de Rome eut lieu le 21 avril . Faisant allusion au premier anniversaire de la fondation de Rome qui avait été célébré sur le Quirinal le 20 avril 1483, Raphaël de Volterra déclare que cette solennité fut « le commencement de la destruction de Ja foi. » Raph. Volaterr , anthropol. , XXI, p. 492. Voy. aussi le diarium de Jacob de Volterra dans Muratori, Script . Rer. Ital . , t. XXIII, p. 144 : Infessura , col . 1163 ; Platina, vie de Paul II ; Tiraboschi, etc.

consuevit singulis annis a paetis Urbis celebrari ; quod, si recte memini, Pomponius Letus paeta laureatus, primus a paucis annis citra introduxit . Non fuit dicta die celebrata , quia comedia ordinata non potuit debite perfici et res pro ea necessarias parari ; propterea in diem dominicam, 2 mensis Maii , translata , qua R. P. D. Franciscus, episcopus Ferentinus, celebravit missam solemnem in altari majore ecclesie conventus b. Marie Araceli de sanctis Victore et Fortunato , martyribus , quorum festum cadem die 20 celebratur. Cantores Pape cantarunt missam. Interfuerunt gubernator Urbis qui stetit in choro fratrum, in superiori parte primus ; post eum , senator, prothonotarius , orator magni ducis Lithuanie, orator Florentinorum, conservatores camere Urbis et alii Romani qui continuarunt etiam in inferioribus sedibus et in plano ex opposito et alio choro ; in superioribus qui sederunt episcopi , usque ad viginti , vel circa ; in inferioribus , D. Bernardinus Gambara, subdiaconus apostolicus , quatuor auditores rote et alii curiales qui continuarunt etiam in plano, ad incensum et pacem (an cum osculo vel cum instrumento ?) , servari ordinem capelle nostre ; orationem post missam fecit quidam juvenis Romanus in veste sua quotidiana, valde laudabilem ; qui , missa finita accessit ad altare majus, ubi genuflexus dixit Pater Noster, vel quod magis placuit ; et absque petitione quia non videbatur hujusmodi orationem profano convenire, accessit oraturus ad pulpitum positum in capite lateris chori, in quo stabant prelati in oppositum gubernatoris . Finita oratione , pronunciavit officiales societatis litterarum . Inde ivimus ad palatium conservatorum, ubi invitati fecerunt prandium in quadam logia quadrangulari in qua parate fuerunt due mense longe , juxta duos muros, quorum duo capita conjungebantur ; una extendebat se illuc alia ita quod faceret triangulum. Caput erat versus aperturam sive fenestram logie , in qua sedit D. Franciscus Trochia, camerarius secretus Pape, in medio ; in capite, in angulo juxta murum gubernator Urbis : post eum senator, protonotarius, orator magni ducis Lithuanie , orator Florentinorum , D. Hieronymus Porcius episcopus Andriensis , D. Andreas de Valle , episcopus Cotroniensis, D. Franciscus episcopus Ferentinus , D. Johannes Sapieha , miles , orator archiepiscopi Chiomensis ( 1 ) ,

　 1. Sie, dans tous les mss. , autre forme de Kioviensis .

Achilles de Grassis , auditor, Marius Mellinus et Petrus Mattuccius, cancellarius Urbis , prior capitum regionum, ego , Camillus Benimbene, assessor senatoris , Jacobus de Amelio , quidam alius , in fine tres conservatores. Prandium fuit satis feriale et sine bono vino . Post prandium fuit recitata quedam comedia in curia palatii predicti, in tanta populi pressura , quod [propter] malum ordinem nemo poterat videre bene. Non fuerunt servata loca invitatis vel nobilibus, sed omnia in confuso ; propterea recessi ; nescio quo modo res ulterius acta fuerit .

１５０１年５月５日（水）

　Feria quarta, 5 mensis maii , predicta in ecclesia b. Marie de Populo habite sunt exequie bone memorie cardinalis s . Clementis quas heri intimari feci per cedulam cursoribus Pape datam, hujusmodi tenoris :
་　« Intimetur ex parte RRmorum. DD . cardinalium Neapolitani et Capuani, et aliorum executorum testamenti bone memorie cardinalis s . Clementis , singulis DD. cardinalibus ac familie SS. D. N. Pape, oratoribus regum et principum ac prelatis romanam curiam sequentibus et auditoribus rote , quod, crastina die, que erit mercurii, 5 hujus mensis maii , circa horam vigesimam primam, fient exequie dicti Rmi . D. cardinalis s . Clementis, in ecclesia b. Marie de Populo . Rmus. D. cardinalis Capuanus faciel officium et frater Petrus Hispanus, orationem . »
　Castrum doloris positum fuit ad locum convenientem , circa medium ecclesie ; fuit longum palmorum triginta quatuor, largum viginti duo, altum palmorum tredecim et supra columnas similiter tredecim . Fuit bene dispositum, sed strictum ; non potuit ampliari propter ecclesiam ; lectica alta palmorum quinque , longa sex, larga octo . Posita fuerunt super portas ecclesie intortitia sex ; sub quolibet arcu, quorum sunt quatuor a quolibet latere ecclesie , posita fuerunt intortitia sex ; sub arcubus juxta altare majus , hinc inde , sub quolibet intorticia octo ; non fuerunt accensa ; et retro altare , sub arcu , intorticia novem ; juxta castrum doloris duodecim hinc et totidem illinc ; de quibus omnibus et aliis infrascriptis dedi cedulam distributionis cere .
　Ultra intortitia supradicta, numero...................... CM
　Supra castrum doloris.......................................... IX
　A capite et ad pedes castri.................................... II
　Pro sepultura defuncti.......................................... II
　Pro elevatione sacramenti in missis bassis.......... IV
　Oraturo, intortitium.............................................. I
　Sacriste Pape........................................................ I
　Regenti cancellarie............................................... I
　Custodi cancellarie............................................... I
　Servientibus armorum.......................................... I
　Omnia supradicta intorticia quatuor librarum pro quolibet.
　Ejusdem facule................ XXV　 ) unius libre quelibet
　Cantoribus Pape............... XXIV ) unius libre quelibet
　Magistris ostiariis............ XVI ) unius libre quelibet
　Cursoribus Pape............... XIX ) unius libre quelibet
　Custodibus porte ferree.... I　) medie libre
　Custodibus prime porte.... III ) medie libre
　Custodibus horti secreti.... II ) medie libre
　Cuilibet parafrenario SS . D. N. Pape et cardinalium..... III
　Pro quolibet cardinali faculam unam medie libre , que possunt dari decano eorum pro omnibus. Data ergo fuit die 29 aprilis preteriti, in domo R. D. archiepiscopi Ragusini et eo presente , per me cedula aromatario tenoris sequentis :
　Intortitia sex librarum pro altaribus , credentia et cardinalibus , numero XXVIII libre................................................................................ CLXVIII
facularum duarum librarum, numero ccc , libre............ DC
　>>　unius libre >> >> >> ........................................... CCC
　>> medie libre numero D, >> .................................... CCL
　>> quinque unciarum vel ultra >> MD, >> ................ C
Candele de xx pro libra ,　　　　　　 >> ........................... XXV
　Et quod fierent centum arma in certis muris applicanda.
　Dedi etiam cedulam preposito Lausanensi de his que ex sacristia Pape portanda erant populo.
　Paramenta omnia pro celebrante diacono et subdiacono .
　Pluvialia nigra tria et tres stole nigre .
　Thuribulum cum navicula et cochleari .
　Vas aque sancte cum aspersorio .
　Candelabra argentea VII.
　Libri missalis , evangelistarum et epistolarum .
　Faldistorium cum suo pallio sive cooperta.
　Ex domo defuncti quatuor scabella pro absolventibus.
　Et quod pulpitum pro oraturo ponatur ad locum suum.
　Una libra thuris pro thuribulo .
　Et ordinavi quod familia defuncti in vestibus funebribus iret ad ecclesiam, bini et bini , singuli sibi caudas deferentes ; digniores primo, deinde alii quos cursores precederent et associarent, et quod essent in ecclesia, hora vigesima prima. Ordinavi chorum pro cardinalibus in cornu evangelii altaris , prout inferius designabo.
　Omnibus ordinatis , incepta fuit missa circa horam duodecimam, quam celebravit Rmus. D. cardinalis Capuanus. Interfuerunt quatuordecim alii cardinales qui sederunt omnes, prout nominabuntur, in uno banco triangulari, et post ultimum, dispositus ; Ulissiponensis, Beneventanus , s . Praxedis , Ursinus, Alexandrinus , s . Crucis, Agrigentinus , Cusentinus, Caputaquensis , Mutinensis , Senensis, Medices, s . Severini et Farnesius. Multi ex prelatis non habuerunt candelas propter tumultum, ob quem non fuit aditus ad capellam secundam, ad sinistram intrantis ecclesiam, in qua cera conservabatur ; neque ministri altaris neque nos ceremoniarum habuimus , nec multi alii funestorum, honesti viri ; fuerunt in ecclesia centum et quinquaginta unus et in domo remanserunt circiter decem et novem necessitatibus providentes ; qui vero interfuerunt sederunt inter secundum, tertium et quartum arcum ecclesie ; primi duo arcus ecclesie fuerunt liberi et non impediti , et scamna que transversabant, de prima columna ad dextram intrantis et intra hoc transversum, fuerunt posite quinque alie linee scamnorum transversalium pro funestis. Frater Petrus, cum finita missa orationem suam perfecisset , abstraxit violenter publice telam nigram cum armis defuncti pulpitum circumdantem et eam secum deportavit ( 1 ) .

　 1. Voy. t. II , p . 354, note 1 .

Alia more solito . Pro majori intelligentia designavi in latere sequenti partem ecclesie ad hoc officium occupatam (2) .

　 2. On voit que Burchard avait dessiné le plan de l'intérieur de l'église.

１５０１年５月７日（金）

　Feria sexta, 7 predicti mensis maii, in civitate Patavina obiit Rmus. D. Cardinalis s . Marie in Porticu , cujus anima requiescat in pace, amen. De quo venerunt certa nova ad Urbem ; tunc 10 ejusdem provisum fuit per SS. D. nostrum de archipresbyteratu basilice s . Petri per obitum predicti cardinalis vacante Rmo. D. cardinali Capuano qui accepit possessionem ejus , martis 11 maii predicti . Veneris sequentis , 14 ejusdem mensis maii fuit consistorium secretum in quo Rmus. D. cardinalis Ulissiponensis , episcopus Albanensis , fuit translatus ad Tusculanensem de Albanense per obitum cardinalis s . Marie in Porticu , pastore carentem ; et cardianlis Beneventanus fuit pronunciatus episcopus cardinalis ecclesie Albanensis et consistorio finito , a RRmis. DD. cardinalibus collegialiter more solito associatus ad domum suam, palatium s . Marci . Equitavimus per Parionem. Interfuerunt undecim alii cardinales, videlicet s . Praxedis, Alexandrinus , s . Crucis, Arborensis , Cusentinus, Caputaquensis, Mutinensis , s . Severini , Farnesius , Senensis et Medices, inter quos medius equitavit Beneventanus , Alia more solito .
　Idem cardinalis s . Marie in porticu dicitur fecisse testamentum ex facultate per summos Pontifices sibi data vel concessa , legasse valorem viginti quinque millia ducatorum vel circa ad pios usus, medietatem residui bonorum suorum summo Pontifici seu Romane ecclesie et dominio Venetorum, in usum ( 1 )

　 1. In usum manque dans les mss . Chigi et 5522-4.

duntaxat contra Turcas centum millia ducatorum ; et quod Papa scripsit dominio predicto se revocasse facultatem testandi predicto cardinali defuncto concessam : propterea testamentum non valere et omnia bona per defunctum relicta ad Sanctitatem suam pertinere ; propterea mandasse sub excommunicationis late sententie pena omnibus bona predicta detinentibus quod infra certum tempus Sanctitati sue consignarent bona ipsa . Quod secutum sit , nescio. Credo tamen Papam in hujusmodi re nihil perdidisse .
　Idem cardinalis defunctus cum alias haberet quemdam Anconitanum camerarium ad omnem voluntatem suam sibi servientem, quem propterea singulariter diligebat, misit duo forzeria in quibus inter alia erant viginti millia ducatorum largorum in auro Anconam, ad quoddam monasterium monialium in depositum seu custodiam , ad finem quod in eventum obitus ipsius cardinalis , caderent predicto Anconitano camerario suo ; sed idem Anconitanus mortuus est ante cardinalem in servitio ejusdem cardinalis. Nihilominus vel immemor hujusmodi pecunie , vel alias , de ea non aliter disposuit ; Papa de hujusmodi forzeriis certior factus misit pro eis Anconam et habuit ea cum pecuniis supradictis .

１５０１年５月１８日（火）

　Feria tertia , 18 dicti mensis maii , prime vespere s . Ivonis confessoris, advocati pauperum, R. P. D. Petrus episcopus Calmensis celebravit vesperas in ecclesia ejusdem sancti , hospitalis Britannorum ; RRmis. DD. s . Praxedis, Alexandrino, Cusentino , Caputaquense, Senense, s . Severini et Farnesio presentibus. Vocatus veni in tertio psalmo vesperorum et reperi omnia sine ordine . Celebrans paratus erat stola super rocchettum et desuper pluviali albo, chirolecis, annulo pontificali et mitra pretiosa , sedens in faldistorio posito in principio tribuni , facie altari versa, dextera populo et sinistra tribuno, et cardinalibus ibidem sedentibus . Versum caput cardinalium erat sub eodem tribuno ad sinistram celebrantis, et sequebantur omnes cardinales successive , prout sunt superius nominati . Nolui aliquid permutare vel perturbare, sed dimisi omnia sicut inveni ; debebat autem celebrans sedisse, facie tribuno et cardinalibus in ea sedentibus et renibus populo ac dextera altari versis , prout fit in ecclesia s . Marci in Urbe , cardinales fecisse duo capita, unum a cornu evangelii altaris a capite tribuni , versus ejus medium ; presbyteri et diaconi ab alio capite tribuni a cornu epistole , etiam versus medium tribuni . Vespere alias dicte sunt more solito .

１５０１年５月１９日（水）

　Mercurii sequentis, 19 dicti mensis, festo ejusdem sancti, episcopus celebravit missam solemnem in eadem ecclesia , absque alicujus cardinalis presentia, presentibus D. episcopo Trecorense , oratore regis Francie qui stetit a cornu evangelii a choro inferiori et, post eum , videlicet circa, alii curiales et, in ejus opposito , videlicet a cornu epistole , archiepiscopo Ragusino, et Cortonense , Volaterrano et Castelli Maris episcopis et electo Caballicense . Festum hujus sancti non fuit hodie per conservatores et advocatos in basilica s . Petri celebratum sed in aliam diem translatum , ejusdem auditoribus et advocatis allegantibus cardinales non debere his diebus equitare , et hodie essent vespere papales, ergo, etc. Sed non erat conveniens hec translatio, nec auditorum et advocatorum allegatio , cum cardinales in die jovis sancta , veneris sancta , festo omnium Sanctorum, et vigilia Nativitatis Dominice, quando venit in dominica, et alias quando occurrit, equitent bis ad palatium.
　Eadem die, vigilia Ascensionis Domini , fuerunt vespere solemnes in capella majore palatii , Papa presente, quibus etiam cum aliis oratoribus interfuerunt magnificus D. Johannes Coviez , miles , magister requestarum et orator Illmi . Philippi , archiducis Austrie, Burgundie , et, ducis qui precessit extunc, et proxime ac aliis sequentibus diebus et temporibus, quamdiu fuit in Urbe, oratorem Venetorum, qui se non opposuit vel aliquod minimum verbum contradixit.

１５０１年５月２０日（木）

　Jovis sequentis, 20 maii , festo Ascensionis, Rmus. D. cardinalis s. Crucis celebravit missam solemnem in eadem predicta capella , Papa presente, et non fuit sermo quia Papa noluit ; facta celebratione sacramenti , Papa commisit nunciari canonicis basilice s . Petri, quod ostenderent populo Vultum Domini, quod factum est. Missa finita , Papa descendit ad locum publice benedictionis el benedixit populo , more solito , cardinalibus in eorum cappis et prelatis sibi assistentibus. Medices pronunciavit populo indulgentias latine , et s . Severini in vulgari.

１５０１年５月２７日（木）

　Feria quinta 27 mensis maii predicti, proclamatum et bannitum fuit publice per Urbem, quod, dominica Pentecostes proxima, Papa veniret ad basilicam s . Petri ad missam processionaliter, et post ostendetur vultus Domini et ferrum lancee Christi et Papa dabit solemnem benedictionem in loco solito et plenariam indulgentiam interessentibus processioni que die lune Pentecostes fieri solet ad sanctum Spiritum ; et concessit eamdem indulgentiam euntibus cum processione dicta die Pentecostes de s. Petro ad s . Spiritum quam consecuti fuissent alias more solito processionem hujusmodi sequendo ; quodque in eadem missa publicabitur fedus initum inter Papam et regem Ungarie et dominum Venetorum contra Turcas , et quod in sero illius diei debeant fieri per Urbem ignes et per turres luminaria in signum gaudii et letitie .
　His diebus , fratres predicatorum celebraverunt capitulum generale Rome in conventu Minerve pro electione novi magistri in locum defuncti , et electus est frater Vincentius de Castro Novo, Rmo. D. cardinali Neapolitano, protectore dicti ordinis, sic volente et ordinante. Sabbato, vigilia Pentecostes, 29 dicti mensis maii , mutatio capparum , fuerunt vespere solemnes in capella majore palatii , Papa presente , quem cum in camera papagalli paramenta reciperet, interrogavi quid die crastina fieri statuisset, dignaretur mihi significare , ut possem Sanctitati sue pro voluntate servire ; respondit mihi esse ordinandam processionem a camera paramenti ad basilicam s . Petri et quod essem cum cardinali Senensi, et cum eo concluderem singula, et post vesperas Sanctitati referrem. Fui cum D. Senense de hac re locutus , interim quod iremus ad capellam et concordaremus quod processio fieret in paramentis rubeis a camera paramenti ad altare majus basilice s. Petri , ubi, depositis paramentis, cardinales facerent reverentiam solitam, diceretur missa et fierent alia prout Sanctitas sua ordinaret. Retuli hoc Sanctitati sue, cum orasset in faldistorio, que mihi respondit cardinales debere facere reverentiam in paramentis et tam ipsos quam prelatos, per totam missam stare paratos : replicavi Sanctitati sue id nullo modo nec misse nec actui convenire, nisi Sanctitate sua personaliter celebrante. Facta per cardinales pro vesperis reverentia , Sanctitas sua vocavit me et dixit quod in die cene Domini, ubi ipse non celebraret, cardinales fecerant ei reverentiam in paramentis. Respondi id fieri quia sibi prius non esset facta reverentia et in principio illius singularis actus in publico , in quo conveniret cardinales et prelatos paratos sibi assistere, et simul cum eo anathematizare , et quod in paramentis in missa cardinalibus et prelatis conveniret locum, Sanctitate sua celebrante , non alio . Recessi iterum a Sanctitate sua , que rem maturius consideravit ; et cum ad hymnum descendisset ad faldistorium, dixit mihi me bene dixisse et vesperis finitis conclusit mecum quod in mane crastino fieret processio ad altare majus basilice s . Petri in paramentis, quibus ibidem depositis , fieret reverentia per cardinales in cappis more solito et quod , Sanctitate sua in dicta basilica existente, processio cleri veniret usque ad cancellum altaris majoris , inde diverteret per Vaticanum et iret ad s. Spiritum, ordine dato. Rmus. D. cardinalis Senensis processiones dixit aliquando factas esse per altare majus ; respondi non meo tempore et me nunquam vidisse , nisi in die s . Marci, in illius ecclesia . Papa approbavit dictum meum, subjungens etiam se nunquam vidisse processionem venire ad altare majus dicte basilice , Papa presente . Omnia in his vesperis acta sunt more solito.

１５０１年５月３０日（日）

　Dominica Pentecostes , 30 maii , Papa venit ad basilicam s. Petri processionaliter sub baldachino cum thiara extra cancellum, omnes prelati deposuerunt paramenta et acceperunt cappas ; idem fecerunt cardinales in locis suis , facta confessione per Papam cum celebrante ; Papa ascendit solium et facta est ei reverentia per cardinales in cappis , more solito ; Rmus. D. cardinalis s . Praxedis missam celebravit ; et licet Papa heri sero ordinasset processionem cleri debere extra cancellum preterire , tamen quia hoc mane cardinalis Neapolitanus dixerat Pape quod tempore electionis ejusdem magistri ordinis Predicatorum et alterius cujuscumque ordinis Minorum, vivente Sixto Papa quarto, processionem ordinis cum generali magistro electo intrasse ad altare majus, Papa admisit quod etiam hoc mane sic fieret . Incepta igitur epistola , processio aliorum qui ordinem predictum antecedunt, pertransiverat cancellum et diverterat per Vaticanum , viam suam ; et processio dictorum fratrum intravit cancellum et circuit altare majus pertranseundo inter cardinalem celebrantem et alios episcopos et presbyteros cardinales ; exibant portam lateralem versus Vaticanum . Multi ex fratribus inter altare et Papam prosternebant se in terram versus Papam et more Turcarum osculabantur terram ; quod cum non convenire mihi videretur, prohibui ne ceteri id facerent ; Pape displicuit hujusmodi mea prohibitio et voluit quod permitterem eos terram deosculari , quod feci . Magister generalis electus cum pluribus fratribus provincialibus sui ordinis ascendit ad Pontificem , et cum eis cardinalis Neapolitanus rem gestam Pape commendans, omnes illi fratres osculati sunt pedem Pape ; deinde secuti processionem suam, residuum processionis post magistrum ordinis predicti non intravit cancellum sed ab extra divertit ad Vaticanum. Non fuit sermo ordinarius in missa propter processionem, sed ea finita, antequam Papa daret benedictionem, cardinalis s . Praxedis celebrans, depositis apud faldistorium paramentis sacris , accepit cappam et venit ad locum suum inter alios cardinales .
　Interim R. D. Petrus de Vicentia, auditor camere et episcopus Cesenatensis accepit pluviale rubeum et mitram simplicem intra cancellum ac illius portam, et altare ascendit ad Papam et osculatus est genua illius , et , omissa petitione benedictionis, petiit indulgentias et Papa concessit interessentibus et plenarias ; quibus habitis , descendit ad pulpitum predictum et fecit orationem denunciatoriam federis inter Papam, regem Ungarie et dominium Venetorum initi contra Turcas , et non venit ad specificationem capitulorum, nec lecta sunt capitula. Finita oratione , pronunciavit sine mora indulgentias habitas a Papa, qui adstatim stans in solio sine mitra incepit intelligibili voce Te Deum laudamus quod cantores prosecuti sunt ad finem . Quo finito , Papa adhuc in solio. stans dixit Pater noster et versiculos ac duas orationes que habentur in ceremoniali in publicatione federis initi contra infideles ( 1 ) ;

　 1. « Eadem confirmat Petrus Delphinus in litteris ad abbatem s . Jucundæ missis . Pet. Del. , 1. VI, ep . LXXIX . » Raynaldi, t. XXX, p. 334. Sur cette alliance entre le pape, le roi de Hongrie et la Seigneurie de Venise contre les Turcs , voy. Sanuto, t . IV, col . 41 .

quibus dictis , dedit benedictionem populo more solito, descendit, et facta oratione ante altare , accepit thiaram, exivit cancellum , vidit ferrum lancee Christi, deinde vultum ipsius Domini et rediit ad palatium more consueto . In sero pulsata est campana major Capitolii , et facti per Urbem ignes. Proclamatum sive bannitum fuit de mandato SS . D. N. Pape publice per Urbem, die jovis 3 seu veneris 4 mensis junii , quod omnes banditi seu proscripti per homicidia vel furta aut quecumque alia delicta possent libere et impune ad Urbem venire .

１５０１年６月５日（土）

　Sabbato , 5 mensis junii , vigilia Trinitatis , fuerunt vespere papales in capella majore palatii , Papa presente . Circa horam quartam noctis sequentis, gubernator Urbis cum gente sua intravit monasterium... ( 2)

　 2. Le nom du monastère est en blanc dans tous les mss .

de mandato Pape cui a quodam significatum fuerat duodecim apostolos argenteos inauratos et multa alia bona Rmi. D. Cardinalis Ascanii conservari in monasterio predicto , prout Pape fuerat nunciatum, et tanta, quod ab illa hora usque ad octavam horam noctis caretterii non cessarunt bona hujuscemodi de monasterio portare ad palatium Pape . Dominica sequenti , festo Trinitatis , fuit missa solemnis in capella supradicta quam celebravit Rmus. D. cardinalis Arborensis , Papa presente ; sermonem fecit quidam Franciscus Calaritanus , dicti Rmi. D. cardinalis consanguineus. Interrogavi Papam ante missam de via et hora pro festo processionis corporis Christi officialibus intimandis, qui mihi dixit de hora decima, et quod dicerem cardinalibus quod ornarent more solito stratam pannis , via recta usque ad oppositum domus cardinalis s . Clementis , et per transversum ad eam, et inde circa Viam sanctam usque ad basilicam s . Petri , quod et feci . Omnia in hac missa observata sunt more solito .

１５０１年６月６日（日）

　Eadem dominica, dictum fuit per Urbem pacem esse conclusam inter regem Francorum et regem Hispaniarum et quod regi Hispaniarum deberet cedere dominium Calabrie et Apulie ac civitatum Florentinorum , Januentium ( 1 ) , etc...

　 1. Il avait été décidé entre les rois de France et d'Espagne que ce traité de partage demeurerait secret jusqu'à ce que l'armée que Louis ｓ destinait à cette expédition fût arrivée à Rome. On ne manqua pas de part et d'autre, pour expliquer ce partage, de mettre en avant l'intérêt de la chrétienté et la protection de l'Italie contre les attaques des Turcs . Ce traité ne laissa pas d'effrayer le pape qui craignait qu'il ne fût en réalité dirigé contre lui . Voy. Guicciardini , liv. V : « ... Questa mattina il Papa in consistorio ha publicato esser facta legha infra il Re Christianissimo , quel d'Hispagna et S. Sanctità , affermando essere per contro al Turcho et ad salute et benefitio della Christianità , et per la impresa di Napoli et utile d'Italia , ornando la causa sua con ringratiare Dio che due cotali re si sieno excitati et habbino voluto S. Santà con loro in questa conjunctione... et cerchando il judicio dei Cardinali singulatim, tucti dixono come lui et etiam quello di Napoli che fu il primo, .. Non si vede nel Papa molta contentezza, en manco nei suoi continui proximi et fidati . Et del continuo fa provisioni et il nome è per la sua persona et custodia propria... ex Urbe , die VIJ Junii MDI. Franciscus de Pepis , doctor, orator. » ( Clas . X, dist . 4 , filza 65, a c. 270.) « ... Il Papa adtende ad fortificare il Castello quanto può, et infra dua o tre di mecterà tucti e mantelleti ad le difese, et havvi tirato artigleria più non vi era : et chosi anchora ad furia facto fare palle, et hier sera l'altra fece fare la mostra della sua ghuardia che non è pocha, et ogni cosa sua tende ad dimonstratione di paura... ex Urbe, die XIJ Junii MDI. F. de Pepis, doctor. Orator » . ( Id. a c . 276. )

　 1. Le pape et son fils luttaient de magnificence pour recevoir la députation ferraraise qui venait chercher Lucrèce Borgia, au nom de son nouvel époux. « ...Et ognuno la intende a proposito et fare danari per le spese grandi che ne occorre tucto di che e cosa inaudita quello si ordina fare qui in queste feste; et per una minore si fanno li Staffieri del Duca le scarpe di Broccato d'oro, et così li Palafrenieri del Papa : et Lui et il duca gareggiano in fare cose piu magne, più nove et più da spesa. Et, che è peggio, qualunque lauda et commenda o per trarne, o per paura. Et patirebbe molto peggio et piu... Rome, xvj decembris MDI. Servitor Franciscus de Pepis, doctor. » (Arch, Florent. Glas, X, dist. ii, filza 51, a c. 275.)

１５０１年１２月２３日（木）

　Feria quinta, 23 predicti mensis, SS. D. N. nunciare fecit RRmo. DD. cardinali Estensi ad Urbem venienti, quod, hodie, hora decima octava, deberet esse cum omni comitiva sua ad introitum paratus, et ipse expectare extra pontem Milvium, super muriculum prope turrim ponti proximiorem, quod fecit idem cardinalis, Omnes cardinales venerunt extra portam de Populo, ubi postquam in mulis ad unam integram horam vel circa expectarunt, intrarunt portam et descendentes ex mulis intrarunt ecclesiam de Populo in qua expectarunt per unam aliam horam vel circa. Interim venit gubernator Urbis et ordinavit salmas cardinalis venientis et ejus familiam, ut procederent, quod fecerunt circa horam vigesimam secundam. Intravimus seu pertransivimus pontem Milvium, ubi extra pontem versus Urbem R. D. Hieronymus Porcius, Andriensis, et Andreas de Valle Cotronensis episcopi, canonici s. Petri, nomine capituli ejusdem basilice cujus cardinalis est archipresbyter, receperunt ipsum cardinalem. Ante eos receperant eum, etiam intra seu citra pontem, versus Urbem, episcopus Segoviensis, magister domus, cum familia Montis Regalis, nomine ejusdem cardinalis infirmi. Idem fecerunt successive familia RRmorum. DD. cardinalium Recanatensis, Ulissiponensis et s. Angeli. Non longe ab eodem ponte, gubernator Urbis cum senatore et conservatoribus camere Urbis similiter receperunt cardinalem venientem, et post eos arcliiepiscopus Ragusinus, regens cancellarie cum protonotariis participantibus et abbreviatoribus de parco majori ; tum D. Alexander de Ruccabellis, vice rescribendarius, cum scriptoribus apostolicis separatim a regente et illis de parco majore, post eos quinque auditores rote, videlicet D. Petrus de accolytis decanus, Achilles de Grassis, Antonius de Monte et Johannes Vanulius, et cum eis D. Burgundus Leolus, advocatus consistorialis, qui cardinali venienti reverentiam facientes nihil dixerunt. Tandem prope vineam cardinalis Senensis venit dux Valentinus cum magna pompa, equestribus circiter ducentis cum suo conestabili equestre eos precedentibus, et pedestribus stafferiis, allabardis cum una divisa nova vestitis circiter centum, tibicinis sexdecim, et ibi accepit cardinalem. Cum se mutuo viderunt, ad tractum lapidis, detexerunt capita et approximati se mutuo sunt osculati. Dux equitavit ad sinistram, cardinalis ad dexteram ; cum duce venerunt omnes referendarii et prelati palatii numero viginti vel circa, cubicularii et scutiferi Pape, et orator laicus regis Francie et orator regis Hispanie ; cum cardinale autem venerunt duo fratres sui germani, Ferdinandus et Sigismundus, duo episcopi et unus protonotarius et quidam consiliarius ducis Ferrarie. Ordinavimus igitur ex speciali mandato Pape, socio meo idreferente, introitum hujusmodi, a retro, hoc modo.
　Post cardinalem et ducem, equitarunt duo fratres simul, post eos oratores predicti regis Francie a dextris, et regis Hispanie a sinistris ; episcopus Andriensis qui cum cardinale Estense venerat, a dextris et gubernator Urbis, a sinistris ; episcopus Comacliensis, qui etiam cum eadem cardinali venerat, a dexteris, et episcopus Wigorniensis, orator regis Anglie a sinistris ; Franciscus Niger, protonotarius, qui cum eodem cardinale venerat, a dextris, et orator Philippi archiducis Austrie a sinistris ; quidam consiliarius ducis Ferrariensis qui etiam, ut prefertur, venerat, a dexteris, et orator Venetorum a sinistris primi palatini prelati, et post eos prelati palatini, et alii, bini et bini, suo ordine.
　Extra portam de Populo erant decem et novem cardinales introitum ejusmodi expectantes, omnes in uno latere ; primus fuit Neapolitanus, stans in capite versus venientem ad sinistram intrantis portam cardinalis Estensis, dimisso duce, qui se firmavit ac sic ad Neapolitanum, capite detecto, porrexit manum dexteram et se mutuo sunt deosculati. Idem factum est per eum cum singulis aliis, more solito. Facta hujusmodi receptione, processerunt cardinales hoc ordine. Neapolitanus a dexteris, Beneventanus a sinistris ; deinde s. Praxedis et Ursinus, Alexandrinus et s. Crucis, Agrigentinus et Grimanus, Arborensis et Cusentinus, Salernitanus et Caputaquensis, Mutinensis medius inter Senensem et Medices, s. Severini et Cesarinus, Farnesius et Borgia. Post hos conestabilis stafferiorum ducis equester, quem sequuti pedites ducis, cum allabardis centum vel circa, et illos dux cum cardinale Estensi ; et alii ut supra ordinati tubicines sexdecim ducis, et alii quatuor cardinalium, Estensis et fratrum suorum, et fistulatores sex vel circa, equitaverunt ante nostros servientes armorum quorum erant viginti vel circa, et equitabant in locis suis, immediate ante cardinales ; non cessarunt continue sonare usque ad palatium. Equitavimus ad s. Mariam in Via Lata per domum de Maximis ad campum Flore, inde recta via ad palatium. Cum essemus in ponte s. Angeli, emisse sunt bombarde ex omnibus turribus cum magno strepitu et sonitu. In platea s. Petri, ante ascensum, ad portam palatii, ad sinistram intrantis, firmavit se cardinalis Neapolitanus et cum eo omnes alii cardinales, quibus omnibus et singulis cardinalis Estensis egit gratias, more solito. Neapolitanus fecit caput versus portam palatii, peractis gratiis. Cardinales Romam venire volentes recesserunt versus Urbem. Alii intrarunt palatium ordine, quo usque illuc equitaverunt, et post eos dux cum cardinale Estense. Ego recessi cum cardinalibus ; quid secutum sit nescio. Inter cardinales supradictos, Neapolitanus, Beneventanus, Ursinus, s. Crucis, Senensis, Medices, s. Severini, habuerunt cappas violaceas ; alii omnes de rosato ; quomodo fuerunt hospitate he gentes, vide infra(1).

　 1. A la relation précise mais une peu sèche de Burchard, il convient de joindre le sommaire d'une lettre écrlte de Rome sur cette entrée, la plus magnifique et la plus brillante de tout le pontificat d'Alexandre VI. « Come hessendo alozato el cardinal (di Ferara) con la compagnia, a uno castelo dil papa, nominato Monte Rosso, lontan di Roma 15 miglia, al pontifice mandò uno trombeta el cardinal, dimapdando per qual porta voleva sua santità, che se intrasse in Roma. Li mandò a dir venisse per la porta di Santa Maria dil Populo, che cussì hera l'ordine dato. E cussì, ritornato el trombeta, l'altra matina si meseno in camino, fo a dì 27 dezembrio, et pian piano arivono a uno ponte, si chiama Ponte Mole, mia do lontan di Roma, et lì se afirmono, perchè cussì era l'hordine, et lì disnono. Et a hore 20 sentino trombe, tamburi, pifari e altri instrumenti assai, con una bela brigata. Questi era lo governador di Roma, lo senator e lo barisello con assa' gente a cavallo e pedoni, zercha 2000; erano quelli a cavallo; e, siando dismontati, fatosi ciera, montono tutti a cavalo. E il senator si acompagnò col cardinal, el governator con tre fioli del ducha di Ferara, e passo cavalchavano ; e vene el ducha Valentino con una bellissima compagnia, da zercha 4000, da cavalo e da piedi. E prima vestiti a una foza, e sutte le arme a una foza, da poi vegniva li cavali lizieri, a do a do, vestiti pur a una foza, e drieto li era altratanti quanti dinanzi. EI ducha jera in mezo di le zente, zoè do a milia davanti et do milia da driedo. El ducha era sopra una cavalla grasissima e bella, pareva havesse alle, vestito richa e superbamente ; e fo stimato le vestimente e il fornimento di ditta cavala ducali X milia, perchè non si vedeva altro se non oro, perle e altre zoie. E, arivato a li nostri, dismontò da cavalo, e cussì fece el cardinal e il resto, e li se abrazono. Po montono a cavalo; el ducha si acompagnò col cardinal e li soi baroni con li altri, e si aviono a la porta nominata di sopra, dove li era 19 cardinali che li aspetavano, e con molte cerimonie se abrazono; e non era cardinal che non avesse 200 cavali per uno, vestiti sumptuosamente. Da poi fate le cerimonie, che durono più di due hore, se aviono per Campo di Fior, e veneno a referir a Castel Santo Anzolo; e fu trato tante bbmbarde che non se podeva odir e li cavalli erano spaventati, che non voleva intrar sopra el ponte, ma pur passono e arivono al palazo dil papa. E, montati su le schale, arivati a la camera dil papa e in la segonda camera, soa santità ussi fuora con 12 cardinali, et abrazoe el cardinal di Ferara, don Ferante, don Sigismondo, lo vescovo de Ari e li altri da conto, e li acetono con gran alegreza e festa. Da poi andono a visitar madona Lugrecia, la sposa di don Alfonxo, al suo palazo, qual li fece una colazione belissima, e poi e la donò molti presenti a li nostri, zoè taze, pironi, bazili, bronzini d'arzento, zoie assai, etc.
　« Da poi tornono al palazo dil papa, dove era aparechiato lo alozamento, per il cardinal e don Ferante e lo vescovo d'Ari, li altri alozorno a Belveder, in el palazo, e fatoli le spese con gran abondantia e assaissimi confeti. Sonno ben visti da tutta la corte; e non sano quando dieno partir; ma si dice si partiranò el dì de anno nuovo, e farano la via di la Marcha, etc. Scrita per Zuan Batista Scabalino, etc. » Sanuto, t. IV, col. 195-6. Sur ce quatrième mariage de la fille du pape avec Alfonse d'Este, voy. Gregorovius, Lucrèce Borgia, t. I, chap. xix-xxii, et les documents y relatifs, t. II, n° 31-40. L'orateur florentin, après avoir rapporté l'entrée pompeuse des ambassadeurs ferrarais, et la réception que leur fit le pape dans la chambre du Papegai, ajoute : «... et chi ha observato il Papa, non li pare sià di bono animo come doverria in una festa et bonaccia come e questa, e crede nasca che le nuove di Francia non li piaccino molto, come Id liberatione di Monsign. Ascanio, benche sua Sanctita dica che non e vero, ma che ha chiesto di gratia al Re di potere andare ad visitare l'Archiduca... Rome, xxiiij dedembris MCCCCCJ, Franciscus Cappellus. » (Clas, X, dist. 2, filza 51, a c. 250.)

１５０１年１２月２４日（金）

　Feria sexta, 24 decembris, vigilia nativitatis D. N. Jesu Christi, proclamatum fuit per Urbem ad sonum tibicinarum quod die crastina ostenderetur Vultus Domini et Papa esset daturus plenarias indulgentias. Fuerunt vespere papales solemnes in basilica s. Petri, in paramentis. Cardinalis Recanatensis fuit assistens, quia Neapolitanus non interfuit. Primum autem hymnum et antiphonam ad magnificat intonavit Papa, secundum cardinalis Medices, tertium cardinalis Recanatensis, quartum s. Praxedis, quintum s. Severini ; alia more solito. In matutinis Papa non fuit, nec ego ; cardinalis Cusentinus fecit officium ; interfuerunt sex alii cardinales, videlicet Arborensis, Mutinensis, Estensis, Cesarinus, Farnesius et Borgia ; D. Honofrius Cole, subdiaconus capelle, dixit secundam missam.

１５０１年１２月２５日（土）

　Anno a nativitate Domini MCII, die sabbati, 25 decembris, festo nativitatis Salvatoris D. N. J. Christi, Sanctitas D. nostri venit processionaliter ad basilicam s. Petri in qua celebravit mis sam solemnem. Cardinalis Neapolitanus fuit assistens; Senensis dixit epistolam latinam et Lucentius de Cosciariis epistolam grecam, si recte memini, D. Alexius, episcopus Gallipolitanus, evangelium grecum. D. Ferdinandus Ponzettus, clericus camere, portavit ensem eundo et redeundo ante acolytos, thuriferario ac ceroferariis ante crucem incedentibus. Primam aquam manibus Pape dedit orator regis Hispaniarum, secundam D. Sigismundus, frater cardinalis Estensis, tertiam D. Ferdinandus, frater ejusdem, quartam dux Valentinus.
　Heri, ante horam vesperorum, SS. D. noster commisit dari locum in primo gradu solii Ferdinando, et in proximo sequenti D. Sigismundo, fratribus cardinalis Estensis et voluit eos incensari et eis dari pacem ante assistentes et alios prelatos ; quod et factum est.
　D. Annibal Bentivolus, Nicolaus de Corrigia et filius suus et plures alii usque ad numerum sex vel circa habuerunt locum usque ad inferiorem gradum solii Pape ante senatorem et conservatores Urbis, de expresso mandato Pape. Dicto evaiigelio, socius meus dedit locum D. Nicolao, episcopo Adrieiisi, qui cum Rmo. D. cardinale Estensi ad Urbem venit inter alios assistentes, de mandato Sanctitatis sue. Finita missa, cardinalis Neapolitanus noluit publicare plenarias indulgentias, sed D. Senensis publicavit eas : alia more solito.

１５０２年２月１８日（金）

　Feria sexta, 18 februarii predicti, Papa, facto prandio, equitavit Cerveterem (1), quem sequuti sunt dux et omnes cardinales et alii predicti, et pernoctavit ibi et omnes, Papa in arce, alii hinc et inde.

　 1. Le mss. de Florence donne à tort, Civitatem veterem, après avoir donné précédemment Velletri où le duc de Valentinois s'était arrêté. Burchard dit d'ailleurs que le pape et sa suite ne prirent la mer que pour se rendre de Corneto à Piombino. Dans la dépêche qu'il adressait ce même jour à la Seigneurie de Florence, Cappello indique pourtant Cività-Vecchia comme première étape du pape. «... Il Papa sarà stasera ad Civita-Vecchia : domani andrà a Corneto doue vuole domenica mattina la messa : et perchè il tempo è stato molto brusco et contrario, le galee non sono uscite di fiume et si stima il Papa et il duca non se ne potranno servire : et così volendo andare più avanti, saranno constrecti andare per terra. Et si stima non saranno, prima che venerdì che viene, ad Piombino. Dove, per havere portato secoil baldacchino di brocchato d'oro fatto di nuovo, si crede S. Sanctità enterrà (sic) con pompa et honoratamente. » (Clas. X, dist. 2 filza 50, a c. 86.)

１５０２年２月１９日（土）

　Sabbato, peracto prandio, Papa equitavit Cornetani, et cum eo dux, cardinales et omnes alii supradicti. Papa hospitatus est in palatio patriarche, quidam cum eo, et alii hinc et inde; permansit ibidem in diem sequentem, adprandium peractum.
　Dominica secunda quadragesime, 20 dicti mensis februarii, [altare] paratum fuit solemniter cum quatuor apostolis (1), candelabris argenteis, in aula seu camera paramenti palatii patriarche supradicto in quo Papa erat hospitatus ubi D. Bernardinus Gutterii, magister ceremoniarum, socius meus, celebravit missam publicam in cantu, ministrantibus sibi diacono et subdiacono capelle in paramentis violaceis de broccato, cui Papa interfuit in rochetto et cardinales duo, \idelicet s. Praxedis et Ursinus, priores popuh Cornetani et alii qui volebant. Rome autem, in capella majore palatii, celebravit missam pubhcam R. P. D. Johannes, archiepiscopus Ragusinus, assistens Pape : sermonem fecit procurator ejusdem ordinis. Interfuerunt quatuordecim cardinales hujusmodi officio, videlicet : Neapolitanus, Recanatensis, Beneventanus, Alexandrinus, s. Crucis, Agrigentinus, Grimanus, Arborensis, Salernitanus, Caputaquensis, Mutinensis, Medices, Cesarinus et Farnesius. Missa et sermo hujusmodi fuerunt intimati per cursores heri, ex parte SS. D. N< pape,-more solito, ex commissione Rmi. D. cardinalis Mutinensis. quia Papa, ante recessum, sic fieri debere voluit etmandavit. Eadem die, in Corneto, Papa commisit Bernardino, socio meo predicto , quod celeri equitatu veniret Plumbinum cum famiha Sanctitatis sue, pro quibus ipsi D. Bernardino de pecuniis providit pro illorum expensis. Recessit igitur D. Bernardinus, eadem die, de Corneto, et cum eo familia Pape ; equestres numero centum el indique pourtant Civita-Vecchia comme premiere etape du pape. «... II Papa sara stasera ad Civita-Veccliia : domani andra a Corneto doue vuole domenica mattina la messa : et perche il tempo e stato molto brusco et contrario, le galee non sono uscite di fiume et si stima il Papa et il duca non se ne potranno servire : et così volendo andare piu avanti, saranno constrecti andare per terra. Et si stima non saranno, prima che venerdi che viene, ad Piombino. Dove, per havere portato secoil baldacchino di brocchiato d'oro fatto di nuovo, si crede S. Sanctita enterra (sic) con pompa et honoratamente. » (Clas. X, dist. 2 filza 50, a c. 86.) ^ 1. Le hvre des quatre evangiles, le Nouveau Testament. T. nr. / — - 13 194 JOHANNIS BURCHARDI, [F6vrier 1502] viginti novem equitarimt, cum quibus venit Plumbinum, jovis 24 februarii, circa horam vesperarum, et parum ante eum, Rmus. D. cardinalis Cusentinus cum familia sua, personis circiter triginta. Eadem die dominica, post horam vesperarum, Papa et cum eo quinque cardinales, videlicet s. Praxedis, Ursinus, s. Severini, Estensis, et Borgia intraverunt unam galeam, perventuri Plumbinum, quo venerunt lune 21 februarii, circa meridiem : cum Papa, in galea, fuerunt centum vel circa. Feria sexta, 25 februarii predicti, SS. D. noster cum sex cardinalibus supradictis et duce, intravit galeam, et transfretavit ad insulam Elbe ubi mansit usque ad sabbatum, 26 februarii, quo in sero rediit Plumbinum. Dominica, 27 predicti mensis, paratum fuit altare majus in ecclesia conventus s. Augustini, cum quatuor apostolis et cruce pretiosa ubi Rmus. D. cardinalis Cusentinus, paratus paramentis violaceis pretiosis, ministrantibus sibi diacono et subdiacono capelle nostre, more solito celebravit missam, cui SS. D. noster, paratus paramentis consuetis et pluviali et mitra pretiosis, interfuit cum quinque aliis cardinalibus supradictis quorum tres, videlicet s. Severini a dextris et Estensis a sinistris ac s. Praxedis, tanquam presbyteri cardinales astiterunt sibi ; ahi duo, videlicet Ursinus, Borgia et dux sederunt in banco ordinato. Omnes cardinales interfuerunt in suis cappis : in qua missa, prout socius meus mihi retulit, omnia fuerunt more solito. Rome autem, eadem dominica, R. P. D. Ferdinandus, episcopus Balneoregiensis pro R. D. Henrico Bruno, archiepiscopo Tarentino assistente, celebravit missam publicam, in capella majore palatii : sermonem fecitprocurator ordinis heremitarum s. Augustini, brevem et bonum. Interfuerunt quindecim cardinales, videlicet : Neapolitanus, Recanatensis, Beneventanus, Alexandrinus, s. Crucis, Agrigentinus , Grimanus, Arborensis, Salernitanus , Caputaquensis, Capuanus, Mutinensis, Senensis, Medices et Cesarinus. Missa et sermo hujusmodi fuerunt intimata de mandato Pape, prout superius. Feria secunda, ultima mensis februarii, SS- D. noster remisit familiam suam et equttaturas numero centum vel circa^ quibus LMarsl502] RERQM URBANARUM COMMENTARII. 195 prefecit episcopum Narniensem versus Cornetum quo venerunt, die veneris 4 mensis martii predicti. Die martis, 1 mensis martii, in mane, SS. D. noster intravit galeam et cum eo sex cardinales et sacrista et residuum et familie Sanctitatis sue et cardinalium predictorum : dux, cum gente sua, intravit aliam galeam. Yoluerunt navigare solatio; supervenit tempus contrarium ex quo non potuerunt secure navigare, nec volueruntredire Plumbinum. Manseruntpropterea in galeis omnes usque in diem veneris, 4 martii, qua in mane^ ante diem, arripuerunt [iter versus Portum Herculis, in quo sinu erat pulcherrima navis Anglicana, quam Papa vidit ab extra; sed noluit in eam ascendere, et mansit ibidem illa nocte. Sabbato^ 5 martii predicti, licet mari et tempore turbatis, ambe galee prosequute sunt iter suum versus Cornetum, ad cujus conspectum applicaverunt ; dux, majus periculum suspicatus, circa horam prandii descendit de galea ad barchettam in qua venit in terram, et misit pro equis Cornetum, post quorum adventum equitavit Cornetum. Papa vero cum galea sua non potuit attingere portum, ex quo omnes in galea perterriti et ex turbatione maris commoti, hinc inde in galea sunt prostrati solo, Papa dempto qui in sede sua, in puppi firmiter et intrepide sedens prospexit omnia; et cum mare versus galeam fortiter seviret, dicebat Papa : Jesus! et signo crucis se signabat. Interpellavit sepe nautas, ut cibum pararent pro prandio, qui, propter maris perturbationem et venti continuationem ignem tieri non posse excusabant. Tandem mari aliquantulum pacificato, frixerunt certos pisces quos Papa comedit. In sero ejusdem sabbati, Papa in galea sua cum omni comitiva, rediit ad Portum Herculis, et illa nocte misit Cornetum pro equitaturis que in dominica sequenti venerunt. Dominica quarta quadragesime, Gmartii predicti, SS. D. noster cum cardinahbus audivit missam rectoris parochie Portus Herculis in quadam ecclesiola sive sacello, ubi eam legit. Rome autem, Rmus. D. cardinalis Arborensis celebravit missam publicam in capella majori palatii, sine rosa; sermonem fecit quidam frater ordinis carmelitarum ; aha more solito. Interfuerunt Xllll cardinales, videlicet : Neapolitanus, Ulissiponensis, Recanatensis, Beneventanus, Alexandrinus, s. Crucis, Agrigentinus, Gri- m JOHANNIS BURCHARDI, [Mars 1502] maiius, Salemitanus, Capuiaquensis, Mulinensis, Senensis, Medices et Cesarinus. Intimatio misse et sermonis fuit facta de mandato Pape, prout in duabus precedentibus dominicis, et quia SS. D. noster, ante recessum suum ab Urbe, non concessit indulgentias interessentibus missis publicis in capella predicta duabus precedentibus et presenti dominica dicendas, Rmus. D. cardinalis Alexandrinus signavit super hujusmodi indulgentiam concessam, quam illiqui singulis diebus dominicis hujusmodi sermonem fecerunt, publicarunt, more solito : erat cedula tenoris sequentis : (( Motu proprio omnibus et singulis Christi fidehbus qui officiis missarum pubhcarum que Rome in capella majore palatii nostri apud S. Petrum, 2,3,4,5 dominicis preteritis quadragesime celebrantur, interfuerint, septem annos et totidem quadragenas de vera indulgenlia in forma Ecciesie consueta concedimus et elargimur, mandantes indulgentias hujusmodi interessentibus , more solito, nunciari, in contrarium facientibus, non obstantibus quibuscumque concessis, motu proprio, in presentia D. N. pape : Johannes, cardinalis Alexandrinus, et presentium soia signatiira sufficiat. )) Feria secunda, circa tertiam horam noctis, SS. D. Noster cum cardinaiibus et familia sua, venit Cornetum, ubi permansit per lotam diem sequentem; [die] mercurii proxima recessit inde et venit Civitatem Yetereni ubi pernoctavit cum omnibus sex cardinahbus predictis ac omnifamilia et duce; die jovis sequenti, venit ad Palum, ubi simiiiter pernoctavit (1). Veneris, 11 marth supradicti, circahoram XXIIII, intravit pala1. «... Qui s'intende che il Papa et Duca, sendo sabato in cammino per tornare ad Roma per mare, hebono tempo sinistro et contrario. Et il Duca che era in su uno galeone, che megho si difese delle onde del mare, benche, passato il Monte Argentorio havessi della fatiche, tamen, come piu animoso, passo avanli et arrivo Dome- nica sera a Corneto, ma non sanza pericolo di se et paura grande che il Papa non fussi capitato male. Le galee dove era il Papa et li Cardinali, non potendo resistere ad tale fortuna, dopo qualche dibattito et di manera che non che al Papa ma ai marinai parve essere in qualche pericolo, non sanza lachrime, che comprendo non vi fu Cardinale non piagnessi et etiam vomitassi insino alle curate, presono per parlito per salute loro, cedere alla fortuna, et sanza andare piu avanti, si ridussono in Povlo Hercule, donde per terra se ne sono tornati ad Corneto, et domani a sera saranno ad Givitavecchia... » Rome viij martii 1501. Servitor, Franciscus Cappellus mandata- rius. )) (Clas. X, dist. ii, filza 50, a c. 130.) Le pape rentra le 10 mars a Rome. «... Ad hora xxnij e entrato il Papa in Roma con bonissima cera et molto Heto...» (Id.ac. 174.) [Mars 1502] RERUM URBANARUM COMMENTARII. 197 tium suam apud s. Petrum^ per portam horli sui, extra portam Viridarii, cum sex cardinalibus supradictis et omni familia, demptis illis qui obierunt et per viam infirmi permanserunt ; et Tiemo venit ei obviam. Intellexi veredica relatione quod in Plumbino, Papa fecit fieri publice in platea ante palatium suum choream per omnes pulchras mulieres et puellas que in castro erant ad plures horas (1), et quod major pars eorum qui cum Papa ibidem fuerunt, comederunt carnes similiter eundo etredeundo, in omnibus locis. Feria secunda, 7 dicti mensis martii, festo s. Thome de Aquino, R. P. D. Josue, episcopus Asculanus, celebravit missam solemnem in ecclesia beate Marie Minerve; dixit Gloria, unam orationem tantum, Credo, et prefationem communem : post evangelium, dixit orationem laudatam Camillus Porcarius, nobilis Romanus. Alia more solito. Interfuerunt sexdecim cardinales, videlicet : Neapolitanus, Beneventanus, s. Praxedis, Ursinus, Alexandrinus, s. Crucis, Agrigentinus, Grimanus, Cusentinus, Salernitanus, Caputaquensis, Senensis, Medices, s. Severini et Cesarinus; qui, finita missa, omnes venerunt ad capellam cardinalis Neapolitani predicti : chorus et aha parata fuerunt, prout superioribus annis. Dominica quinta quadragesime, 13 mensis martii, SS. D. noster vocavit ad se omnes cardinales in cameram audientie, et nos clericos ceremoniarum post eos, et dixit se cras in publico consistorio recepturum Rmum. D. cardinalem de Ahbreto, et propterea audire ex nobis quid agendum. Recitavimus omnia que Sanctitati sue placuerunt et voluit ea sic fieri, subjiciens quodventuri essent ad capellam D. Phihppus, Monsignor de Ravestani, D. Jacobus, infans Navarre, et D. Johannes Stuart, dux Albanie in regno Scotie, quibus mandavit locum dari in plano superiori solii sui ordine quo sunt superius nominati. Exivit cameram predictam^ et acceptis paramentis solitis, venit ad capellam, et interfuit misse ' 1. Le pape, qui prenait le pfus vif plaisir dans la societe des femmes, aimait particu- culierement les voir danser. Giustiiiiani, dans ses depeches, temoigne de ce gout du Saint Pere : u ogni giorno fa ballar putte, et altre feste, nelle qual sempre intravie- ■neno damiselle. » Dispacci di A. Guistiniani, t, I, p. 118. (18 sept. 1502). ((... fu a cena in Palazzo con la Beatitudine Sua, dove slette fui appresso zorno nelli consueti splazzi del Pontefice, intravegnendove dame, senza le qual in questo Palazzo al tempo presente non se ne fa festa che diletti... » elc, t, I, p. 295. (30 dec. 1502.) i98 JOHANNIS BURCHARDI, [Mars 1502] qiiam rclebravit R. D. Orlandus, episcopus Nolanus^ assislens Pape. Scrmonem fccii procurator orclinis servorum [b. Marie]. Vencrunt ad capellam hujusmodi supradicti nominati, antequam dicerentur orationes misse, quibus dedi locum proutPapa mandavit. Cum diceretur epistola, dedi locum inter assistentes Pape, de mandato Sanctitatis sue, R. D. Adriano Castellensi de Corneto, episcopo Herefordensi, Sanctitatis sue secretario et thesaurario generali et camere apostolice clerico. Alia omnia more solito. Eadem die, circa horam vigesimam quartam, per portam de Populo, intravit Urbem Rmus. D. cardinalis de Alibretto, cui venerunt obviam usque ad pontem Milvium R. D. episcopus Trecorensis, et socius suus laicus, oratores regis Francie, qui equitarunl juxta eum, hinc et inde usque ad gradum ecclesie beate Marie de Populo ubi, eo dimisso, recesserunt circa mediam viam, inter pontem Milvium et portam predictam. Exuimus cardinalem predictum venientem mantello de ciambellotto cremesino et capucino violaceo, et induimus euux cappa cardinali : mantellum et capuccinum custodivimus, more solito. Feria secunda, 14 mensis martii, parato bono mane loco capitulari de Populo vix in tempore, quia forrerii Pape non miserunt pannos et tapetes que tandem, nescio unde, apportata sunt, venerunt in eumdem locum solitum cardinales Neapolitanus, s. Crucis et Senensis, item Ursinus et Medices, item Ulissiponensis et Recanatensis ; tunc s. Praxedis, Alexandrinus, Agrigentinus, Arborensis, Cusentinus, Salernitanus, Caputaquensis, Mutinensis, Estensis et Borgia ; tandem Grimanus, s. Severini et Cesarinus. Ascenderunt mulas omnes, et per viam solitam, juxta flumen, equitavimus ad palatium. Ultimi tres presbyteri equitarunt simul, et novus inter Senensem et de Medicis in ultimo loco, more consueto. Non premisi duos diaconos assistentes ad Papam, quia existimavi eum tardius exiturum ad consistorium. In parva capella manserunt Senensis, qui sic voluit, et Borgia : quamprimum ahi cardinales venerunt ad cameram Papagalli ; Papa exivit dicens se diu expectasse et debuisse pervenire duos cardinales^ juxta consuetudinem : €xcusavi quod cogitavi eum tardius exiturum. Papa venit ad publicum consistorium in tertia aula paratum, in quo proposite fuerunt quatuor commissiones. Primam proposuit D, Paulus de Planca, Mars 1502] RERUM URBANARUM GOMMENTARII. 199 Papiensis canonicatus et prebende ; secundam , Hildesemensis heresis, proposuit D. Justinus de Corosis, post cujus medium venit cardinalis (1) de consistorio ad parvam capellam ad novum cardinalem ; et cardinalis Borgia intravit consistorium, fecit reverentiam Pape et sedit in loco suo ; tertiam commissionem Pataviensis incarcerationis proposuit D. Alphonsus Ricenas, post cujus medium intravit consistorium novus cardinalis cum Senense et de Medicis : Senensis precessit ad sohum Pape, et obhvione non fecit ei reverentiam debitam ; Medices non ascendit. Novus fuit receptus a Papa et omnibus cardinalibus et sedit inter Cesarinum et Borgiam, super quo Papa habuit muUa verba mecum de precedentia inter Borgiam et de Ahbretto. Dixi Sanctitati sue fuisse simul creatos, Hispalensem, D. de Ahbretto, et Borgiam, et cum ahis novem super pubhcatis, et in buha creationis hujusmodi de Alibretto esse ante Borgiam nominatum ; de qua fidem fecit D. cardinalis Mutinensis qui dixit buham hujusmodi adliuc apud se habere. Finita commissione tertia, D. Antonius de Leonibus proposuit quartam Terdonensis prepositure ; post cujus finem redierunt ad Papam Senensis, Medices et novus, cujus famiha venit ad osculum pedis Pape qui deinde rediit ad cameram ubi, dimissis paramentis, intravit de secreta sua, et cardinales associaverunt novum ad domum vicecancellarii, Papa sic volente, licet fuisset ordinatum quod novusmaneret in palatio, in cameris capitani preordinatis, demptis tribus cardinalibus, videhcet, Uhssiponense, Cusentino et Caputaquense qui non associarunt hunc novum sed remanserunt cum pontifice : aha more solito. Idem cardinalis novus incepit visitare cardinales extra palatium die jovis (et incepit a Neapohtano), ahos sine ordine et sine ahquo ex nobis. Dominica Palmarum sexta quadragesime, 20 marth, SS. D. noster benedixit palmas etiam ahorum in et extra capeham, et distribuit eas, more solito. Palmas Pape tenuerunt senator a dextris et primus conservatorum a sinistris, et inter Papam et senatorem^ sletit ahus infans Navarre, nou ihe qui dominica preterita interfuit, Papa sic volente. Orator ducis Ferrariensis dedit aquam manibus Pape, post distributionem palmarum : missam celebravit Rmus. D. cardinalis Agrigentinus. Papa ivit in processione sine M . Sic dans tous les mss. II faut vraisemblablement lire « cardinalis Senensis . » 200 JOHANNIS BURCHARDI, [xMars 1502] haldachino, quia forrerii illum non paraverant : ante processionem misi pro eis, similiter et socius meus ; et Papa misit parafrenarium suum ; et non sunt inventi. D. Martinus, diaconus, et duo cantores capelle cantarunt simul diversis vocibus in paramentis violaceis ; alia more solito. Missa finita, interrogavi Papam in quo habitu vellet venire ad matutinas, qui respondit in cappa ; et commemoravi diaconis cardinalibus distributionem lectionis sive interpretationem bulle jovis sancte, decantationis evangeliorum ad lotionem pedum, eadem die et in missa diei Pasche. Feria quarta hebdomade sancte, 23 martii, circa horam vigesimam secundam, Papa sine cruce venit ad capellam majorem, cappa indutus, in sede portatus, cardinahbus sequentibus, more solito, et eodem modo rediit ad cameram. In matutinis omnia acta sunt more solito. Feria quinta cene Domini, 24 marth, Papa venit ad capellam majorem in qua interfuit misse solemni quam celebravit Rmus. D. cardinalis Cusentiiius. Qua finita^ ministravit cahcem sacramenti Pape in capella minore, et accepit illum ab eo et reposuit in capsam ordinatam. Papa noluit accipere pluviale rubeum pretiosum in parva capella, sed accepit illud in loco publice benedictionis, ante reverentiam per cardinales sibi factam. Bullam processus anathemationis legit D. Bernardus Gambara junior et ejus interpretationem Rmus. D. cardinalis Cesarinus qui etiam publicavit indulgentias plenarias populo, vulgari sermone ; et Rmus. D. cardinalis Farnesius dixit evangehum ad mandatum, cui interfuerunt omnes cardinales qui processibus interfuerunt, et prelati Pape assistentes retinuerunt cappas post lotionem pedum. Ihustrissimus D. Johannes de Aragonia, marchio Liseti, nepos Rmi. D. cardinalis Senensis ex illustrissimo quondam D. Antonio, duce Amalfitensi genitus, dedit aquam manibus Pape, qui habuit locum in capella de mandato Pape in ejus solio, post D. Jacobum infantem Navarre ante senatorem ; aha more solito. In sero, hora vigesima secunda vel circa^ Papa indutus cappa, portatus in sede, venit ad capellam ubi interfuit matutinis tenebrarum, in quibus observata sunt omnia more solito. In hac missa servivit primum pro Honofrio Cole defuncto, subdiacono capelle, D. Alphonsus de Troja/ clericus. [Mars 1502] RERUM URBANARUM COMMENTARII. 201 Feria sexta, veneris sancte, 25 mensis martii predicti, SS. D. noster, post horam quindecimam, paratus cappa et mitra simplice, podatus in sede, yenit ad capellam in qua interfuit officio publico quod celebravit Rmus. D. cardinalis Cusentinus. Passionem cantarunt D. Martinus, diaconus, et duo alii cantores papelle nostre in paramentis nigris. Sermonem sive orationem fecit D. Bernardus Panus, prothonotarius apostohcus Venetus. In adoratione crucis, post omnes episcopos, adoraverunt frater Augustinus, sacrista ca-- pelle et confessor Pape, a dextris, et prothonotarius, orator ducis Ferrariensis, a sinistris; simul post eos, oratores laici Yenetiarum et ejusdem ducis Ferrariensis. Cusentinus celebrans venit ad parvam capellam pro sacramento cum Papa, cui ante altare ejusdem capelle illud reaccepit ab eo. Parata fuerunt duntaxat ante sacramentum decem intorticia, non duodecim; alia more solito. Offer^ torium fuit in ducatis in auro sexaginta tribus, et uno alphonsino, et ducatis octodecim vel circa de carlenis : habui in partem meam ducatos in auro duodecim et carlenos quatuor vel eorum valorem. hi sero, inter vigesimam unam et vigesimam secundam horam, Papa, indutus cappa, venit ad capellam majorem predictam, in sede porlatus, in qua interfuit matutinis, in quibus observata sunt omnia more solito. Sabbato sancto, 26 martii, Rmus. D. cardinalis s. Crucis celebravit missam pubHcam in capella supradicta, Papa presente, in qua observata sunt omnia prout in ordinario. Finita missa, SS. D. noster vocavit ad se Rmum. D. cardinalem s. Praxedis, et me interrogans an nobis videretur nobis omitti debere [die] martis proxima missam ordinariam in capella predicta et peragi officium annunciationis beate Marie virginis in Minerva et illi interesse; cardinalis s. Praxedis remisit se sententie Sanctitatis sue. Ego respondi quod, postquam festum predictum erat preteritum et propterea extra diem suum peragendum in hebdomade paschali, sed feria secunda post hebdomadem predictam, secundum omnes rubricas ; verum si festum predictum occurreret dicta die martis vel infra hebdomadem predictam, posset facihus tolerari quod sua die perageretur. Tum fecit etiam vocari Sanctitas sua cardinalem Neapolitanum, in cujus presentia nolui dictum meum rephcare, sed reliqui arbitrio SS, D. nostri, qui ordinavit quod sive Sanctitas 202 . JOHANNIS BURCHARDI, [Mars 1302J sua posset venire ad iMinervam sive non, officium annuncialionis perageretur dicta die in Minerva, in RRmorum. DD. cardinalium presentia. Dominica Pasche, 27 mensis martii, circahoram quindecimam, SS. D. noster venit processionaliter ad basilicam s. Petri in qua celebravit missam solemnem Rmus. D. cardinalis Neapolitanus : fuit assistens Medices ; cantavit evangelium latinum D. Alexius, episcopus Gallipolitanus, epistolam latinam D. Bernardinus Gambarajunior, grecam D. Demetrius. Primam aquam manibus Pape dedit orator Venetus, secundam senator, tertiam Jacobus, infans Navarre, quartam dux Valentinensis qui non venit ad communionem et voluit idem dux quod quidam nobilis suus ordinis s. Johannis Hierosolymitani staret ad gradus sohi Pape, et ille, ne de religione ei opponeretur, deposuit crucem seu indutus est veste sine cruce. Ego intelligens voluntatem ducis et quod non negavit religionem, permisi eum stare inter nobiles et gradus predictos. Papa, ante inchoationem tertiarum accepit cardinales et prelatos ad reverentiam in regno, per inadvertentiam socii mei qui cum eo erat, me circa nescio que impedito. Baculus crucis qui portatur ante Papam hodie fractus est per riiedium, itaque non potuit commode portari. Papa, in fractione hostie imposuit particulam sanguinis in cahcem antequam diceret Pax Dommi^ me vidente : non contradixi, quia non fuit remedium ; et cum diaconus et subdiaconus communicarent se de residuo sanguinis in altari, non fuit reperta particula in cahce quam nec Papa potuit per fistulam sumpsisse : non potui propterea imaginari quid de ea actum esset, de quo ne exinde scandalum oriretur^ nuUum verbum feci. Data benedictione post missam per Papam, accepto regno, retento paUio, ostensum est bis ferrum lancee et ter vultus domini ; et Papa processionahter ascendit ad locum pubhce benedictionis, ubi, data benedictione solemni, concessit plenarias indulgentias populo quas Medices latine et s. Severini cardinales vulgariter denuntiaverunt. Feria secunda Pasche, 28 mensis martii, Rmus. D. cardinalis s. Praxedis celebravit missam majorem in capella majore, Papa presente : qua finita, interrogavi SS. D. nostrum an vellet die crastina venire ad Minervam et interesse officio, qui mihi respon- [Marsl502] RERUM URBANARUM GOMMENTARII. 203 dit quod non ; et quod dicerem cardinalibus quod omnes illuc irent similiter et cantoribus capelle Sanctitatis sue, et forreriis quod pararent chorum Minerve, ac si Sanctitas sua vellet interesse, sola sede papali dempta, quam nolebat illuc portari ; et ita fuit omnibus intimatum. Alia more solito. Feria tertia Pasche, 29 mensis martii, D. Josue, episcopus Asculanus, celebravit missam de annunciatione beate Marie virginis cum oratione lantum de ipsa beata virgine et prefatione de eadem et non de Pascha, in ecclesia Minerve. Interfuerunt octodecim cardinales, videlicet : Neapohtanus, UHssiponensis, Recanatensis, s. Praxedis, Alexandrinus, s. Crucis, Agrigentinus, Grimanus, Arborensis, Cusentinus, Salernitanus, Caputaquensis , Medices, s. Severini, Cesarinus, Farnesius, de Albretto et Borgia. Missa finita, non fuerunt publicate indulgentie, quia Neapolitanus dixit esse plenarias per bullam ; quod licet ego non crederem, cum bulla non extendebat hujusmodi indulgentias ad diem translationis officii; nolui tamen contra NeapoHtanum repHcare. Posui faldistorium celebrantis in summo plano altaris ante cornu epistole, videlicet super predellam in quo sedit celebrans omnibus paramentis missahbus indutus, cum mitra in capite. Yenerunt duo servitores societatis Annunciate cum duobus bacilibus, qui se firmarunt ante inferiorem gradum altaris ante episcopum^ ad quos accesserunt confratres societatis predicte, pro more offerentes ; quod a principio non potui impedire ; sed postquam viginti vel circa obtulerunt, cum inteUigerent a me offertorium hujusmodi a dignioribus esse inchoandum, assenserunt. Duxi unum ex servitoribus predictis cum prioribus societatis ad D. Adrianum, electum Herefordensem, secretarium et thesaurarium Pape, qui, nominepontificis, obtuHt ducatos triginta largos de cuneo Pape et centum et triginta carlenos, ut ipse retuht : duxi eosdem, servitorem et priores ad bancum presbyterorum et ahum cum alio bacih et duos de societate predicta ad bancum diaconorum cardinahum qui etiam inde iverunt ad scamna prelatorum, et singuh obtulerunt arbitrio suo. Finita oblatione prelatorum, accessit camerarius societatis predicte, cum uno bacih in quo erant sexdecim burse, cum pecuniis pro maritandis sexdecim puehis, ordinate ad episcopum celebrantem et ad ejus sinistram ; ego ad dexteram, et post iUum sexdecim 204 JOHANNIS BURCHARDI, [Mars 1502] puellc marilande diicte a matronis deputatis : que puelle genuflexe reccperunt de ejus manu dextera singule singulas bursas et ejus manum sunt osculate. Quo facto, recesserunt omnes, visitata prius per omnes cardinales simul cardinalis Neapolitani capella. Chorus fuit paratus pannis aureis Pape et scamna cardinalium et prelatorum aliis pannis et bancalibus convenienter, et tapetes per terram strati per totum chorum. Inter cardinales tantum senator sedit solus in banco transversali ante cancellum chori in fine bancorum prelatorum, quia quod ab aho latere, post bancum presbyterorum cardinahum consuevi ponere, non potuit ibi stare propter scamna presbyterorum cardinahum usque illuc posita. Omnes prelati fuerunt cappis [parati], similiter et duo apostolici qui interfueruntj videlicetD. Bonifacius de Castro Oterio et D. Bernardinus Gambara junior, qui sederunt in secundo gradu altaris, in cornu evangehi ; cantores Pape steterunt retro altare majus, cantantes sine superpellicns : alio more solito. Feria quarta, 30 mensis marth predicti, Ludovicus Muscha, miles, civis Romanus, scriptor litterarum penitentiarie apostohce, capitaneus unius galee SS. D. nostri Pape, qui heri circa horam tertiam vitam finivit, indutus novo diploide broccati auri et desuper veste de velluto violaceo nova, ensem pulchram tenens super pectus et calcaria inaurata in pedibus et quatuor anulos aureos in digitis, precedentibus quadraginta intorticiis et sequentibus multis funestis, portatus est de domo sua juxta Zeccham sitam in parrochia s. Stephani de Piscinola in regione ad Campum Flore et in ilhus capite versus domum de Capo de Ferro et inde per Arenulam via recta ad dictam ecclesiam s. Stephani, parrochiam suam, in qua cum diploide, veste, ense, et calcaribus predictis ac uno anulo, tribus ahis anulis sibi extractis, est sepultus. Associatus fuit magna comitiva honorifice, plus quam aliquis Romanus in multis annis. Hic fecit, die lune proxime preterite 28 hujus, testamentum de consensu patris et matris suorum, in quo inter alia ordinavit debere sepeliri in habitu et vestibus supradictis et portari ante eum intorticia supradicta; et testamento hujusmodi condito, fecit venire coram se vellutum violaceum de grano et de eo abscindi cannas quatuor pro veste supradicta et petiam unam broccati auri et de eo abscindi unam cannam pro diploide supradicto, in fMai 1502j RKRUM URBANARUM COMMEiNTARlI. 30% quibus volebat sepeliri, et fuit iu eis sepultus. Multa alia dicta fuerunt de hoc honiine ; inter aHa quod fecit capi per tabernas et plateas Urbis yiolenter circiter trecentos homines et ad triremem suam duci et in eavi detineri. Sabbato in albis, 2 mensis aprihs, festo s. Marci apostoh, R. D. Marcus, episcopus Murensis celebravit missam solemnem in ecclesia s. Marci de Urbe ; dixit prefationem de apostohs : aha more solito. Interfuerunt decem cardinales preter Beneventanum, videhcet, UhssiponensiSj s. Praxedis, Alexandrinus, s. Crucis, Arborensis, Cusentinus, Caputaquensis, Mutinensis, Medices et Farnesius post quem, in eodem banco, sedit Beneventanus et accepit pacem celebrantis. Caput cardinalium fuit versus sedem pontiticalem, non versus altare, et bene, si illa sedes fuit parata, ahter male. Interfuerunt eham duo oratores scihcet Venetorum et ducis Ferrariensis qui sederunt in banco solito post diaconos cardinales et Beneventanum. Post elevationem sacramenti venit clerus s. Petri, et post eum clerus hospitalis s. Spiritus. Post communionem celebrantis, incepit ordinaria processio. Senator cum conservatoribus et eorum comitiva, venit circa medium processionis : crucem rectorum et capelle ecclesiarum parrochiahum portavit quidam puer tredecim vel quatuordecim annorum in gunnellino brevi, lacerato, et credo sine caligis : in transversum vertebat enim unum brachium crucifixi ad se, aliud ad populum sive clerum ante se, cum magna nota et ignominia cleri. In processione fuerunt primi fratres s. Honufrii, deinde Minimi, successive alii, more solito. In prandio cum Rmo. D. cardinale Beneventano, fuerunt RRmi. DD. cardinales s. Praxedis in capite, Medices ex latere, post eum Beneventanum^ in unamensa : in alia, in opposita prime, prelati omnes sine rochettis, et male, videlicet in capite archiepiscopus Ragusinus, post eum Cortonensis, Guardiensis, Murensis, Melphitensis, Adriacensis et ego. Feria quarta, 4 maii, vigiha ascensionis Domini, fuerunt dicte vespere in capella majori, Papa presente ; die jovis sequentis, missa solemnis in basilica s. Petri quam celebravit Rmus. D. cardinalis Alexandrinus, Papa presente : sermonem fecit Cantalicius, preceptor cardinalis Borgie, et bene dixit de beho contra regem Persarum. Finitamissa, fuit ostensum ferrum lancee Christi serael 206 JOHANNIS BURCHARDI, [Mai 1502J sine baldachino, more solito ; dum diceretur, voluit [Papa] (1) quod veniret et baldachinum, sub quo venit, missa finita, ab altari majore usque ad locum publice benedictionis, ad quem cardinales et prelati venerunt in cappis, et omnia alia acta sunt more solito. Papa hodie non est usus regno, sed mitra tantum sub qua benedixil solemniter populo. Dux Valentinensis interfuit misse et pubhce benedictioni. Sabbato, vigiha Pentecostes, J4 maii, mutatio capparum, dicte sunt vespere solemnes in capeha majore, Papa presente, qui noluit incipere hymmum. Dominica sequenti, festo Pentecostes, Rmus. D. cardinalis Beneventanus celebravit missam solemnem in basilica s. Petri, Papa presente, et dux Valentinensis etiam interfuit. Sermonem fecit quidam Hispanus, ohm cardinalis Capuani capellanus : aha omnia more solito. Sabbato, 21 maii, vigiha Trinitatis, fuerunt dicte vespere solemnes in capella majore, Papa presente. Dominica sequenli, festo Trinitatis, Rmus. D. cardinalis Arborensis celebravit missam solemnem in eadem capeha, Papa etiam presente : sermonem fecit quidam frater ordinis minorum, bene. Non fuit facta commemoratio neque in vesperis neque in missa. Interrogavi Papam de hora et strata processionis festi corporis Christi, qui mihi respondit quod intimari facerem hujusmodi processionem officiahbus et religiosis et clero pro hora, inter nonam et decimam, per viam sohtam usque ad domum s. Clementis et inde ad s. Petrum faciendam, et quod cardinales ornarent viam more consueto. Feci super hoc tria mandata in forma prout annis superioribus factum est, et dedi eo cursoribus exequenda ; quod fecerunt. Feria quarta, 25 dicti mensis maii, vigiha corporis Christi, fuerunt dicte vespere solemnes in capella majore, Papa presente, qui, finitis vesperis, dixit cardinalibus quod venirent pro processione cras, mane, inter nonam et decimam horam ad palatium. In mane dicti festi corporis Christi, SS. D. nosterfuit paratus, horadecima, exire ad processionem ; sed cardinales nondum venerant, qui venerunt circa undecimam horam ; parum post undecimam Papa venit 1. Papa, estpasse dans tous les mss. [Mai 4502] RERUM URBANARUM COMMENTARII. 207 ad processionem, que facta est prout fuerat intimata. Cursores dederunt relationem de examine trium mandatorum per eos pro hujusmodi processione executorum heri D. gubernatori Urbis : abbreviatores de prima \isione et parco minori et magister registrorum bullarum et supplicationum non interfuerunt nec fuerunt vocati, propter contentionem annorum superiorum. Via fuit ornata per cardinales prout annis superioribus. Post omnes cardinales, incesserunt mimi tympana sonantes quorum unus fuit (1) super planelhs suis circiter decem ducatorum, et post eos dux Yalentinus cum nobihbus suis, deinde Papa, post quem gentes armorum que etiam iverunt juxta processionem hinc et inde, ab ilhus principio : cardinalis Caputaquensis celebraturus missam non venit ad processionem sed associavit solum in paramentis Papam de camera PapagaUi usque ad parvam capeUam ubi post recessum Pape, depositis paramentis, accepit cappam et venit ad altare majus basihce s. Petri ubi indutus est paramentis missahbus consuetis. Post adventum Pape, incepta est missa et aha omnia acta sunt more solito. Non dicta est prosa, quia Papa mandavit cantoribus quod abbreviarent cantum suum, quod fecerunt. Sabbato, 28 dicti mensis maii, post horam vesperarum, ducta fuerunt de ripa per Campum Flore ad castrum s. Angeh arteheria ohm Federici, regis Neapohtani, que habuit in Ischia et Papa emit a rege tredecim mihia ducatorum : estimabantur esse valoris decem mihia. Fuerunt carruce octoginta, quarum singule trahebantur quedam per unum equum, quedam per duos bubalos, ahe per tres, ahe per sex mulos : in prima et secunda carruca erant sclopetti pro bancis et etiam manuales ; in sequenti, in quahbet, tres vel quatuor aut sex bombardehe, successive in aliis singuhs carrucis Usque ad viginti duas carrucas ; fuerunt una vel due bombarde in vigesima secunda carretta, et successive in singuhs usque ad vigesimam quintam carretam fuerunt una bombarda magna, et plures ex eis pulcherrime et fortis compositionis : sequebantur pedites numero duo mihia vel circa ordinate et septem in quohbet membro incedentes cum lanceis, aUabardis, sclopettis, post iUos viginti septem carruce paUotis ferreis onerate deinde cum tribus bariI l/Legon de Chigi, f. 397, v° et du, 5522-4* Le mss* 151 donne « ... incesserunt buffones tamburrino sonantes, quorum unus ivit... » ^ ^ 208 JOHANNfS BURCHARDI, [Juia 1502! libus pulverum, tandem quinque alie cum salnitro, telis et pallotis mixlim, que omnia Papa stans in castro s. Angeli vidit conduci. Feria quarta, 1 mensis junii, in mane ante diem, Rmus. D. cardinalis Senensis recessit ex Urbe iturus Hetruriam, patriam suam. Eadem die, caplus fuit circa horam vesperarum Hieronymus ji Hermelin, clericus Basiliensis diecesis, et ductus ad carcerem curie s. Crucis, inde ad domum auditoris camere, et de illa ad carceres Turris None, et ibidem in presentia D. episcopi Gesenatensis, auditoris, torture expositus, ob quam confessus estnimium de signaturis multarum suppiicationum promovendi ad sacros ordines per eum factarum. Feria quinta, 2 dicti mensis, intravit Urbem post horam vigesimam, per portam Viridarii, [magnificus D. Justinianus] (1), orator ducis et dominii Venetorum qui a familiis SS. D. nostri et cardinahum receptus et usque ad domum pro habitatione sua ordinatam associatus. Feria quinta, 9 dicti mensis junii, reperti sunt in Tyberi suffocati ac mortui Dominus Faventie, juvenis octodecim annorum vel circa adeo pulchre forme et stature quod inter mille coetaneos suos vix potuisset sibi simihs reperiri, cum baHsta ad collum ; et duo juvenes per brachia simul ligati, unus quindecim annorum, alius viginti quinque vel circa et prope eos quedam femina et ahi multi (2). Feria sexta, 10 junii, nunciatum est ad Urbem civitatem Pisauriensem duci Yalentinensi se subdidisse et ejus vexilla per diversa loca civitatis erexisse ; quod tamen verum non fuit. Feria secunda, 13 mensis junii, recessit ab Urbe Lucas de Renaldis, secretarius et orator serenissimi regis Romanorum, qui die veneris 13 mensis maii Romam venerat. Sabbato, 18 ejusdem mensis, dicfum est per Urbem Yitellotium Yitelhum qui nuper civitatem Aretinam, dominio Florentinorum 1. Le nom de Forateur venitien est laisse en blanc dans les mss. On doit a M. Villari Ja precieuse publicati.on des depeches de Giustinani pendani son ambassade a Rome, du 2 juin 1502 au 26 avril 1505. (Florence, 1876, 3vol. in-12.) 2. Giucciardini donne a entendre qu'avant de faire mourir Astor, Cesar Borgia lui aurait fait subir les derniers outrages (ann. 1502, ch. v). Suivant Vettori, Cesar Taurait fait perir par les mains de Bianchino dePise, « il quale adoperava perministro in simili crudelta. » II Sacco di Roma, p. 45i. Voy. la depeche du 6 juin de Giusli- niani, t. I, p. 18, [Mai 1502] RERUM URBANARUM COMMENTARII. 209 prius subjectam, sibi subegerat, heri citadellam ejusdem civitatis et totum ejus comitatum acquisivisse et sil)i subdidisse. Feria tertia, 21 dicti mensis junii, in sero, intrarunt barcam in ripa eis paratam, si recte intellexi, Rmus. D. cardinalis de Alibretto, D. Franciscus Trocliia, secretarius Pape et dux Valentinensis, et cum eis due pulclire cortesane Itale, Thomasina et Magdalena, ituri in galea per mare ad regem Francorum se fmgentes ; aliis post paucos dies aliter sentientibus, de quo infra(1). Feria sexta, 24 mensis junii predicti, festo s. Johannis Baptiste, nunciatum est Pape ducem Valenlinensem subjugasse sibi Urbinum, quod hoc modo accidit : dux Urbinatensis requisitus per ducem Valentinensem, mutavit bombardas suas Yitellotio Yitello ituro tunc contra Florentinos et gentes suas similiter eidem concessit. Deinde dux Yalentinus fingens se iturum contra dominum Gamerini, rogavit ducem Urbinatensem quod mandaret gentibus suis in Eugubio certa die prandium sive refectionem quod fecit dux Urbini, et nemo venit. Elapsis diebus octo vel circa, dux Valentinensis venit prope Urbinum ad milliaria decem vel circa, et rogavit per litteras seu nuntium suum ducem Urbini quod dignaretur venire ad eum sine mora. Dux Urbini suspicatus de subordinatione, videns se esse sine bombardis et gente, vocavit ad se fideles suos, quibus commisit Urbinum et statum suum, et ipse clam incognitus recessit et equitavit Mantuam. Fideles predicti, videntes non posse potentie ducis Valentinensis resistere, subdiderimt Urbinum et totum ducis Urbinatensis dominium duci Yalentinensi (2). Subjungebant alii cardinalem de Alibretto cum Trochia, 21 hujus, ad hoc ex Urbe missos; quod cum essent 1. « Quoique le Journal de Burchard, imprinie, conlienne une multitude de traits qui peignent les exces etles desordres d'A]exandre VI, le manuscrit du Roi enfournit encore de nouveaux. Je les epargne a mes lecteurs; j'observerai seuleraent que c'est toujours avec plus de naivete que de maligniLe, que Burchard les raconte. La corruption des moeurs devoit etre a son comble a la cour d'un Pape qui bravoit toute decence ; aussi voit-on dans le Journal manuscrit de Burchard, des cardinaux s'embarquer publiquement avec des courtisanes pour les mener en France, d'autres avouer sans honte qu'ils etoient attaques de ce mal que Burchard nomme le mal Francois, et que nous nommons avec aussi peu de fondement le mal de Naples : ils Falleguoient sans ■detOur pour excuse, Iorsqu'iI les empechoit de remplir leurs fonctions... » De Bre- quigny, Notices cles manuscrits du Roi, t. I, p. 3. Voy. Ugo!ini, Storia dei conti e duchi cVUrbino, t. II, p. 89; Giustiniani, t. I, p. 32 et suiv. T. ui. 14 210 JOHANNIS BURCHARDI, [Juillet 1502] l)rope SaAonam, ubi Hmus. D. cardinalis s. Petri ad Vincula rosidebal, quidam eidem Rmo. D. cardinali s. Petri ad Vincula oplime notus, qui cis ad hoc Rome adjunctus fuerat, descenderet de galea per schifum et predicto Rmo. D. cardinali s. Petri ad Vincula adventum cardinalis de Alibretto et Trochie predictorum nunciaret ac ipsum induceret ad veniendum in barca obviam cardinali AHbretto et Trochie eisdem ; . quod si idem cardinalis s. Petri ad Vincula faceret, cum esset in galea, retinerent eum et velocius quo possent ducerent Romam et presentarent Pape ne posset ipse cardinalis s. Petri ad Vincula duci Urbini, affini suo, consulere, et ei pro recuperatione sui status apud regem Francie favores impetrare ac alias designationi pontificis et filii sui obesse. Feria tertia, 28 ejusdem mensis, vigilia apostolorum Petri et Pauli, Papa, antequam exiret in publicum, vocavit ad se cardinales et pubhcavit R. D. Johannem Stephanum Ferrerium, episcopum Bononiensem, quem die 28 mensis septembris cum aliis duodecim creavit cardinalem et dedit ei titulum s. Yitalis ; deinde venit ad vesperas que dicte sunt in capella majore. In mane sequenti, Rmus. D. cardinalis Neapolitanus celebravit missam solemnem in basilica s. Petri, Papa presente: non fuit ostensa veronica nec ferrum lancee ; alia observata sunt more consueto. Dominica, 3 mensis julii, extensa fuit quedam corda grossa in curia palatii apostolici apud s. Petrum ubi cardinales solent ex equis seu mulis descendere, in altitudine quatuor aut quinque cannarum a terra ad longitudinem decem aut duodecim camiarum super qua ambulavit quidam servitor illustrissimi D. Alphonsi Estensis, primogeniti ducis Ferrariensis, mariti domine Lucretie, filie Pape, armatus, quemdam puerum portans super humeris suis et plures alios actus fecit tales fieri solitos, adstantibus Papa cum multis cardinalibus, prelatis et aliis videntibus. Eadem dominica, circa horam vigesimam secundam, in conventu Minerve, obiit quidam frater Georgius Alemanus de Styria vel Carinthia(1) aut circa natus, tertii ordinis seu conventus ordinis predicatorum, etatis annorum centum vel circa, de cujus 1. K De partibus Styrie vel Carinthie. » Mss. 151. [Juillet 1502] RERUM URBANARUM COMMENTARII. 211 laudabili et religiosa vita fratres dicti conventus testabantur plurimum ; et asserentes eum beatum, posuerunt eum super fcretrum mortuorum in habitu suo ante altare majus ecclcsie dicti conventiis in quo jacebat totus extensus ; sed tamen cum viveret, ambulabat dorso et valde curvatus(1). Stetit in loco predicto, diebus lune et martis sequentibus usque ad horam vesperarum qua fuit positus super altare predictum cum feretro. Maximus fuit ad eum popuh concursus et maxima pressura gentium : multi fratres stabant juxta eum super et juxta altare defendentes pressuram ne unus ahum supprimeret. Ego etiam vidi eum ; pulcher erat et non fetebat. Multa dicebantur per eum miracula facta de claudis et aliis infirmis sanitati restitutis ; ego tamen nihil potui vere concipere. SS. D. noster, rem intelligens, mandavit eum in nocte dictum diem martis sequentem sepeliri ; quod in presentia barigelh Urbis factum est. Feria quarta, 6 predicti mensis juhi, in mane, circa horam duodecimam, positus fuit super scalam ligneam appodiatam columne benedictionis in loco scalarum s. Petri ante locum audientie, mitratus Hieronymus, clericus Basiliensis diecesis qui confessus fuit se undecim supplicationes sub nomine cardinahum s. Praxedis et Alexandrini signasse et datasse, a tergo posuisse « registrata » et quo libro et folio pro promovendis ad sacros ordines, et in eis nomen clerici camere apposuisse ac si essent per eum ad ordines ipsos admissi prout auditor camere, eodem mane, mihi et multis aliis retulit. Positus fuit ad pedes ejus, in eadem capeUa, quidam ahus rusticus, testis falsus etiam mitratus, et steterunt usque ad finem consistorii et audientie ; quod fuit horis quinque vel circa. Feria sexta, 8 mensis juhi, nunciatum est Pape Yitellotium Vilellium de Civitate Castelh, burgum s. Sepulchri, oppidum Florentinorum, nomine ducis Valentinensis occupasse et acquisivisse (2). 1. Phenomene physiologique bien connu. On sait qu'apres la mort, la devialion de Tepine dorsale ou du sternum disparait et que le corps redevient droit. 2. « Viteilozzo ha preso Borgo San Sepolchro ed altri castelli : cio proverebbe che Francia non e, come dicevasi, inciinatissima a Firenze. Questa e in tumulto, e v' e chi vuol rimetter i Medice. Gionon piace al Papa, perche i Medici son parenti degli Orsini, che^se ne avvantaggerebbero e si farebbero forti. Percio tenta di metter in sospetto ai Veneziani la calata del Re in Italia. » Giustiniani, t. I, p. 50. ^ 212 JOHANNIS BURCHARDI, [JuiUct 1502] Fcria lcrlia, i2 dicli mciisis julii, llmiis. D. cardinalis Ursinus pcfiil aiidicnliam a SS. D. nostro in qua inlendcbat pelerc licenliain (Mmdi Mediolanum ad regem Francie ibi existentem ; et SS. D. nostcr ncgavit darc audientiam eidcm cardinali, qui, in nocte sequenti, rccessii ex Urbe iturus Mediolanum ad regem prediclum, absque Pape liccntia. Eadcm die martis^ 12 julii, redierunt ad Urbem secreto, prout ctiam recesserant, cardinalis de Alibrctto et Franciscus Trocliia cum meretricibus suis, qui commissionem cis datam non fuerunt exequuti, Rmum. cardinalem s. Petri ad Vincula de manibus impiorum Domino preservante. Feria quarta, 20 dicti mensis, circa horam duodecimam, Rmus. D. Johannes Raptista de Ferrariis, cardinalis Mutinensis et Gapuanus, in palatio apostohco, apud s. Petrum et cameris sue habitationis spiritum reddidit Orci janitori(1). Hic infirmatus est die dominica, 3 presentis mensis, et ab eadem die usque ad obitum, noluit minuere sanguinemnecuticlysterhs nec rccipere syruppos, pillulas aut medicinam aliquam, sed quarta vel quinta die infirmitatis sue, fecit sibi fieri suppam panis in chiato(2) vini corsici optimi quam comedit, et bibit vinum. Dominica, 10 hujus, confessus est, et die lune sequenti, 11 hujus (3) accepit eucharistie sacramentum ; et iha die cessavit una febris et gravior ex duabus tertianis quas habebat, cum continua usquc ad diem sabbati, 16 ejusdem mensis, qua rediit febris que cessaverat. Habuit plures valentes medicos, qui eum continuo visitabant ; non tamen potuerunt eum aliqua ratione vincere ut medicinis juvarctur, usque ad diem dominicam 17 hujus, qua de medicina sibi ordinata acce|)it sextam vel octavam partem que 1. Teile esl la lecon du mss. 5522, 4. f. 423, v. et du Chigi, L. I, 14, f. 407, v. Le 151 donne « reddidU Creatori. » 2. Telle est la legon du mss. Chigi. L. L 14, f. 407, v. Le 5522.4, f. 42t donne : « in cyatlio » ; le 150 in bicherio. » 3. Ce meme jour, Tambassadeur venitien mandait a la Seig-neurie : u II cardinale di Modena giace malato con poca speranza di guarigione : si dubita di veleno. « Disp. di Giustiniani, t. I, p. 54. Le lendemain, 12 juillet, Fambassadeur ecrivait : « El rcverendissimo Modena ozi sta meglio alquanto che heri; pur non e senza gran pericolo, per el judicio de' medici : el parosismo de questa notte fara far piu vero judicio della salute o morte sua. Se dio esaudisse i preghi universali di tutta questa terra, non se leveria de letto, ch' el saria portato alla sepoltura. » Id., p. 55. [Jiimet 1502] RERUM URBANARUM COMMENTARII. 2i3 sibi magis obfuit quam profuit. Noluii testari aut sepuliuram sibi eligere vel servitoribus suis aliquid de boiiis legare aut donare. In mane, ante obitum suum, forte in extasi constitutus, conquerebatur quemdam qui cum eo pro quadam supplicatione composuerat, eum in decem ducatis decepisse. Erant ibi duo fratres rem considerantes ; eum excitaruni et ostendentes ei crucifixum, dixerunt : « non sini vobis, reverendissime Domine, compositiones cure ; sed ad hunc confugite, huic vos commendate, qui vos ab omni fraude et decepiione liberabii. » Osculatus esi crucitixum, et manu dextera super labium percutiens, signum coniritionis ostendit ; parum posi emisit spiritum. Requiescat in pace ! (1). Eodem mane, fuii consisiorium secretum in quo SS. D. nosier commendavii ecclesiam Capuanam per obitum predicti Muiinensis vacantem, Rmo. D. cardinali Estensi ; et ecclesie Mutinensi, ut preferiur, vacanii prefecit D. Franciscum de Ferrariis, hominem rusiicum et laicum, predicti cardinalis defuncti frairem germanum, qui, die lune 18 hujus, depredicti cardinalis fratris sui infirmitate 1. Giustiniani ecrivait a la Seigneurie, h la date du 19 juillet : « Essendo el reverendissimo Modena pervenuto all' estremo ponto della vita, desperato da tutti li medici, con opinione ch' el tondo della luna, che sara la notte futura, lo abbi a portar via, Nostro Signore 1' e stato a visitar, e ha ordinato che le esequie siano onorate con tutte le cerimonie cardinalesche. Non volse pero partirse da lui senza ordine che si facesse inventario de tutte le robbe che erano in casa, e sta molto intento alla utiUta che la spera dalla morte di questo cardinale, el qual se judica abbi buona summa de danari contanti, oltra il mobile che e assai. Questa cupidita di questo guadagno pre- sentaneo U fa tollerar facilmente el futuro danno della persona di questo cardinale, che e attissimo instrumento a recuperar denari, e tal che e opinione de molti che Sua Santita non sia per ritrovarne piu un altro sufficiente a simil esercizio. E questo e stato causa che io non ho avuto commodo d'aver audientia da Sua Beatitudine . » Dispacci, pag. 59: «... questa mattina, a ore 12 (el reverendissimo Modena) emisit spiri' tum, con gran satisfazion de tutla questa corte; e beato colui che ora ne puol dir pezo! Subito da poi morto, se redusse el Goncistorio, e sono stati dispensati tutti i suoi beneficii in questo modo : Tarcivescovato di Capua al cardinale da Este ; el vescovato de Modena ad un fratello del ditto cardinale defunto; el resto tra alcuni sui nepoti e resto della famiglia. La mighor parte ha avuto Sebastian Pinzon cremonese, suo secretario, e colui che era le dehzie del cardinal; et e fama publica che li abbi avuLi in premium sanguinis, peroche per molti evidenti segni se tien ch' el cardinale sia morto ex veneno, e che questo Sebastian era stato el manigoldo : ha avuto el canonicato de Padova, e la prepositura de Sant' Agata de Cremona con do altri bene- ficii, uno qui in Roma e raltro in Mantoana per la summa de ducati 500 : el Papa lo ha recevuto inter familiares. Dei denari ritrovati a questo cardinale se parla varianei^te, tutti pero per arbitrio; ma io credo pero aver inteso la verita che sono stati ducati 14,000 de contadi, oltra ii mobile, che e buona summa; e il tutto e pervenuto in mano del Pontefice » (20juillet 1502), p. 60-1. ^ ^ 214 JOHANNIS BURCHARDI, [JuiUet 1502] cci lioF' niclus ad Urbem vcnerat ; et ut ecclesiam hujusmodi acquireret quam cardinalis defunctus habebat in Urbe, ad aliorum persuasionem et ante cardinalem sua propria pecunia emerat ; et omnibus bonis per fratrem derelictis renunciaverat. Idem electus ad statim, finito consistorio, indutus est vestibus clericalibus, in quibus nobis monstrum videbatur. Ego, ut ei qui prius notus fuerat gratificarem, porrexi sibi manum quam ille suscipiens, volebat eam deosculari, nisi retrahendo ipsam prohibuissem. SS. D. noster dedit curam socio meo et voluitquod pro funere defuncti omniafierent sicut factum est pro aho cardinale Capuano, die 15 mensis augusti precedentis anni defuncto (1). Ordinavimus in ejus anticamera lectum super que-m posuimus defunctum, omnibus paramentis pontificahbus novis ex taffetta violaceo pro eo factis indutum circa horam vigesimam unam, et juxta eum sex inlorticia ab una parte, totidem ab alia, ubi jacuit usque ad horam post vigesimam quartam. Gardinales non fuerunt vocati ad palatium neque eorum famihe, neque ahqui rehgiosi ; clerus s. Petri expectavit sub porticu basilice^ eorum cum cruce ; beneticiati ejusdem basilice portaverunt defunctum de camera sua usque ad sepulturam precedentibus triginta intorticns. In medio basihce, juxla corpus, dictum est responsorium, more solito ; deinde portatum ad capellam beate Marie de Febribus in qua debebat sepehri. Deportata fuerunt omnia intorticia ; vix retinui unum ut videretur sepeliri. Irruit in defunctum unus ex familiaribus suis qui extraxit ei anulum qui duobus carlenis ab eo emptus erat, et chirotecas antiquas, vix duobus carlenis valentes, quas idem familiaris de sacristia Pape receperat et promiserat illas restituere ; et sic positus fuit sine illis in capsa et sepultura. Gapsa erat aliquantulum stricta ; propterea hgnarius ascendit cum genibus super defunctum ut eum in capsam intruderet. Sepultus fuit vix a duobus palmis sub terra juxta mu-rum sive pilastrum ab extra inter altare b. Marie de Febribus et altare pape Galhxti III : ad plures dies post sepulturam non fuit factum ahquod signum sepulture neque posita desuper intorticia, prout cardinahbus fieri solet ; 1. Voy. precedemment page 158. Bnrchard fait une legere erreur. Le cardinal de Capoue etait mort Je 5 aout 1501 et ses obseques eurent lieu regulierement le 15 du meme mois. [JuiUet 1502] RERUM URBANARUM GOMMENTARII. 215 quod tandem factum [fuit] a.beneficiatis s. Petri. Ut eum portarent, fuerunt ex pacto soluti carleni quinquaginta vel circa; sepultura defuncti per plures dies fuit facta in modum depositi, et per quosdam emulos super eam sculpte due furce sive duo patibula, et super unum cui erat sculpta corda appensa, scripta sive sculpta hec verba : « Dominus requiret supplicationes de manibus tuis et reddes rationem ; si non reddideris, supplicio perpetuo cruciaberis. » Et quia ergapauperes severus fuit et nimis crudelis, et, ut plurimum, erga omnes durissimus, et beneficia et officiacarius quo potuit vendidit ut Pape gratificaretur, acquisivit omnium indignationem et blasphemiam. Fuerunt propterea facta a diversis epitaphia in ejus ignominiosam memoriam, quorum sequentia ad manus meas pervenerunt : Sub lapide hoc Miitinensis hahet Ferrariiis ossa, Quo suadente Petri navis avara fuit. Ad Styga qui tendis^ multo valde ere gravatus^ Hujus consilio navita avarus erit, Ahud: Ferrarii hic tumulus quem sic sitis ussithahendi^ Ut tumulus dici possit avaritie. Tantaleam patitur penam^ et quia parva fuisset^ Impendent avidis aurea poma lahris. Ahud: Hic Baptista tegor^ medici qiiern culpa peremit : Naturam fuerat nescius ille meam. Herharum mihi pro succis dare dehuit aurum ; Sola erat apta meis hec medicina malis. Ahud : Injice^ qui transis, terram rursus injice^ ne que Hic tegitur pestis^ proferat atra caput. Ahud : Hic situs estBaptista, Bovem qui reddere pinguem; Dum studet^ amisit corpus^ opes^ animam. Ahud : ^ hiter pastorem et pecudes cnmponere suetus Janus Parcarum est munere compositus. ^ — ^ . 216 JOHANNIS BURCHARDT, [Juillet 1502] Aliiid : Mo7ite siih hoc lapidum tegitur Baptista sepultus ; Securas, virtus anxia, carpe vias (1) Aliud : Hic Baptista jacet^ cujus potuere cadaver Sub terra heredes condere^ non scelera. Quis jaceat queris ? 7iosci queat ipse sepultus : Causa, pudor sortem hanc, qui male vivit, habet. Aliud : Hac Janus Baptista jacet Ferrarius urna^ Terra habuit corpus, Bos bona^ Styx animam. Aliud : Non jacet hic corpus, petiit nec spiritus astra Bex superum in Stygios mersit utrumque lacus. Aliud: Immiti laniata lupo, transfixaque ferro Sanari urtica, credula Boma putas ? Aliud: Confecit te, Boma, lupus., se ferrea cuspis, Scilicet urticam, qua medearis, habes[^). Aliud : Conditur hoc tumulo scelerum Baptista minister Cujus alumna fuit Boma., parens Mutina. Utraque damnanda est, magis Boma; hec vexit ad astra : Turpius est monstrum tollere quam parere. Aliud : Ferreaque fueratmea gens, per me aurea dicta; Hujus non virtus^ causa rapina fuit. Aliud : Quod sub humo gigni norat Ferrarius aurum, Contemptis superis infera regna adiit. 1. Telle est la lecon du mss, 5162, fol. Les autres mss. donnent un vers faux et inintelligible : « Sccura virtus anxia corpore vivus. » Le texte d'Eccard n^ vaut pas mieux : col. 2140 « Securus viator anxie carpe vias. » 2. Telle est la legon du 5522-4. Le Ghigi, f. 414, et les autres mss. donnent : que medeatur. [Juillet 1502J RERUM URBANARUM COMMENTARII. 217 Aliud : Ne dicas : sit terra lems^ nec spargite flores; NummoSy sirequiem mi dare vis, numera. Aliucl : Siste viator iter : cujus tibi dicere^ sed non Audeo; nam nulliprestitiego officium. Non Mutina^ ut fama est, Phariis sum natus in oris ; Vita docety tota mente Bovem colui. Aliud : Non minor in tumulo est Baptiste fetor opertus : Tristis odor carnis.^ tristior est scelerum, Aliud : Non miror^ Mutine.^ si monstrum informe[\) necarunt Julius et rabie Sextus estifera. Rusticus hic et avarus erat ; genus odit avarum Julius.^ agrestes (2) Sextus et ipse viros. Aliud lUuxit superis dies secundus: Tunc cum spiritus ipse membra liquit^ Etmajor tenebris tenebra (3) oborta est, Nam coget novd publicanus orci Manes pendere diis (4) tributa furvis. Aliud Quid egi? rapto vive?is^ spoliatus amictu Functus., militibus, feda rapina fui. . Aliud : Mortales, nihil est quod horreatis, Dum vixij spoliis pecuniaque^ Facultate, cruore., morte vestra Letabar; modo Tartarum subivi : 1. Telle est la lecon des mss. Le texte d'Eccard, col. 2140, donne « infame. » 2. « Agrestes », dans Eccard : les mss. donnent « agrestis. » Chigi, f. 415, v. 13737, f. 402, V. etc. 3. Le singulier inusite de ienebrse, arum^ est ici employe, ainsi que les deux qiiantites^qu'admet ce mot. 4. En une syllabe. ^ ^ 218 JOHANNIS BURCHARDI, [Juillet 1502] Tritos vos faciens mea rapina, Naulum ut fraudihus involem Charonti Simque auri novus inferis ahactor, Aliud : Morborum rahies Mutinensern invaserat, etjam Raptura attonitum mors erat atra caput, Hec tamen haud sentit : fulvo tantum incuhat auro Quod lahor aggressity flagitium peperit. Quam hene cunctal Deo placuit cuifine sine ullo Vita sit, ut pereat,^ non memor ipse sui. Aliud : Jam laniata lupo seva lacerata feraque. Quod tihi adurticam credere Roma potes? Aliud : Passa lupi dentes, dirumque in viscera ferrum^ Urtice stimulos ne tihi Roma time. Aliud : Hospes sacrorum jacet hic mercator Hunc sacra tuens sine merce spera{i). Relatum est mihi quodam mane repertam fuisse in primo ostio camerarum predicti quondam cardinalis Mutinensis in palatio apostolico affixam cedulam verba sequentia continentem : Bos hona^ terra corpus^ Styx animam. Preterea hec, asseruerunt quemdam Gallum in tinello R. D. archiepiscopi Ragusini fabulam recitasse ; Mutinensem yenisse ad portas celi, pulsasse ut intraret regnum Dei. Gui Petrus : « Hic, quis pulsat? » Respondit ille : « Mutinensis sum. » Dixit ei Petrus : 1. Les mss. et Eccard donnent ensuite un distique visant Alexandre VI; ce dis- lique interpole a ete supprime : Sextus Ta-rguinius, Sextus Nero Sextus et ille, Sextis quanta tibi Roma ruina fuit. Ce deuxiSme vers a une variante : Semper sicb Sextis perdita Roma fuit. Voy. les Acia Paparum de Zeigler. ^ (( nisi mille ducatos persolveris, regnum Dei non intrabis. » Respondit Mutinensis : a Non habeo unde solvam. » Dixit Petrus : (( Des quingentos; » respondit Mutinensis : (( Nec mille nec quingentos habeo. Discessi ab illa vita pauper, omnibus bonis meis spohatus : beneficia, pecunias, vasa aurea et argentea ac omnes divitias meas recepit Papa. Nudus veni, propter Deum, miserere mihi. )) Petrus gradatim descendit de quingentis ducatis usque ad unum ducatum quem pro introitu ab eo recipere volebat. Et cum Mutinensis continuo paupertatem allegaret, dixit ei Petrus : « Si non habes solvere unum ducatum, vade ad diabolum et cum illo sis pauper in eternum. )) CoIIudebat Gallus in vitam et mores Mutinensis qui pecunias a pauperibus crudeliter extorsit; non misertus est alicujus sed pauperes ad diabolum mittebat semper, ut perpetua cum eo paupertate fruerentur; propterea eum in ignem gehenne eternaliter substituendum Petrus dixerit. Yenit igitur Mutinensis ad infernum, ad ostium pulsans. Osliarius quis pulsat interrogat. Respondit ille se esse Mutinensem. Ostiarius pari modo mercatur de pretio ; et cum Mutinensis non vellet aliquid persolvere, ostiarius eum repulit, et locum ei ad partem consignavit, in quo perpetuo supphcio cruciaretur.
　Doleo ex animo hunc erga pauperes fuisse tam crudelem et salutis sue immemorem qui omni liberalitate, benignitate et gratia erga me usus est(1).

　 1 . La conduile si peu evangelique du cardinal de Modene envers les pauvres etait parfaitement correcte au point de vue de la Curie. On lit en effet dans les Taxe cancellarie apostolice et taxe sacre penitentiarie itidem apostolice, fol. 23 (edit. de Paris, 1520), cette incroyable observation au sujet des graces expectatives, des dispenses matrimoniales, etc. : (( Nota diligenter quod hujusmodi gratie et dispensationes non conceduntur pauperibus, quia non sunt ei; ideo non possunt consolari. »

Omnipolens Deus dignetur miserere anime sue. Dicebant hunc dimisisse in pecunia numerata triginta millia ducatorum dupHcium et decem millia in aliis monetis et vasa aurea et argentea valoris decem millia ducatorum preter pannos et alia bona : de tot ducatis videtur mihi impossibile.

１５０２年７月２０日

　Eadem die, 20 julii, in Civita Ducali (2) obiit Carolus Ursinus morte repentina.

　 2. Telle est la lecon des mss., et ainsi doit-on lire, bien qu'il puisse paraitre singulier que Tauteur se soit servi d'un mot italien et latin pour traduire le nom de la ville de Civila-Ducale. Lorsque Jules II, au mois de decembre 1508, posa la premiere pierre de la citadelle de Civita-Vecchia, la medaille qui fut placee dans les foniIements de l'edirice en memoire de la ceremonie portait : CIVITAS-VECCHIA. Gette anomalie ne laissa pas cl'etonner Paris de Grassis qui Ta relevee dans son journal. Par, de Grassis diarium, B. N. mss. 5165. T. I, p. 562.

１５０２年７月２３日（土）

　Sabhato, 23 julii predicti, circa horam vigesimam secundam, nunciatum fuit Papo ducem Valenlinensem per concordiam halniisse Camerinum : propterea fuerunt tracte multe hombarde in castro s. AngeH; in sero, accensa multa luminaria, tracti razzi et in platea s. Petri factum magnum festum.
　Dominica sequenti, in sero, pulsata campana major Capitolii et facti majores ignes etmagnus triumphus quam hero sero. Victoria autem fuit hec, quod inita per ducem Valenlinensem cum domino Camerini tregua et concordia ad certum tempus, stante hujusmodi tempore D. Camerini nihil tale reformidante, dux irruit in c'm- tatem quam habuit; et dominum Camerini et omnes filios suos legitimos et bastardos cepit et captos tenuit (1).

　 1. Sur la prise de Gamerino par Gesar Borgia, voy. les depeches de Giustiniani, en date des 21, 22, 24 et 29 juillet (p. 62 et suiv.)

１５０２年７月３０日（土）

　Sabbato, 30 julii, R. D. Titus, episcopus Castrensis, celebravit missam pubHcam anniversariam obitus fehcis recordationis Innocentii pape YIII, Papa absente^ incapella majore palatii, cui interfuerunt septem cardinales, videlicet : s. Praxedis, Agrigentinus, Arborensis, Cusentinus, Caputaquensis, Cesarinus et Farnesius; et omnia observata suntmore solito. Ego non interfui, quia paravi me ad iter, cras mane recessurus ab Urbe.

１５０２年７月３１日（日）

　Dominica, ultima mensis julii, ante ortum solis, recessi et Urbe iturus Argentinam, Deo volente, in cujus nomine equum ascendi.

１５０２年８月３日（水）

　Feria quarta, 3 mensis augusti, dux Valentinensis qui recessit ex Urbe in habitu simulato, videlicet sub cruce et habitu militis s. Johannis Hierosolymitani, et cum eo cardinalis Borgia, Franciscus Trochia et quidam alius, venit Ferrariam per postas caballariorum, el die jovis, 24 ejusdem, recessit ex Ferraria etiam per postas : veneris, 25 augusti fecerunt prandium in burgo s. Donnini de pullis et pipionibus in magna copia et quantitate, in scandalum populi et verecundiam suam ; inde equitarunt Mediolanum ad regem Francorum ubi existebant cum eo etiam dux Urbini, D. Pisauri, marchio Mantue et omnes potentatus Italie.

１５０２年８月８日（月）

　Feria secunda, 8 mensis augusti, celebrate fuerunt exequie bone memorie cardinalis Mutinensis et Capuani. Missam celebravii Rmus. D. cardinalis Cusentinus in capella et altari beate Marie de Febribus, juxta basilicam s. Petri. Castrum doloris, loca funestorum et intorticiorum et omnia alia parata sunt prout in exequiis bone memorie alterius cardinalis Capuani, hujus predecessoris, prout mihi fuit relatum. Nescio qui cardinales absolverunt post missam et orationem, quia etiam socius meus non interfuit ob infirmitatem quam in dominica precedente incidit. Clerici campanarii capelle nostre fecerunt pro nobis officium male, non dubito. Orationem fecit Camillus Porcarius, nobilis Romanus.

１５０２年８月１１日（木）

　Feria quinta, 11 dicti mensis augusti, dies anniversaria assumptionis SS. D. nostri Alexandri VI, Rmus, D. cardinalis Cusentinus celebravit missam solemnem in capella majore, Papa presente : omnia, ut intellexi, sunt acta more solito. Feria sexta, 26 ejusdem mensis augusti, dies anniversaria SS. D. nostri predicti, Rmus. D. cardinalis Agrigentinus celebravit missam solemnem in capella supradicta, Papa presente, qui recepit in prelatum suum assistentem R. in Christo P. D. Rartholomeum, electum Rellunensem, nepotem Rmi. D. cardinalis s. Angeh, cui Sanctitas sua mandavit dari locum inter assistentes; et socius meus dedit post D. Adrianum, episcopum Herfordiensem, secretarium Pape, tunc ultimum assistentem, licet hic Rellunensis esset episcopus seu electus, ad circiter tres annos ante predictum Adrianum cui post reditum meum ad Urbem, errorem loci hujusmodi ^ommemoravi, qui mihi respondit se existimasse inter assistentes ordinem receptionis ad assistentiam et non promotionis ad pontificalem dignitatem ; et si modo illi cederet, recognosceret errorem suum quod esset sibi verecundia, proptereanoluit cedere nec ego volui in hoc severitatem ostendere, cum scirem Adrianum non multo tempore in iho loco permansurum sed assecuturum cardinalatus honorem (1). Feria secunda, ultima mensis octobris, vigilia omnium sanctorum, mutatio capparum, fuerunt vespere papales incapehamajore Papa presente ; et martis, 1 novembris, festo omnium sanctorum, missa solemnis in eadem capella, quam celebravit Rmus. D. car1. Le journal de Burchard presenle unelacune de deux mois. / ~- 222 .lOHANiMS BURCHARDI, [Novembre 1502] dinalis Aloxandrinus, Papa elJam presente, et non fuit sermo. In sero, fiicrunt vesperc dictc et vigilie mortuorum in eadem capella, quibus Papa interfuit in cappa de scarlato, more consucto, et omnia acta sunt more solito. Feria quarta, 2 dicti mensis novembris, commemoratio omnium fidelium defunctorum : Rmus. D. cardinalis Grimanus celebravit missam publicam in capella supradicta, Papa presente; alia more solito. Diebus preteritis, obiit D. Martinus Scudero, canonicus Cesaraugustanus, diaconus capelle nostre, et in ejus locum^ de mandato Pape, fuit receptus D, Antonius de Viotiis, presbyter Tarentinensis, qui, diebus preteritis, incepit in hujusmodi officio deservire. Superioribus diebus, Garolus et Paulus et ceteri omnes Ursini quorum primus cardinalis Ursinus et Yitellotius Yitellius de Civitate Castelli, ac Johannes Paulus Ballionus de Perusia, Liberottus de Firmo et Pandulphus Petrucciusde Senis et quidem alii conspi- H rati confederati et coUegiati contra ducem Valentinensem tunc in Imola existentem, congregatis circiter equitum quingentis et duobus millibus peditibus, restituerunt civitatem Urbinatensem et omnes alias civitates, terras, loca et forteUitia sub ducatu Urbinatensi constituta, illustri D. Guidoni Ubaldi, vero duci Urbinatensi nuper expulso per ducem Yalentinensem, ac Imolam circumdantes, duci Yalentinensi magnum timorem incusserunt, simihter pape Alexandro qui, sine mora, auxilium regis Francie petiit et nihilominus mediatores delegit, quorum opera concordia et pax inter Sanctitatem suam et ducem Valenlinensem ac omnes supradictos habentur. Yenerunt propterea Imolam omnes gentes regis Francie in ducatu Mediolanensi existentes. Interim tractata est et obtenta ac de mense presenti conclusa reconcihatio et concordia inter supradictos, quam Papa quesivit et finxit in hunc solum tinem ut possit se et ducem, filium suum, contra eosdem supradictos vindicare et eos omnino extirpare, quod, ilhs imprudenter non formidantibus, tandem evenit, licet cardinalis Ursinus fuerit , ab innumerabilibus personis, etiam pueris, commonitus ne se de f Papa confideret : noluit tamen aliquem audire et sepe subridens dicebat nunquam habuisse cum Papa discordiam, quin per concor- [Novembre 1502] RERUM URBANARUM COMMENTARII. 223 diam commodum et utilitatem reportaverit. Audio Papam, ut predictum cardinalem Ursinum facilius attraheret, confessum esse non posse sine favore Ursinorum Rome vel in terris Ecclesie perma- nere tute nec ducem Valentinensem dominia sua retinere aut illis frui ; propterea proposuisse resignare papatum in favorem ipsius cardinalis Ursini, dummodo perpetuam proteclionem et defensionem ducis predicti polliceatur (1) et promiltat; et sub hujusmodi spe, cardinalem Ursinum ad omnia conduxisse et per illam ceteros omnes supradictos; quod cessit in eorum destructionem. Goncordia supradicta conclusa et firmata, cardinalis rediit ad Urbem de mense novembris supradicto (2). Sabbato, 12 novembris, ego redii ad Urbem cum uno mulo et septem equis et omnibus familiaribus meis intra vigesimam tertiam et vigesimam quartam horam, salvi et incolumes per Dei gratiam, qui sit benedictus in perpetuum ! Feria(3) prima, ISmensis novembris predicti, portatum est ad ecclesiam beate Marie de Populo funus sive cadaverbone memorie D. Christophori, episcopi Cortonensis, SS. D. nostri pape secretarii et assistentis, qui heri sero diem clausit extremum in domo sua, inter predictam ecclesiam et hospitale Sclavorum, juxta flumen sita, associatum a familiis cardinahum et multis prelatis. Fuit sepultus in sepultura quam ipse vivens sibi fieri fecit, non tamen perfecit, in angulo extra dictam ecclesiam juxta murum ad sinistram eamdem ecclesiam intrantis. Condidit testamentum cujus executores constituit RRmos. DD. cardinales NeapoHtanum, Beneventanum et s. Praxedis; sed Papa se ipsum heredem instituens commisit voluntatis sue executionem gubernatori qu^ omnia bona per ipsum episcopum derehcta, nihil dempto, exportavit et accepit et vendi fecit frumenta ejusdem episcopi que Cortone fuerunt et ecclesiam Cortonensem cuidam Florentino pro 1. Telle est lalegon des mss. de Paris et du Ghigi, f. 425, v. Raynaldi, t. XXX, p. 382, donne : polliceretur. 2. Voy. la legation de Machiavel aupres du duc de Valenlinois ; et Alvisi, Cesare Borgia... ch. v, p. 323 et suiv. 3. Le 5522, 4. fol. 422, v. le Ghigi, L. I, 14, f. 425, v. etle 13737, f. 412, donnent: « feria quarta, 13 », ce qui eat inexact : de meme le 151 qui donne « feria quarta, 15. \) Ghristophoro Bordini mourut en efTet le 13 novembre qui etait un dimanche. Voy. VArt de ver. les dates^ et Ughelli, t. I, etc. ^ ^ 22'. JOHANNIS BURCHARDT, [Dccembre 1502] fliiohiis iiiilliljiis diicalis vendidil. Non fui vocalus ad hoc funus; sed D. Bcrnardinus, socius meus qui, ut postea intellexi, commisit errorem : fecit enim seu permisitnepotes et familiam defuncli per prelatos invitalos de ecclesia ad domum ejusdem reassociari preler bonam consuetudinem quod fuit postmodum receptum ab nliis in exemplum. Obiii etiam his diebus venerandus pater, frater Joliannes Anionius Yiterbiensis ordinis predicatorum, magister sacri palatii, cujus anima requiescat in pace. Amen. Obiit quoque ante reditum meum ad Urbem, R. P. Sebastianus, archiepiscopusNicosiensis m Urbe, per cujus obitum SS. D. noster providit ecclesie Nicosiensi D. Aldobrandinum Orsini, solute. Sabbato, 26 ejusdem mensis novembris, Rmus D. cardinalis de Farnesio, legatus Marchie Anconitane de mense octobris proxime preterito designatus et pubhcatus, recessit ex Urbe, iturus ad legationem suam provincie predicte. Dominica prima adventus Domini, 27 dicti mensis novembris, R. P. D. Petrus, episcopus Calmensis, celebravit missam solemnem seu publicam in capella majori, Papa presente : orationem fecit procurator ordinis predicatorum. Cum Papa veniret ad capellam, vidi ante eum oratorem Bononiensem, cui dixi quod non intraret capellam quia non haberet in ea locum ; qui obediens, non intravit ; deinde D. Franciscus Trochia, secretarius Pape, intellexit prohibitionem predicto oratori factam : dixit eidem quod intraret, qui, dominicis sequentibus, intravit et stetit in scamno consueto oratorum, post omnes. Sabbato, 3 mensis decembris, Rmus. D. cardinalis Arborensis recessit ex Urbe, iturus Perusiam ad legationem suam sibi desii- natam. Dominica, 4 dicti mensis decembris, et secunda adventus Domini, R. D. Petrus Gormaz, episcopus Narniensis, scriptor apostohcus, cantavit missam pubhcam in capella majore predicta; Papa presente : sermonem fecit quidam frater ordinis minorum pro procuratore ejusdem ordinis. Aha more solito. Feria quarta, 7 dicti mensis decembris, festo s. Ambrosii episcopi, R. P, D. Bernardinus, episcopus Isclanensis, celebravit missam solemnem in ecclesia hospitahs Lombardorum, presente solo [Deceinbre 1302] RERUM URBANARUM COMMENTARII. 225 cardinale s. Severini. Non fecil commemorationem de advenlu et bene. Ghorus et ecclesia fuerunt parata et omnia actamore solilo. Feria quarta, 7 dicti mensis, id est eadem die, post prandium, intravit per portam de Populo, magnificus D. Johannes Yictorius de Soderinis, utriusque juris doctor, frater D. episcopi Yolaterrani, orator Florentinorum, qui, de mandato Pape, receptus fuit et associatus a famihis Sanctitatis sue et omnium cardinahum usque ad domum predicti D. episcopi, fratris sui, et equitavit medius inter gubernatorem Urbis et archiepiscopum Ragusinum. Feria quinta, 8 dicti mensis, festo conceptionis beate Marie virginis, confraternitas ejusdem beate Marie virginis conceptionis parari fecit ecclesiam s. Laurentii in Damaso pannis et auleis, in cujus altari majore R. P. D. Jacobus, episcopus Caiacensis celebravit missam solemnem, ministrantibus sibi duobus capellanis dicte ecclesie. Interfuerunt tres cardinales, videlicet Ursinus, Medices et Gesarinus. In principio misse, non fuit incensatum altare , quia non erat ibi ignis paratus ; et omnia fuerunt sine ordine. Finita missa, celebrans episcopus in paramentis omnibus missalibus et mitra sedit in faldistorio, juxta altare^ in loco solito parato, et venit camerarius confraternitatis predicte cum uno bacih argenteo in quo erant quatuor burse cum modicis carlenis, qui genuflexit juxta episcopum. Accesserunt ad eum successive quatuor puelle maritande in vestibus albis, singule inter duas matronas quarum quelibet habuit juxta se unum ex confratribus :.que puelle successive genuflexerunt et singule receperunt de manu sua bursas, et osculate sunt manus ejus. Quo facto, ilhs abeuntibus, episcopus surrexit et, deposita mitra, accepit pluviale ; et facta est processio cui non interfui. Feria sexta, 9 mensis dicti decembris, presentatum et lectum fuit in rota mandatum Pape per quod Sanctitas suarevocavit aliud mandatum, ab eo emanatum, suspensionis loci R. D. Felini, episcopi Lucani, unius ex DD. auditoribus rote locotenentis ad beneplacitum suum: propterea idem D. Fehnus cessavit ab eodem mense deinceps intrare rotam. Eadem die, circa secundam horam noctis, nunciatum est Papo ducem Valenlinensem rehabuisse Urbinum cum omnibus pertinenths suis per concordiam cum illustrissimo D. Guid^me. Urbini T. III. 15 226 .lOHANxMS BURCHARDI, [D.-cembre 1302] duce habitiim, Gui concessum est abire cum omnibus bonis et rebus ; quod et fecit. Factum propterea in castro s. Angeli magnum festum et tracti sclopetti iji magna quantitate. Dominica tertia adventus, 11 ejusdem mensis, Rmus. D. cardinalis Gaputaquensis celebravit missam publicam in capella majore, Papa presente. Sermonem fecit procurator ordinis Heremitarum s. Augustini : alia more solito. Dominica, 4 adventus, 18 ejusdem mensis decembris, R. D. Felinus, episcopus Lucanus, assistens, celebravit missam publicam in capella predicta, Papa absente. Non fuit sermo quia frater ordinis carmelitarum illum facturus dixit socio meo, deinde mihi, direxisse sermonem suum ad Papam qui, cum non esset presens, propterea oportere ejus inchoationem mutare; optare se sine scandalo omitti vel potius non facere sermonem, dummodo pro anno futuro non privaretur sermone presentis diei. Dixi ei excuquod exiret capellam in nomine Domini, et ego essem facturus sationem suam apud cardinales pro honore suo quod se male haberet. Feci verbum tribus primis, videlicet Neapohtano, Beneventano et s. Praxedis qui remiserunt me ad ahos, quorum major pars laudavit quod non esset sermo. Revocavit me Neapohtanus, interrogans quid ahis cardinahbus placeret ; respondi quod non esset sermo. Subjunxit Neapolitanus turbato animo : « Mihi non placet, volo quod sit sermo ! » nominans me presumptuosum, temerarium et insolentem, et quod si Papa non injungeret mihi gravem penitentiam, esset sibi facturus magnam displicentiam. Replicavi Rmam. Dominationem suam loqui preter rationem. RRmi. DD. Beneventanus et s. Praxedis videntes illum commotum et me commoveri, fecerunt mihi signum quod silerem et ab eo recederem, quod feci : habuit tamen de sermone patientiam. Sabbato, 24 decembris supradicti. vigiha nativitatis Domini nostri Jesu Christi, fuerunt vespere papales in capeha majore, Papa presente. In nocte sequenti, post horam nonam, incepte el acte fuerunt matutine in capeUa minore Pape ad evitandum frigus et ventum, Papa absente. Officium in matutinis fecit Rmus. D. cardinalis Cusentinus qui etiam cantavit primam missam more solito : preter Gusentinum, interfuerunt quatuor ahi cardinales, videlicet Alexandrinus, Gaputaquensis ^ Medices et Gesarinus, [Decembre 1503J RERUM URBANARUM COMMENTARII. 227 diaconi ; qui omnes sederunt in uno banco ad sinistram intrantis per ostium principale diclam capellam. Propter fenestras ab alia parte existentes antiquas^ socius meus fecit extendi pannos de rascia ; scamna pro prelatis posita fuerunt post predictum bancum quatuor cardinalium interessentium per longum capelle. In opposito prelatorum steterunt cantores sex tantum : intorticia fuerunt in dicta [capella] posita super sex candelabris altis, videlicet tria juxta locum cantorum ; alia more solito. Ego non interfui, sed socius meus qui cantavit secundam missam, et hec mihi retuht (1).

　 1. Le mss. 5522, IV, fol. 450 v. s'arrete ici et donne ensuite, du fol. 451 aU f. 477, leslettres du pape a Savonarole, publiees dans let. II de cette edilion. Tout ce qui suit manque dans le mss. 5522-4; mais est donne dans les mss. Chigi etMagiia- becchi

１５０２年１２月２５日（日）

　Anno anativitate Domini MDIII, indictione sexta, die dominica 25 dicti mensis decembris, festo nativitatis salvatoris nostri Jesu Christi, Rmus. D. cardinalis Beneventanus celebravit missam solemnem in basilica principis apostolorum de Urbe, Papa absente : non fuit sermo, alia more solito.
　Post prandium iverunt ad plateam s. Petri triginta mascherati habentes nasos longos et grossos in formam priaporum sive membrorum virilium iu magna quantitate, precedente valisia cardinalari habente scutum cum tribus taxillis, quam sequebantur scutiferi et illos mallerii, post quos equitavit unus in veste longa et capello antiquo cardinalari : etiam maUerii equitabant asinos, et aliqui eorum tam parvos quod pedibus eorum terram tangebant et simul cum asinis ambulabant, illis insidentes. Ascenderunt ad plateolam inter portam palatii et audientiam ubi ostenderunt se Pape qui erat in fenestra supra portam in logia Paulina ; deinde equitaverunt per totam Urbem.
　Heri, D. Bernardiniis, socius meus, retulit mihi Papam sibi et sociis suis capellanis coram eo celebrantibus heri dixisse habere LXXI annos etatis sue, quos esset complecturus ultima die presentis mensis (1) et cuilibet eorum donasse pro strenis triginta ducatos papalcs largos ac subjunxisse velle singulis annis quinque ducatos pro quohbet eorum addere, et quod rogarent Deum quod ab eo centum ducatos una die recipiant, quodfaceret (2), si adhuc quatuordecim supraviveret. Dies natahs Domini fuit tota clara et serena; inprincipio noctis, incepit esse tempus humidum.

１５０２年１２月２６日（月）

　Feria secunda, 26 mensis decembris predicti, festo s. Stephani, Rmus. D. cardinalis s. Praxedis celebravit missam solemnem in capella majore palatii, Papa absente : non fuit sermo; alia more solito. Dies hec fuit humida cum subtili pluvia continua, etiam nocte precedente et sequente.

１５０２年１２月２７日（火）

　Feria tertia, 27 ejusdem mensis, festo s. Johannis evangeliste, Rmus. D. cardinalis s. Crucis celebravit missam solemnem in capella supradicta, in locum Rmi. D. cardinalis Agrigentini qui debebat celebrare quod, propter supervenientem nocte preterita chiragram, facere non potuit; et propterea hoc mane in diluculo fecit rogare prefatum Rmum. D. cardinalem s. Crucis quod pro eo celebraret; et ille acceptavit et fecit. Non fuit sermo, et SS. D. noster huic misse non interfuit. Aha vero acta sunt more solito. Nocte preterita pluit, et hoc mane, cum essemus in capella, infra missam fuit magna tempestas cum magnis tonitruis, et tota dies fuit obscura : hoc dico propter regulam rusticorum duodecim mensium anni. Feria quarta, 28 decembris, festo sanctorum innocentium, fuit tempus obscurum et pluvia subtihs, continuata tota die ; et in nocte sequente cecidit nix ad altitudinem quatuor digitorum. Feria quinta, 29 decembris, festo s. Thome Cantuariensis, R. D. Sylvester, episcopus Vigorniensis, orator regis Anglie, celebravit missam solemnem in ecclesia hospitahs Anglicoruni, cui Rmus. D. cardinalis Senensis interfuit : sedit in parato sibi scamno communi juxta murum ante altare quod est in angulo dicte ecclesie post cornu evangehi altaris majoris, et bene fuil. 1, Voy. t. II de cette edit. pag. 425 et la note 1. 2. Telle est la leQon du Chigi, L. 1, 14, f. 184 ; le 151 donne : « fieret » f. 159, v. fjanvier 1503] RERUM URBANARUM COMMENTARII. 229 Habuit ante se pulpitum commune cum panno et cussino de j brocchato, ad genuflectendum : post eum ad spatium unius ' canne in eodem scamno et alio simili transversali sederunt episcopi Suanensis et Bisignanensis ac D. Alexander prothonotarius, frater Rmi. D. cardinalis s. Severini non longe inde in nave media, juxta columnas in scamnis paratis sederunt capellani ejusdem Rmi. D. cardinalis : omnia bene fecerunt, excepto quod ante introitum misse per celebrantem dictum, non fuit incensatum altare quia non erat paratus ignis quem ahquantulum expectavimus. Dicta fuit tantum una oratio ; et alia more solito. Cantores Pape cantarunt missam, qui fecerunt deinde prandium in hospitali predicto; et nos ministri, cum celebrante, in domo sua. Feria sexta, 30 dicti mensis decembris, fuit dies clara cum nocte sequenli. Sabbato, 31 decembris, fuit dies ciara : fuerunt vespere pa- ! pales in capella majore palatii, Papa presente. In sero et nocte sequente, fuit tempus pluviosissimum. Dominica, 1 mensis januarii, festo circumcisionis Domini nostri Jesu Christi, Papa venit ad capellam predictam, ad missam I solemnem, quam celebravit Rmus. D. cardinalis Ursinus. Infra missam, factus fuit assistens R. D. Franciscus, episcopus Legionensisj et D. Bartholomeus, episcopus Bellunensis, factus assistens de mense augusti preterito : donavit nobis duos ducatos duplicespro strenis. Tota die et nocte sequente fuit pluvia. Factum SenogaUie sic se habuit. Prefectissa videns se non posse aufugere potestatem ducis Valentinensis (1), oneravit duas barchas rebus et bonis suis cum quibus et ipsaper mare pervenit Venetias, et in recessu suo misit claves Senogalliein pelvi argenteo (2). Feria secunda, 2 mensis januarii, tota die et usque ad plures I horas noctis pluit, et sepe fortiter. 1. Voy. la legation de Machiavelli aupres du duc de Valentinois etla celebre des- cription du massacre de Sinigaglia. 2. Cetait Jeanne de Montefeltre, veuve de Jean de la Rovere et soeur de Guidobaldo d'Urbin. Apres Tentree d'01iveretto de Fermo a Sinigaglia, elle s'etait refugiee dans la citadelle, avec son jeune fils et le celebre Andre Doria, un des tuteurs de ce der- nier.\ Jugeant toule resistance impossible, Doria aida a la fuite de Jeanne et de son fils, qui se rendirent par mer, a Venise. Voy. Ugolini, Storia dei conti e duchi d'Ur- Uno, t. II, p, 113-5, 230 JOHANNIS BURCHARDI, [Jauvier 1303] Feria tcrtia, 3 januarii usque ad lioram prandii, fuit dies clarissima cum sole claro : post prandium fuit tempus obscurum sine pluvia. Nocte preterita, circa horam qnintam, Papa fecit nunciari cardinali Ursino et Jacobo de Sancta Cruce, ducem Valentinum habuisse etiam arcem Senogalhensem; propterea idem cardinalis volens congratulari Pape, hoc mane equitavit ad palatium et cum eo gubernator Urbis qui finxit se ilh casualiter associare. Cum esset m palatio et cardinalis descendisset de mula, omnes equi sui et muli fuerunt deducti ad stabulum Pape : cum cardinalis esset in camera Papagalh, vidit se gentibus armatis circumdatum et expavit. Adstatim ductus fuit ad carceres Turris None, juxta hortum sive vineam Pape ad cameram episcopi Calhnensis et post eum prothonotarius Ursinus, Jacobus de Sancta Cruce et Bernardinus, abbas de Luiano, qui omnes fuerunt ibidem detenti. D. Hadrianus Castellanus, secretarius et thesaurarius Pape, qui nocte preterita legerat litteras Pape a duce apportatas, quibus dux significabat pontifici quod in mane diei hodierne faceret cardinalem Ursinum et Jacobum predictos detineri, noluit exire illa nocte cameram Pape ne, si forte cardinalis Ursinus per ahquem avvisaretur de facto, Papa posset suspicari id ab ipso Hadriano provenisse. Idem Hadrianus, hoc mane, cum cardinalis Ursinus equitaret ad palatium, misit pro archiepiscopo Florentino quem detinuit et fecit custodiri in camera sua, in palatio. Detento cardinali predicto, gubernator Urbis equitavit ad domum ejusdem cardinalis in monte Jordano cum omni gente sua, et eamdem domum clausit et custodivit, ac eam inhabitavit. Dum hec in Urbe fierent, dux Valentinensis detineri fecit SenogaUie ViteUotium Vitelhum, Paulum de Ursinis, D. [Franciscum], ducem Gravine... cavalhere Ursino nuncupatum, et Liberottum... de Firmo, et ex eis Vitellotium et Liberottum post paucas horas per Michelettum strangulari; ducem Gravine Paulum et D... fecit diligenter custodiri (1). Fabius Ursinus dicti Pauli filius videns capturam patris et predictorum, celeriter aufugit prudentissime. Detento cardinale 1. Les mss. Chigi et 151 donnent exactement ce texte avec les memes lacunes. [Janvier 1503] RERUM URBANARUM COMMENTARII. 231 Ursino, ut prefertur, rumor surrexitper Urbem Papam essemortuum et Neapolim ab Hispanis captum, sed nullum horum erat. Carclinalis Gesarinus, intellecta detentione cardinalis Ursini, fecit pulsari campanam suam ad equitandum^ et sine mora ascendit mulam et per viculos et bivios equitavit ad palatium velociter : gravitate post habita, modica mora transacta, rediit ad domum eodem modo ut venerat. Hac die et nocte sequenti, Carolus Ursinus detentus fuit in camera supradicte turris, etin diesequenti ductus fuit ad cameras supra capellam majorem et ibidem custoditus usque ad vesperas diei jovis proximi. Quibus in capella ductis, fuit ductus ad castrum s. Angeli ubi castellanus recepit eum in cameram suam ; prothonotarius et abbas ducti fuerunt parum post capturam ad idem castrum; Jacobus de Sancta Gruce detentus fuit in palatio. Modus autem quo dux usus est capiendi predictos, fuit : dux assistens ante arcem Senogalliensem cum Yitellotio, Paulo et aliis predictis, finxit non velle eam illa hora debellare, sedprius facere collationem ad quam invitavit omnes predictos. Dux intravit domum, quem secutus est Paulus a duce specialiter invitatus, Vitellotius vocatus a Paulo et alii illos secuti. Cum essent in aula domus, dux intravit ad cameram : adstatim Michellottus cum multis appropinquantes se, aliqui Yitellotio, alii Paulo, alii ceteris predictis, dixerunt eis : « Yos estis capti » ; ad que verba, Vitellotius extracto pugione vulneravit ex irruentibus in eum : nihilominus ipse et ahi fuerunt detenti, et de eis actum ut supra dixi. Feria quarta, 4 januarii, Jacobus de Sancta Grucededit securitatem pontifici de representando se totiens quotiens et ubi vellet; et se propterea ac omnia sua sub penis camere obhgavit; et pro eo nonnulli cives sub pena viginti milha ducatorum, et eadem die fuit liberatus. Post vesperas, rediit in domum suam. In sero ejusdem diei, gubernator fuit in camera archiepiscopi Florentini, et cena facta, fecit exportari omnia bona cardinalis Ursini et archiepiscopi predictorum in eorum [carrucis] et aliis multis ad palatium Pape et domum suam, prout voluit; et multa bona eorumdem fuerunt per soldatos et alios abstracta et deportata. / — ^ 232 . JOHANNIS BURCHARDI, [Janvier 1503] Hec clies tota fuit clara. Feria (jiiiiila, 5 clicli mensis jaiiiiarii, in mane, visus est sol per nubes, cleincle coopertus nubibus absc^ue pluvia usque ad lioram vesperorum : ab liora vesperorum usque per totam noctem et quasi totum diem sequentem, fuerunt pluvie. Eodem mane , Jacobus de Sancta Cruce cum principe Jolianne (1), filio Pape, et competenti gente, equitavit Montem Rotundum et accepit nomine Pape possessionem illius et omnium terrarum Ursinorum, etiam abbatie Farfensis. Hora consueta, fuerunt vespere papales in capella majore. Officium fecit Rmus. D. cardinalis Alexandrinus, Papa absente. Quibus finitis, omnes cardinales iverunt ad pontificem, commendantes ei cardinalem Ursinum. Papa dixit eis de conspiratione Yitellotii, Ursinorum, Ballioni et Pandulphi et eorum complicium ut ducem occiderent, qui se voluit contra eos vindicare ; et non obtinuerunt a pontifice gratiam (2). Eodem die, habita est Perusia ad obedientiam Pape, de qua Johannes Paulus, illius tyrannus, prius recesserat et iverat ad civitatem Senarum ad Pandulphum. Feria sexta, 6 ejusdem mensis januarii, festo epiphanie Domini, Rmus. D. cardinalis Alexandrinus celebravit missam solemnem, Papa absente, in basilica s. Petri. Eadem die, post prandium, gubernator Urbis equilavit ad domum R. P. D. Petri, episcopi Cesenatensis, auditoris camere, et eum ad se vocatum, licet infirmum, duxit ad castrum s. Angeli ubi fecit eum in quadam camera detineri et custodiri. Equitavit inde ad palatium idem gubernator et de palatio ad domum R. D. Andree de Spiritibus de Viterbio, sedis apostolice prothonotarii de participantibus et clerici camere apostolice, quem simihter de domo sua duxit ad castrum predictum et fecit eumin alia camera ejusdem custodiri et detineri. D. pro.thonotarius prefatus videns se captum, antequam exiret domum suam, projecit claves studii sui et capse in cloacam, nescio ad quid. Sabbato sec|uenti, idem gubernator fecit exportari omnia bona, tam episcopi auditoris quam prothonotarii predictorum de domi4. Sic, dans les mss. Ghigi et 151. II faut iire : Joffredo. 2. Tous ces details sont confirmes par Giustiniani, t. II, p. 297 et suiv, [JaDvier 1503] RERUM URBANARUM GOMMENTARII. - 233 bus eorum ad palatium Pape ; et dictum fuit quod in domo prothonotarii parum fuit repertum. Sabbalo, 14 dicti mensis januarii, R. D. Sinolphus de Castro Otherio (1), episcopus Clusinus, camere apostolice clericus et secretarius apostoHcus qui ex timore (2) per capturam DD. auditoris camere et prothonotarii de Spiritibus sibi incusso, 7 hujus, vel circa, febrim inciderat, circa horam vigesimam unam condidit testamentum^ cujus executores deputavit RRmos. DD. cardinales s. Praxedis et Senensem et legavit Pape centum ducatos; et parum post emisit spiritum. Requiescat in pace. Amen. Papa, intellecto hujusmodi obitu, misit ad domum defuhcti D. Bernardinum Gutterii, socium meum, et quemdam aUum cubicularium suum quod custodirent domum et bona in ea existentia: ad quam etiam venit R. D. episcopus Suanensis, nomine Rmi. D. cardinalis Senensis, unius executorum ; et prQ defuncto ordinata fuerunt omnia paramenta pontificaha novade tapeto violaceo. Gubernator Urbis supervenit, et fuit ipse solus per illos duos per Papam deputatos intromissus et nihil immutavit. Die dominica sequenti, in mane, cadaver defuncti fuit po«itum super mensam circa medium prime camere juxta aulam ad dextram intrantis aulam existentem sitam, paratuni omnibus paramentis supradictis super tapete^ et candelabrum unum ad caput, ahud ad pedes cum candehs duarum hbrarum vel ultra, ordinata; libre septuaginta candelarum de viginti pro libra pro rehgiosis, absque aliis pro confraternikite Salvatoris, et viginti facule de media hbra. Yocate fuerunt familie RRmorum. DD. cardinahum, videlicet Neapolitani, Beneventani, s. Grucis, s Severini et Cesarini; rehgiosi conventuum Minerve, Araceh, s. Augustini, de 1. Cest ainsi qu^est ecrit le nom Peveque de Ghiugi dans les mss. Chigi et 151. Son nom exact est « Sinolphus de Castel Lotario », correction qui n'a ete feile dans le courant du texte que lorsque les legons defectueuses differaient entre elles. 2. Giustiniani, apres avoir rendu compte de Farrestation de Teveque de Cesene ei du protonotaire Andrea Spiriti, « degnissimi prelati e molto reputati in corte », ajoutait : « La retenzion de questi due ha messo in spavento tutta questa corte, e molti cortesani prelati, maxime queUi che hanno fama d'aver denari, similiter zentilomeni della terra, cusi de una fazion come dell' altra, sono chi scampati, chi ascosti, perche non e piu alcun che si tegna sicuro Li cardinah tutti temeno, maxime quelli che si pensano de averse in alcun tempo immaginata, nonche fatta cosa nunia contraria alla volonta d^l Pontefice. , . . . » Depeche du 6 j^nvier, p, 314. ^ ^ 234 JOHANNIS BURCHARDI, [Janvier 1503] Popiilo, carmelitarum et s. Marcelli: sed carmelitarum et s. Marcelli non venerunt. Congregatis prelatis et confraternitale s, Spiritus circa horam sexlam dominice predicte, defunctus fuit portatus ad ecclesiam beate Marie de Populo, precedentibus quinquaginta intorticiis, viginti tribus funestis sequentibus, quorum fuitD. Bonifacius, subdiaconus apostolicus, nepos defuncti, quem sequebatur quidam puer consanguineus ejusdem; qui ambo fuerunt a prelatis associati. D. Bonifacius incessit inter Suanensem a dextris et Adjacensem a sinistris, pedestres : secuti sunt eos gubernator Urbis et alii prelati, omnes equestres, dato ordine predicto. Ego non fui secutus funus, sed ivi ad domum Rmi. D. cardinalis Grimani, pro creatione militis vocatus. Relatum fuit deinde mihi quod illi quatuor post funus usque ad Populum, ut prefertur, etiam associarunt eosdem a Populo usque ad domum defuncti, quod fuit male et preter bonam consuetudinem. Feria quarta, 18 ejusdem mensis januarii, necati fuerunt et strangulati in Castro Plebis dominii Senensium, de mandato ducis Yalentinensis, per Michelettum et Marcum Romanum dux Gravine, Paulus Ursinus, et miles Ursinus qui SenogaUie nuper capti fuerunt (1). Feria secunda, 23 mensis januarii predicti, dictum fuit per Urbem ducem Yalentinensem, diebus preteritis, sibi subjugasse civitates Clusinam et Pientinam, ac oppida Sarteanum, Castrum Plebis, Sanctum Quiricum in quo tantum duo senes et novem antiquas mulieres invenerunt, quas per brachia suspenderunt gentes ducis predicti, igne sub earum pedibus posito, ut tortura hujusmodi faterentur ubi essent absconsa bona : ille autem bona hujusmodi revelare nescientes vel nolentes, in tortura predicta obierunt. Eedem nefandissime gentes, extractis ex domibus tectis, trabibus, fenestris, portis, capsis, buttis, vino prius per terram emisso, omnia combusserunt ; et quicquid in locis per que transierunt, rapuerunt, abstulerunt, etiam in Aquapendente, Monteflascone, Yiterbio et ahbi ubique. d. Voy, la depeche da 30 janvier de Giustiniani, t. I, p. 356, et la note copieuse de Villari relative a cet evenement. Burchard fait erreur en disant que le chevalier Orsini fut etrangle avec Paul Orsini et le duc de Gravina : il fut epargne et perit, Tannee suivanle, le 28 aout 1504, assassine par quinze sicaires masques. Voy. la depeche de Giustiniani du 29 aout 1504, t. III, p. 215-6, et, en note, la depeche de Giovanni Acciaiuoli, orateur florentin, a la Seigneurie. [Fevrierl503] RERUM URBANARUM COMMENTARII. 235 Feria qiiarta, 25 januarii supradicti, festo conversionis s. Pauli, in mane usque ad horam tertiarum, fuit dies clara et serena, et circa meridiem et post, fuerunt venti satis potentes. Feria tertia, ultima januarii, dictum fuit per Urbem Pandolplium Petruccium, civem et capellanum Senensem, in nocte sequenti diem sabbati proxime preteriti, ex Senis recedisse et fuisse inde associatum a Capuano, cancellario ducis Valentinensis et gentibus Senensis [dominii], iturum Luccam et quo vellet, et quod dux Valentinensis reverteretur ad Urbem. Eadem die, ultima predicti mensis januarii, in mane, conquestus fui SS. D. nostro quod cardinalis Gesarinus heri sero fecisset mihi nunciari per Sebastianum, camerarium suum, quod exportarem omnia bona mea de cameris sub horto suo per me constitutis consistentia, quia hoc mane vellet inlrare et sibi appropriare easdem cameras tanquam rem suam et sibi debitas : supphcando sue Sanctitate quod non permitteret mihi violentiam inferri, cum essem paratus stare juri, etc. Sanctitas sua commisit gubernatori Urbis quod intimaret cardinah quod non intraret domum meam violenter, nec aliquid contra me innovaret ; et quod in mane diei crastine qua esset facturus consistorium, venirem coram Sanctitale sua in consistorio, ubi esset me in cardinalis presentia auditurus. Gubernator intimavit cardinali voluntatem Pape, coram quo ego in consistorio comparui in mane sequenti^ et contra cardinalem Gesarinum presentem fui de violentia et injunis conquestus. Papa, audita querela mea et ilhus responsione, dixit me et se imprudenter egisse : me qui edificavi juxta potentem dominum, et se qui construxit juxta tlumen ; nam iha nocte, tunc preterita, excrescentia Tyberis causante, fundamenta porte castri s. Angeh contigue mota sunt extra, porta ipsa minabatur ruinam ; et commisit causam, prout de jure, archiepiscopo Ragusino, presenti et acceptanh, nobis ambobus acceptantibus, cum mandato quod cardinalis nihil innovaret contra me nec attemptaret (1). In sero dicti diei, 1 februarii, repertum est circam Pontem i. Ce paragraphe est precede, dans le mss. 151, fol. 179, du titre suivant qui semble avoir ete redige par Burchard : « De querela mea contra Dominum cardinalem Cesarinum Pape. » Ce titre manque dans le mss. Chigi. ^ ^ 236 JOHANNIS BURCHARDI, [F6vrier 1503] Novum corpus sine capiic, cum caligis de scarlatto, in flumine. llis diebus, negatus fuit aditus Antonio de .Pistorio et socio suo ad cardinalem Ursinum, cui singulis diebus consueverunt portare cibum et potum que sibi, per matrem suam, mittebantur : quod pro eo fieri dicebatur quod Papa petierat a cardinali Ursino duo millia ducatorum apud eum deposita per quemdam Ursinum consanguineum suum, provenientia ex venditione cujusdam possessionis ad quamdam margharitam grossam quam ipse cardinalis a quodam Virgilio Ursino seu illius heredibus pro duobus milHbus ducatorum emerat. Mater cardinahs, hec intelligens, ut fdio «ubveniret, solvit duo millia ducatorum Pape, et concubina cardinalis que dictam margharitam habebat, induta habito viri, accessit ad Papam et donavit ei margharitam supradictam. Quibus habitis, Papa commisit quod permitterentur iUi duo, ut prius, cibum et potum ministrare cardinah, qui interim, ut a vulgo affirmabatur, biberat calicem, ordinatione et jussu Pape sibi paratum. Feria quinta, 2 mensis februarii, festiim purificationis beate Marie semper virginis, SS. D. noster benedixit et distribuit candelas in capella majori sine omni tumultu. Habuit tamen circa se illud cancellum sive reparatorium hgneum ; duo conservatores tenuerunt candelas Pape. Cardinalis Agrigentinus celebravit mis- &am solemnem in eadem capella ; et omnia acta sunt more solito et consueto. Hoc mane, me existente in capella, cardinalis Cesarini hortulanus rupit obturationem foraminis alia& in domum meam de mandato ejusdem cardinalis violenter facti ; de quo ego avvisatus per Gometium, familiarem meum, dixi Pape qui noluit credere, dicens cardinah Cesarino, id si esset, cedere in vihpendium Sanctitatis sue ; et misit Paulinum, parafrenarium suum, ad videndum an sic esset. Qui venit, reperit et vidit ita esse actum et dixit veHe SS. D. nostro Pape fidehter referre. Feria quarta, 8 dicti mensis februani, peracto prandio, Papa, associatus a cardinahbus duntaxat palatinis, equitavit per pontem s. Angeh, per Regulam in Transtyberim ad ripam ; et inde per partem Transtyberinam reversus est ad palatium. Feria secunda, 13 mensis februarii predicti, dictum fuit per Urbem, Johannem Jordanum Ursjnum pbtuhsse se et statum [Fevrier* 1503] RERUM URBANARUM COMMENTARII. 237; suum ad manus Pape, ad omnem voluntatem suam et ducis Valentinensis ; et quod Pandulplius Petruccius, Senensis, et Johannes Paulus Ballionus, Perusinus, essent capti in dominio Florentinorum. Feria quarta, 15 ejusdem mensis februarii, fmito consistorio cui Rmus. D. cardinalis Estensis interfuit, idem cardinalis recessit ex Urbe, rediturus Ferrariam propter indignationem quam dux Valentinensis assumpsit sibi contra euni, pro eo quod idem cardinalis diligebat et cognoscebat principissam uxorem fratris dicti ducis quam etiam ipse dux carnaliter cognoscebat. Jovis, 16 mensis februarii predicti, SS. D. noster misit obviam duci Valentinensi bombardas ex castro s. Angeji, ut cum eis expugnaret castrum Brachiani. Feria secunda, 20 ejusdem mensis, fuit consistorium secretum in quo SS. D. noster recitavit cardinalibus quod Ursini machinarentur proditorie intrare Urbem et dare in predam domos cardinalium : propterea admonere cardinales quod singuli bene providerent domibus suis et munirent artellariis; conquerens de duce Valentinensi quod noluit hactenus obedire mandatis suis expugnando castrum Brachiani et omnia alia loca Ursinorum sed potius advertere persuasiones regis Francorum, licet sit capitaneus Ecclesie; asserens se omnino velle quod expugnaret castrum et loca predicta; et, quod cardinalis Ursinus obtulit Sanctitati sue viginti quinque millium ducatorum solvere pro hberatione sua, respondisse et admonuisse et confortasse eumdem cardinalem quod sit boni animi et solum curet sanitatem suam; qua habita, omnia futura secunda : commisisse omnibus medicis quod diligentissime curent ipsius cardinalis bonam valetudinem. Feria tertia, 21 mensis februarii predicti, post prandium, Judei cucurrerunt de cloaca vicecancellarii usque ad plateam s. Petri pro pallio solito ; et die mercurii sequenti, cucurrerunt pro pallio pueri a castro s. Angeli ad eamdem plaleam. Et eadem die mercurii, 22 februarii, Rmus. D. cardinalis de Ursinis obiit in castro s. Angeli, cujus anima requiescat in pace. Amen (1). SS. D. noster commisit D. Bernardino Gutterii, socio K Voy. ladepeche de rorateur florentin, SoderiQi, adressee a laSeigneurie en date du 23 fevrier, et citee par Villari en note a la depeche de Giustiniani, U-ij f" 409. Ce 238 JOHANNIS BURCHARDl, [4oiit 1503] meo, quod haberet curam funeris defuncti : propterea ego nolens plus sapere quam oporteret, non interfui neque aliquo modo me intromisi : post horam vigesimam quartam ejusdem diei, corpus dicti cardinalis defuncti paratum(1). Sabbato (2), die t2 augusti, in mane, Papa sensit se haberc male : post horam vesperarum \igesimam unam vel vigesimam secundam, venit febris que mansit continua. Die 15 augusti, extracte fuerunt ei tredecim uncie sanguinis, vel circa, et supervenit febris tertiana. Die jovis, 17, hora duodecima, accepit medicinam. Die veneris, 18, circa horam duodecimam vel tredecimam, confessus est D. Petro, episcopo Calmensi (3), qui deinde dixit coram eo missam; et post communionem suam, dedit Pape sedenti in lecto sacramentum encharistie. Quo facto, complevit missam cui interfuerunt quinque cardinales, videlicet Arborensis, dernier, ecrivait le 15 fevrier : u II cardinale Orsini in prigione da segni di frenesia : el judicio che di questa malattia si fa, lasso che la SubHmita Vostra per la sapientia suael judica, » (p. 398); « Biberat cahcem comme dit Burchard. 1. Ainsi se termine le tome V du mss. Chigi L, 1, 14, f. 198 v°, et le mss. Magiiabecchi 151, f. 182 v°. Le Chigi reprend ensuite, avec une nouvelle pagination, a la date 'du samedi 12 aout, ainsi que le mss. 152, avec ce titre : Alexandri Sexti pape obitus et Pii Tertii creatio. MCIIL 2. Calmensis, Carinola, dans le royaume des Deux-Siciles. Voy plus haut, page 4 note 1. (La forme Culmensis, donnee par Rinaldi, t. XXX, p. 391, est une faute de copiste). L'eveque de cette ville etait Pierre Gamboa, vicaire du pape et son assistant fidele. Sur la maladie et lamort d'Alexandre VI, voy. les depeches de Giustiniani et les notes de Villari, t. II, p. 107 et suiv. ; Gregorovius, qui s'est livre a un minu- tieux examen des documents contemporains relatifs a cet evenement, Storia di Roma, t. VII, p. 579 et suiv., et Sanuto, t. V, col. 93 et suiv. Giucciardini qui a le plus contribue a repandre Fopinion que le pape etait mort empoisonne est beaucoup moins affirmatif dans son histoire de Florence : « La cagione della sua morte si disse variamente, nondimeno la piu parte si accordo... » Opere inedite illustrate da G. Canes- trini, t. VIII, p. 301. 3. (( Pridie quam languere coepisset, spectaverat (papa) e fenestra funus Guillelmi Raymundi consanguinei cohortis palatinee prsefecti, fratris germani Joannis Borgiee cardinalis Montisregahs, qui Kalendis augusti obierat, hominis prEepinguis atque obesi corporis : quo spectaculo tristatus fatalem eum mensem prEepinguibus esse dixit : nam et ipse Alexander obeso corpore erat. Vix heec dixerat cum aquilaster sive bubo ad ejus pedes advolavit et concidit; quo etiam augurio territus in cubiculum rediit, identidem dicens : (( malum augurium, malum augurium hoc est. » Sequenti nocte eum febris invasit levis, et quae non videretur ad mortem tendere; cui tamen octava die, qua3 fuit XIII Kal. septembris MDIII, viatico animae ritu christiano suscepto succubuit. » Sigismondo de' Conti, t. II, p. 267. Cest-le seul recit contemporain ou il soit fait mention de cette anecdote» [Aout 1503] RERUM URBANARUM COMMENTARII. 239 Cusentinus, Montis Regalis, Casanova et Constantinopolitanus, quibus deinde Papa dixit se male sentire. Hora vesperarum, data sibi extrema unctione per episcopum Calmensem, expiravit, presentibus datario et predicto episcopo et Pape parafrenariis tantum adstantibus. Dux, qui infirmus erat, misit D. Michelettum cum magna gente, qui clauserunt omnes portas respondentes ad exitum et habitationem Pape, et unus eorum extraxit pugnale et minatus est cardinaH Casanove quod, nisi daret ei claves et pecunias Pape, jugularet eum et projiceret eum extra fenestras. Cardinalis perterritus dedit claves. Ilh intrantes ad invicem in locum post cameram Pape, acceperunt omnia argenta que inveneruntet duas capsas cum ducatis circiter centum mihia (1). Circa horam vigesimam tertiam, aperuerunt portas, etpubhcata est mors Pape. Interim servitores acceperunt residuum quod erat in guardarobbis et pro camera, et nihil bonorum rehquerunt preter sedes papales et ahquos cussinos et pannos muris affixos. Dux nunquam venit ad Papam in tota ejus infirmitate nec in morte, nec Papa unquam memor fuit sui vel Lucretie in ahquo minimo verbo, nec in sua infirmitate. Socius meus venit ad palatium post vigesimam secundam horam; quo viso^ vocatus fuit et intromissus. Invenit Papam mortuum et juvit se manibus quantum potuit, deinde fecit lavare Papam, quod fecit BaUhassar, famiharis sacriste et quidam ex servitoribus Pape quem induerunt omnibus pannis quotidianis, quadamveste panni albi, qua nunquam eo tempore quo vivus erat indutus est; sine cauda erat et desuper rochetto, et posuerunt in aha camera ante salam in qua mortuus est super unam lecticam, et super panno serico cremesino et tapete pulchro. Postvigesimam terham horam, socius meus fecit me vocari : veni, et non-- dum erat cardinahbus in Urbe intimatum ; sed interim quod veni ad palatium, fuit intimatum; sed nullus cardinahum movit se nec fecerunt ahbi congregationem et de hoc Neapohtanum commonui quod pericuhs occurrentibus obviaret. Fecit idem Neapolitanus post horam vigesimam quartam intimari omnibus cardinahbus per suos secretarios quod in mane sequenti dignarentur venire ad Minervam ubi, in medio sacristie, parata fuerunt quatuor scamna somme laissee en blano dans les mss. Chigi et 5163 est donnee par les mss. 152 et 146. ^ ^ 2^10 JOHANNIS BURCHARDI, [AoAt 1503] pro cardinalibus ia quadro. Ego, postquam veni ad Papam, indui cum paramentis rubeis omnibus de brocalello et phanone brevi lantum et pulchra planeta et cahgis; et quia calcei non habebant crucem, loco sandalorum imposui ei planellas quotidianas de vcIhito cremesino cum cruce aurea tantum, et cum duabus stringlis ligavi retro ad calcaneos; defecit ei annulus quem pro eo habere non potui. His peractis, portavimus eum per duas cameras et aulam pontificiam et cameram audientie ad papagallum ubi paravimus mensani unius canne pulchram et coopertam de cremesino et deinde cum pulchro tapete', et accepimus quatuor cussinos de broccato et unum de velluto cremesino raso, et unum de velluto cremesino antiquo retinuimus unum de broccato et de cremesino raso antiquum posuimus sub spatulis Pape, et duo juxta et unum desuper in initio sub capite Pape et desuper cum aho tapete antiquo ubi stetit illa nocte cum duobus intorticiis, et nemo cum eo, licet fuerint vocati prothonotarii ad dicendum officium mortuorum. Ego illa nocle redii ad Urbem post tertiam horam noctis, associatus ab octo de custodia palatii, etmandavi, nomine vicecancellarii, Carolo cursori quod deberet cum sociis sub pena privationis officii intimare toti clero Urbis, religiosis et secularibus, quod cras duodecima hora, essent in palatio Pape associaturi funus a capella majori ad basilicam s. Petri. Parata fuerunt ducenta inlorticia pro Papa associando.

１５０３年８月１９日（土）

　In mane sequenti, 19 augusti, feci portare catalectum in camera Papagalli, et posui desuper ; subdiaconus fuit paratus pro portanda cruce cum sua cappa; sed non potuimus habere crucem papalem. Hinc fuerunt vocati scutiferi et quidam cubicularii qui portaverunt quadraginta tria intorticia, et quatuor penitentiarii, videlicet episcopus Milopotamensis, D. Claudius Cataleni, D. Andreas Frisner et Arnoldus de Bedietto, ordinis minorum ; et nocte dixerunt officium mortuorum sedentes in gradu fenestre et apposuerunt manus ad feretrum Pape, quod portaverunt illi pauperes qui ibidem adstabant, Papam videntes. Postmodum posui in catalecto matarazzum duplicatum et desuper pulchrum palliolum novum de broccatello violaceo claro cum duabus telis novis cum armis Pape Alexandri, et desuper Papam, cum antiquo tapete, cussino antiquo sub spatulis et duoblis de broccato sub capite : duos capellos novos de cremesino cum fimbria inaurala portavi ad domum. Coopertum tapete pulchro cum uno tapetc broccati portarunt familiares nostri et assigaaverunt capellano palatii, episcopo Suessano, custodiam, timentes ea non posse portare extra palatium quod tamen optime potuissent. Posuimus Papam ad capellam majorem, quo venerunt religiosi Urbis et clerus s. Petri et canonici cum cruce, et portaverunt eum de capella majori usque ad medium basilice s. Pelri, ad locum solitum descendentes per scalam versus portam, et inde pcr viam ubi cardinales equitant, per portam principalem palatii via recta ad fontem transversum usque ad tabernas, inde recta via per scalas s. Petri ad basilicam processit crux : secuti sunt fratres s. Honufrii, Minimi, s. Francisci, s. Augustini, carmelitarum ; tres fratres tantum ordinis predicatorum, clerus s. Petri et camerarius cleri Urbis in stola et pluviali, qui fuit cum paucis presbyteris; centum quadraginta intorticia vel circa, que, promajori parte, portabant clerici et beneficiali s. Petri, servitores et familiares Pape qui precedebant funus. Beneficiati et clerici ibant hinc inde circa funus sine ordine. Funus portabant pauperes qui steterunt in capella circa illud, et quatuor vel sex ex canonicis s. Petri ibant circa eos [pauperes], apponentes manus feretro. Funus secuti sunt quatuor prelati tantum bini et bini, videlicet Zamorensis, magister domus, Calmensis, vicarius suus, Narniensis et Suessanus. Quam primum cessit, funus in loco suo post medium basilice collocaverunt, et debuerat dici : non intres in judicium^ etc., et non erat liber ; qui, expectatus, cum non veniret, clerus incepit responsorium Libera me, Domine, dicere. Interim quod cantaretur, aliqui pedites custodie palatii acceperunt certa intorticia. Clerus defendit se contra eos ; milites cucurrerunt ad arma contra clerum qui aufugit versus sacristiam, dimisso cantu, et Papa quasi solus. Ego cum tribus aliis arripui feretrum cum Papa et portavimus inter altare majus et sedem suam, capite altari verso, et clausus fuit post funus chorus. Suessanus dubitavit si populus ascenderet ad eum, quod veniret scandalum (hoc est aliquis, lesus ab eo, posset se vindicare), et fecit reportari funus de dicto loco et poni in introitu capelleinter scalas, pedibus ferratam et portam versus ita approximatis quod pedes potuerunt per ferratam manu bene tangi. Ibi stetit tota die, ferrata bene clausa.
　Interim convenerunt in Minerva sexdecim cardinales, hora duodecima pulsata vel circa, videlicet Neapolitanus, Uiixbonensis, Recanatensis et s. Praxedis, episcopi ; Alexandrinus, s. Crucis, Agrigensis, Arborensis, Cusentinus, Salernitanus, de Flisco et Legionensis, presbyteri; Medices, s. Severini, Casanova et d'Albreto, diaconi ; qui deputaverunt Johannem, episcopum Ragusinum, gubernalorem Urbis et deputaverunt ei ducentos pedites, et commiserunt officium camerarii D. Salernitauo, et quod ipsi providerent portis Rome, de Romanis et scriptoribus more solito. Ruptum fuit coram eis per plumbatores plumbum Alexandri sexti et ordinaverunt ut anulus Piscatoris daretur datario, quod factum est per cardinalem Casanovam. Commiserunt s. Praxedi et Cusentino ut facerent inventorium bonorum Pape in camera; et finita est congregatio circa horam octodecimam. Post prandium, predicti cardinales cum cleris camere fecerunt inventorium argenti et mobilium pretiosiorum et reperierunt regnum et duas pretiosas thyaras, omnes anulos quibus in missa Papa utitur et totas credentias Pape celebrantis, et quantum possit stare in octo capsis sive magnis forreriis; vasa argentea que fuerunt in prima camera post cameram Pape de qua D. Michelettus Neri non fuit memor et una capsetta de cupresso que fuerat cum viridi panno cooperta et etiam per illos non visa in qua fuerunt lapides et anuli pretiosi valoris viginti quinque millium ducatorum vel circa, et multe scripture, juramentum cardinalium, bulla investiture regni Neapolitani et plura hujusmodi. D. Ferdinandus Ponzettus, clericus camere, me presente, convenit cum magistris Michaele et Buccio, lignariis, de castro doloris ponendo per medium trium longorum lapidum positorum in medio ecclesie s. Petri, longitudinis cannarum undecim, et supra tectum cannarum undecim ; latera longa palmis quindecim, larga palmis duodecim, alta palmis sex; catalectum pro quinquaginta intorticiis juxta castrum et centum et octoginta quinque capsettis supra deambulatorium pro intorticiis, similiter et scamnis pro funestis et centum prelatis pro pretio centum et quindccim ducatorum ad rationem decem carlenorum pro ducatis ; credentia pro celebrante, et quod deberent fecisse castrum et alia omnia per totum diem crastinum. Interim Papa stetit, ut supra, inter cancellos allaris majoris, el juxla eum qualuor intorticia arserunt, et continuo crevit turpitudo et nigredo faciei ; adeo quod hora vigesima tertia, qua eum vidi, factus est sicut pannus vel morus nigerrimus, livoris totus plenus, nasus plenus, os amplissimum, lingua duplex in ore, que labia tota implebat, os apertum et adeo horribile quod nemo viderit unquam vel esse tale dixerit (1).

　 1. «... a mezzozorno (cioe 29) fu portato de inore (ii pontifice) in cliiesa cli san Pietro e monstrato al popolo; tamen, per esser ei piu brutto, monstruoso et horrendo corpo di morto che si vedesse mai, senza alcun forma ne figura de omo, da vergogna lo tennero un pezzo coperto, e poi avanti el sol a monte lo sepelite, adstantibus duobus cardinalibus di suoi di Palazzo. » Giustiniani, t. II, p. 124-5. Et Costabiii, en date du meme jour (19) : « El corpo del Papa ha stato tuto ogi in Sancto Petro, scoperto, I cossa bruttissima da vedere, negro et gonfiato, et per molti se dubita non li sia intravenuto veneno. » {Arch. de Modene), id., en note, et dans Petrucelli della Gattina, qui a publie latraduction des depeches de Pambassadeur du duc de Ferrare. Hist. diplom. des Conclaves,i. I, p. 435 et suiv.

In sero, post viginti quatuor horas, portatus est de dicto loco ad capellam de Febribus et depositum juxta murum in angulo ad sinistram altaris per sex bifulcos seu facchinos ludentes et annuentes circa Papam, et duos magistros lignarios qui capsam fecerunt nimis strictam et nimis curtam. Assetaverunt sibi de parte mytram, et cooperuerunt eum cum antiquo tapete et cum pugnis pistaverunt eum ut capsam intraret, sine intorticiis vel lumine aliquo presbytero vel persona una que ejus corpus curam haberet. Hoc D. Clirispolitus s. Petri mihi retulit.
　Silvius Savellus hodie accepit possessionem domus sue et carceris Sabelle, et emisit omnes detentos libere exire. Quinque millia rubra grani de s. Sixto eduxit dicens de suis possessionibus esse portata, et de Sabellis et de s. Petri ad Vincula fuerunt extacta et distributa pro Romanis atque ducibus, et rubra grani de Tibure, quod fuit s. Angeli (2).

　 2. Le texte, incomplet dans tous les mss., est des plus obscurs. Le lexte du mss. Chigi, fol. 7, a ete suivi ici.

Sevitia, insidie, radies, furor, ira, libido,
Sanguinis atque auri spongia dira sitis,
Sextus Alexander, jaceo hic : jam libera gaude,
Roma, tibi quoniam mors mea vita fuit.
Sextus Alexander vastavit cedibus orbem,
Tertius at reparat nomine reque Pius,
Vendit Alexander cruces, altaria Christum;
Emerat ille prius, vendere jure potet.

APPENDICE

1

　Relation de Hieronymus Porcius sur l'élection du vice-chancelier Borgia à la papauté. Portrait du Saint-Père ; son couronnement.
　« ..... Annum nonum et quinquagesimum agens, Rodericus Borgia sanctæ (1) Romanae Ecclesiœ vicecancellarius, Cardinalis Valentinus Innocentii octavi Pontificis Maximi funere celebrato, communi Cardinali[um] judicio Pontifex maximus conclamatur, illique Alexander sextus nomen injungitur tertio idibus augusti ab incarnationis anno MCCCC nonagesimo secundo : et quamquam te intelligam mutationis nominis in Pontifice causam non ignorare, cum enim Dei vices per assumptionem gerat in terris, justius fuit, mutato corpore nomen mutare Pontificem quod si hactenus non esset jure permissum : hoc debuit in Alexandro servari: nec Roma mereris summi principis largitiones ingentes et presentia munera : largitus est magna Cæsar nec est augustus minora largitus, sed consideranda ac censeo repetenda fore majora quæ cunctis mortalibus Rodericus Borgia nunc maximus Alexander contulit beneficia, innumeris ecclesiis præfecit antistites ex nichilo plures sublimavit, plures in ecclesia Dei plantavit sacerdotes : et Christi quod milites Roderico duce quorum numerum nec pagina capit, victoriæ palmam honoresque amplissimos reportarunt, omitto : magistratum numerum ampliavit oportune adeo ut Romana cuncta collegia ab eo formam originemque traxisse dicamus, quæ cum notissima sint minime distinguamus et quæ negare non possum sine livore fateamur ingenue.

　 1. La diphtongue æ, œ est représeutée dans lo texte, tantôt comme ici, tantôt par e simple.

Referam tantum immaculatæ nostræ judicium Rotæ, ad quam sua solum benignitate perveni......
........................................................................ 　« ..... Natus est Rodericus Borgia III idus Augusti, sedente Martino Quinto Pontifice maximo, anno illius ultimo (2) : Pater illi Iofridus a familia Borgia ortum habens ex Valentia civitate nobilissima re et opinione miles egregius : Helisabeth matris maternum genus ex Porciorum familia Rome vetusta ac precipua cujus gentis familia est mea......

　 2. Cette date est inexacte. Voy. précédemment, page 423, et la note 1.

　« ..... Creavit (Calixtus III) Ludovicum Milano et Rodericum Borgia nepotes cardinales demum magistratibus ac Cincio Porcio patruo meo urbis tunc perpetuo cancellario reliquisve Porciis expetentibus. Rodericus junior Cardinalis sanctae Romanae ecclesiae vicecancellarius, postposito majore nepote a Calixto avunculo, designatur cujus cancellariae amplissimum officium annis XXXVI omni cum dignitate servavit et auxit , honores non modo nimios sed legationes : Hispaniarum praesertim et curam perpetuam recepit , quam ob rem Ferdinandi illarum regis invictissimi benevolentiam omnem et affinitatis vinculum reportavit. Prefuit una simul Valentino, Cartiginensi, Majoricensi, Agriensi et Portuensi demum episcopatibus illisqu e plurimum restauratis a Cardinalibus Pontifex maximus deputatur, eligitur unanimiter, unanimiter confirmatur......... .
　« ...... Extat Alexander statura procerus, colore medio, nigris oculis : Ore paululum pleniore : Valetudine prospera laboris altra (sic) fidem patiens seu sol : Seu sit imber, Eloquentia preditus singulari, a sevitia omni penitus alienus, omnium expers que ad gubernandam rem publicam pertinent. Principum ac regum amicitias potissimum coluit : Delectatur immensa virorum familia prelatorum et ordine longo : Varii generis edificia divino ac humano usui necessaria construxit : Habitavit primo in regione Pontis edibus propriis juxta divi Blasii basilicam maximo sumptu compositis nec carentibus auro; post autem pontificatum maximum in palatio divi Petri Basilice in Vaticano conjuncto quod pape tantum inhabitare permittitur. Nunc illius coronationem eo quo gesta est ordine depinguamus : octavo idus augusti anno antea designato Hostiensis episcopus Cardinalis summus penitentiarius Spiritus Sancti invocatione sacraque de more peregit. Episcopus Pacensis Ferdinandi et Helisabeth Hispaniarum et Granatae regum orator bene meritus multa de optimo Pontifice maximo eligendo acutissime nec frustra disseruit. Post haec Cardinales conclave subintrant ; locus est in sacro palatio ubi nullo pariete, tenui tantum viridi velamine interjecto, pontificis electionem soli conficiunt.
........................................................................ 　« Valde mane die quem diximus Augusti, erat autem dies sabbati, Pontifex Alexander ex conclave electionis loco ante omnia altare majus quod sancti Petri Basilice preest : cunctis Deum appollinari carmine laudantibus devotissime salutavit : Atrium deinde pontificum quod papale palatium curia vocat ingreditur eoque quievit : sexto vero calendas septembris coronatio hoc ordine celebratur.
　« Ministri primum sericis vestibus cooperti argenteos baculos manibus gestantes puras vias apertasque prestabant : singulis binis magistratibus purpuratis succedentibus seriatim sequebantur episcopi aurea vestimenta portantes albis mitris impositis capiti : His proximus est sacer Cardinalium senatus, dalmaticam auream diaconi primi super equos sedentes albis stratos operimentis deferentes, de quorum institutione necessaria referamus. Diaconorum ordinem a tribu Levi et inde dicti levite in auxilium assumpti sacerdotum originem produxisse communis extat opinio : observant quicquid ad Dei cultum noscitur pertinere, tabernaculi vasa custodiunt; divino ministerio servientes. Hinc diaconi Cardinales summum Pontificem medium velut archam federis soli deportant, Pontificem medium ab oppressione defendunt. Sacerdotum episcoporumque sacer Cardinalium cetus subsequitur, de quorum veteribus institutis alibi et in compendiis meis latius degustabis : sacerdotes planetas quas nos casulas distinctas auro : Episcopi pluvialia preciosa singuli mitras ex serico confectas deferentes Pontificem anteibant : Medius tandem inter binos diaco nos Cardinales egreditur Alexander cujus ego humeris inherebara manibus mitram gestans aliquando thyaram diversi generis preciosissimos lapides continentes : secuti sunt prothonotarii et omnis militia clericorum quorum tantus erat numerus ut et terram calcare non posses. Substitit ad primos gradus beati Petri vestibulis adherentes ubi tapeto calcato ut terram de spicere et amare celestia discat : deaurata sede quiescens basilice principis apostolorum canonicos precedentes ad oscula pedum benigne recepit : Sacellum quod divo Andreae Pius secundus pontifex maximus dedicavit ascendit,ubi altiore aurea sede papali Cardinales singulos inclinatos, capiteque detectos primum ad obedientiam, illis ad osculum, pluviale presente porrecta, fraterne recepit. Dum sacra continuat sacrorum autistes quem magistrum ceremoniarum vulgo describit, stuppam arundini impositam brevi igne comburens in medio ter clamat ecclesiae non id quod in gallico triumpho miles Cesari memoravit Gallias Cesarem subegisse non Nicomedem ;sed pater sancte sic transit gloria mundi : Vana sunt omnia et habent subitum mortalia casum. Mox celebratur[us] altare majus quod diximus divi Petri posito faldistorio genuflexus supplex adorât, adversus diaboli insidias pugnaturus armis induitur non quibus Cesar in suos et Marius, sed sandalia primum calciat, Amictum, albam, stolam, Manipolum suscipit et casula non clypeo tegitur , Mitre demum gloria et honore coronatur de quorum ministerio singulari, velut notissimo verbum non amplius addam........ Missa per Alexandrum omni cum dignitate peracta, idem ipse palam se gentibus offert et primus diaconorum Cardinalis a me cujus officium est receptam thyaram quam nos regnum dicimus illius imposuit capiti quo in signum imperii coronatur et ulitur, aliquando mitra tamen frequentius et ubique : Pontificalis enim dignitas imperiali diffusior est..... (1).

　 1. On peut voir à la suite les discours d'obédience prononcés par les orateurs de Sienne, de Lucques, de Florence, de Gènes, de Venise, du roi de Naples, du marquis de Mantoue, des ducs de Milan et de Bari, et les réponses du pape Alexandre VI. H. Porcius promet de donner dans un autre Volume la suite des discours d'obédience des ducs de Savoie, des rois de France, d'Angleterre, de Lusitanie, etc.

　« Hieronimus Porci/us Patritius Roma/nus Rotae Prima/rius Audilor Civi/lis et Pontificii lur/is Interpres ac Sancti Petri cano/nicus Ferdinando/ et Elisabeth His/paniarumet Gra/natae Regibus Au/gustis,Porcium Com/mentarium compilavit. »
　Ce vol. in-8° tres rare, sans pagination, signes ni remarques, porte en souscription :
　« Impressum Romae per Eucharium Silber alias Franck nalione Alemanum : Ab anno nostrae salutis M.CCCC.XCiij. die vero Jovis. XVIII. mensis septembris. » (B. N. rés. H. 2.032, in-8°.)

2

　« Magnifici Domini mei observandissimi etc..
　« Per la staffetta di hiermattina la Signorie V^e haranno inteso come fu publicato il Cardinale Vicecancelliere in Sommo Pontefice, Alexandro VI^to nuncupato, el quale, doppo una lungha contentione, fu creato omnium consensu, nè li mancò un solo voto. Il modo che si sia tenuto in questa electione le Sig^ie V^e la intenderanno da Ser Nicholo Michelozi che fra pochi dì partirà di quà, che per buono rispecto non è bene scriverlo, et ancora molti particulari non si possono cosî bene dire per lettere come a bocha.
　« Hier mattina, poichè fu publicato, il Papa, come è consueto, venne in S. Piero, et posto a sedere sopra lo altar grande, tutti e Cardinali lo adororono et dectono la ubidientia come a vero Pontefice ; et quasi tutti e prelati, Cortigiani et Romani ferono il medesimo. Dipoi se ne torno nel palazo dove fu vicitato tutto il dì. Io per non essere notato dalli altri fui a farli riverentia, mostrando contenteza della promotione sua, dicendo che per haver conosciuto S. Sanctità Cardinale sempre affectionato alla Republica nostra, stimavo hora che sarebbe del medesimo animo. Risposemi che sempre della Città nostra, ha facto capitale et stima grande, et che per ogni rispecto debbe essere stimato da tutti e Pontefici : et che le Signorie vostre si rendino certissime che alla nostra Repubblica sarà buono padre et farà in ogni parte verso di quella l'uffitio del buon Pontefice. Io lo ringratiai promettendo fare intendere questo suo buono animo alle Signorie Vestre.
　« Questa promotione è venuta fuori dell' expectatione di ogni persona, et monsign. Aschanio è stato quello che solo ha facto venire con arte non pichola il Pontificato in costui. Quello che habbi inducto Aschanio non posso anchora intendere. Sua Signoria ha havuto l'offitio della Cancelleria et la casa con ogni supellectile del Vicecancelliere : ha havuto el Castello di Nepi et la chiesa di Accia (sic) in Ungheria che rende X mila ducati l'anno, et molte altre cose. Al Cardinale Orsino è stato dato la Rocca Soriana et Monticelli, la legatione delia Marcha et la chiesa di Cartagena in Spagna che rende V mila ducati l'anno. Al Cardinal Colonna è stato dato la Badia di Subdiaco con 20 terre che rende iij mila ducati, o meglio, l'anno; della quale Badia et terre il Papa ne fa padroni la Casa Colonna in perpetuo. Et appresso monsig^r Ascanio ha risegnato il veschovado di Pavia in decto Cardinale Colonna.
　« Al Cardinale Savello s' è dalo Civita Castellana et qualche altra cosa. Al Cardinale S. Giorgio s' è dato benefictii in Spagna per iiij mila ducati, et la casa dove è stato Aschanio si rende a stanza sua a figliuoli del Conte Girolamo. Il Cardinale San Severino ha havuto la casa del Cardinale che fu di Milano, con qualche altra cosa; et a stanza sua il Papa ha dato intentione all Sig^r Fracassa di condurlo con solde di XV mila ducati l'anno : et oltre alle cose predecte, che erano tucte del vicecancelliere, ha dati molti Benefictii et offerti di suoi familiari ad altri familiari di Cardinali, come loro medesimi hanno voluto. Sono stati molti Cardinali che ne' hanno havuto, ne' voluto cosa alchuna.
　« Il Reverendiss^mo Monsig^r Aschanio è tornato ad abitare in Palazo presso al Papa nelle stanze di Benevento : et per questo, et per molte altre dimonstrationi si può credere che Sua Signoria habbi havere più auctorità et stato col Papa, che nesun' altro Cardinale, perchè S. Santità confessa ad ogni homo essere in questa sede per opera solo di monsig^r Aschanio.
　« Per questi Romani el per i Cortigiani, non sè mostro molta allegreza di questa promotione, della quale si fa varii indictii, come le Sig^ie V^e medesime possono stimare. Io con ogni homo universalmente lodo questa promotione et mostromene contento assai. Priegho bene V^e Signorie mi voglino ordinare, poi che sono mutate conditioni doppo la morte d'Innocentio, come mi ho a governare et che termini debbo observare così col Papa, come con qualunche altro gli è appresso : et, inteso bene l'animo delle Sig^ie V^e, presto mi indirizerò in queste cose sanza fare perdita di persona.
　« Il Papa ha disegniato per Castellano il Veschovo Agrigentino quale è Spagniuolo, et per Secretario il Vescovo Capaccio, l'uno et l'altro suoi familiari. La Terra ha deposte le arme, nondimancho sino alla coronatione: le genti et fanti che sono quì ci soprastraranno, et dipoi ne andranno alle stanzie.
　« Al Cardinale di Santa Nastasia ha dalo la Signatura et restasi in Palazo come prima. Per hora non ho da dire altro alle Sig^ie Vostre alle quali mi rachomando.
　« Rome die xij^ma Augusti 1492 hora xxj^ma. « Servus
« Phy. Valorius Orat. »
(Arch. Florent. Lettere agli Otto di Pratica, Class. X, dist. 6, Filza 8, a c, 430.)

3

　Les cardinaux ont fait écrire à tous les princes de la chrétienté la nouvelle de l'élection du Pape. Ascanio a toute l'autorité. Opinions diverses sur le concours prêté par ce dernier à l'élection du Pape. Prévisions sur le nouveau pontife. Le comte de Pitigliano est confirmé dans sa charge.
« Magnifici Domini, etc. 　« Scripsi alle Sig^ie V^e addi xij, significandolo (sic) come solo per opera del Reverend^mo Monsig. Aschanio il Vicecancelliere è stato assumpto al Pontificato, et partichularmente in che modo haveva distribuito e Benefitii et robe sue. Nè dipoi ho vostre lettere.
　« Hieri si fe congregatione di Cardinali dove ordinorono di scrivere a tucti e Principi Xripstiani, della assumptione del Papa, et che la coronatione si facessi a xxvj del presente honoratissimamente come è consueto : nè in questo tempo S.Santità fa altre faccende che ordinare la Terra et lo Stato. Il Castellano di Santo Angnolo ha preso la possessione, et così ogni cosa si va adirizando a buona obedientia et per l'ordine loro.
　« Monsign^r Aschanio è allogiato in Palazo, come per altra vi dixi,et tucta la reputatione et maneggio dello Stato si volta a lui, nè il Papa li potrebbe dimostrare migliore animo, nè dare più auctorità. Et judictio di molti è che habbi a durar poco in questo stato, per essere il Papa di grande ingegnio, et di experientia da governarsi par se medesimo. Altri giudicono che Monsign^r Aschanio non harebbe consentito questa electione se non fussi ben certo di havere e continuare nello stato. Et io, per conoscere Aschanio di grande ingegnio, sono di questa oppinione. Quello che si habbi mosso Sua Sig^ia a fare questa promotione, per hora non si puo farne altro indictio che per cupidità di roba, perchè del Vicecancelliere li rimane il valsente di 100 mila ducati, o meglio. Questo suo desiderio del promuovere el Vicecancelliere ha sempre ocultato, ne s'intese mai se non in Conclavi; et perchè a molti Cardinali pare essere stati offesi da Aschanio, non resta in questa Corte sanza qualche odio ; et nel conspecto de più S. Sig^ie ha perduto di credito et di fede assai. Le Sig^ie V^e in tucte le cose si hanno a tractar col Papa possono tener per certo che habbino a penetrare a notitia di Aschanio. Questo vi fo intendere, perchè nel deliberare possiate haver tucti quelli rispecti che giudicherche esser bene.
　« Il judictio si fa del nuovo Pontefice è vario : stimasi per molti habbi a tenere questa Sede con grande maestà et pompa, per esser S. S^tà cupida di fama et di gloria : et per fare questo effecto habbi ad essere padre comune et mantenere la quiete. Molti sono in contraria oppinione ; che per dominare bene tucti, habbia a travagliare assai come fe Sixto. Io non mi extenderò con le Sig^ie V^e in dire la natura sua, perchè è molto nota, et da chi è stato in questa Legatione ne potrete intendere il vero meglio che da me. Questo non voglio tacere con le Sig^ie V^e che governarsi col tempo in queste cose, per quanto intendo, credo si fuggirà ogni errore in che si potessi incorrere. Io con S. S^à ho parlato tre volte, et fuor del rachomandare i merchanti nostri, non sono entrato seco se non in cose generali, dimostrando la contenteza grande della Città, et la letitia et festa se n'è facta : nè in altro enterrò finchè dalle Sig^ie V^e non m'é commesso.
　« Il conte di Pitigliano hiersera fu raffermo per due anni col medesimo soldo et conditioni haveva con Innocentio ; et il Sig^r Fracassa ha promessedi natura che si può tenere per conducto con condictione di 100 homini d'armi et Balestrieri et vx^m (sic) ducati di soldo.....
　« Rome 14. Aug. 1492. « Phy. Valorius. »
(Arch. Florent. Lettere agli Otto di Pratica, Class. X, Dist. 6, Filza 8, a c. 432.)

4

　L'ambassadeur Valori transmet à son gouvernement un entretien qu'il a eu avec le Pape. Celui-ci s'efforcera de maintenir la paix et d'être le père commun de tous indifféremment.
« Magnifici Domini, etc. 　« Questa nocte ho ricevuto la V^a de xiiij et inteso quanto mi scrivono le S. V^e in risposta della mia de xij, stamani mi trasferii a piedi di nostro Signore, al quale, parendomi a proposito, lessi la lettera delle S. V^e subjungendo poi molte parole nella medesima sententia ad expressione del gaudio et contento ha havuto tutta la Città et Popolo nostro della assumptione sua, raccomandandoli, con quelle più efficace parole mi occorsono, la Città et Popolo nostro. La Beatitudine Sua con piacere non picholo udì la lettera et quanto soggiunsi da poi ; rispondendo che del piacere et letitia ne ringratiava le Sig^ie V^e alle quali faceva intendere, che in tutte le coso li occorreranno in questo Pontificato dimostrerebbe essere verso di quelle buono padre, perchè oltre al convenirsi all' uffitio suo pontifitio, sempre in minoribus la V^a Republica haveva stimata et amata con singulare affectione. Et per questo, et per haverla sempre conosciuta devotissima et amatrice di questa Santa Sede et de Sommi Pontefici, certificava le Sig^ie V^e che non altrimeuti vi havete a premettere di lui che d'uno clementissimo padre; distendendosi meco, che poichè nostro signore Dio li ha dato gratia di pervenire a questo supremo grado, s' ingegnerà di non mancare da l'uffitio suo in mantenere la quiete et esser padre comune a tutti indifferentemente. Io risposi a S. S^à ringratiandolo con ogni offitio della paterna affectione dimostrava verso le Sig^ie V^e, laudando apresso la Sua sancta et buona intentione del preservare la quiete et dell' essere comune padre : promectendoli in ultimo significare queste cose alle Sig^ie V^e delle quali ero certo, piglierebbero piacere et contento grandissimo. A questa expositione fu presente el Rev^mo Monsig^r Aschanio, il quale, come per altra vi ho scripto, non postrebbe essere in maggiore auctorità appresso la Sua Santità.
　« Hiersera, per quanto mi habbi decto Mess^r Stephano Taverna, fu ferma la condocta del Fracassa con 100 homini d'arme et xxx^ta Balestrieri con xiij mila ducati di soldo l'anno. Et così presto doverrà haver danari per condurre la compagnia. ........................................................................ 　« Rome die xvi Aug. 1492. « Servus, Phy. Valorius, or. »
(Arch. Florent. Lettere agli Otto di Pratica, Class. X, Dist. 6, Filza 8, a c. 434.)

5

　Le Pape, qui avait promis différents bénéfices aux Cardinaux Savelli et Orsini, a changé d'avis; il les récompensera d'une autre façon. Il n'est pas opposé à la nomination au cardinalat de son neveu, l'archevêque de Montréal. « Magnifici Domini, etc. 　« ..... Le Sig^ie V^e per altra mia intesono come il Papa haveva data al Cardinale Savello Civita Castellana, et al Card. Orsino Monticelli oltre ad altre cose. S. Santità dipoi ha mutato sententia, et l'uno et l'altro Cardinale a excluso da queste terre, dicendo che a S. Santità sarebbe di troppa gran nota alienare due luoghi della Chiesa simili a questi : et ha promesse a decti Cardinali che in qualche altro modo li ricompenserà. La Legatione di Perugia che haveva promessa al Card. Savello, perchè S. Sig^ia è a sospecto a quelli gentilhuomini Perugini, il Papa non glileà vuole dare, et disegnia S. S^à mandare in quello luogo persona che fia a satisfactione di quello reggimento, et disegna il Vescovo di Tiano.
　« E' oppinione di qualche Cardinale che la mattina della incoronatione il Papa habbi a dare il suo cappello et fare Cardinale l'Arcivescovo di Monreale nipote della S. S^tà. Et io parlando stamane con decto Arcivescovo, S. S^ia non se ne mostrò alieno....
　« Rome die xviij Aug. 1492. « Servus, Phy. Valorius, or. »
(Arch. Fiorent. Lettere agli Otto di Pratica. Class. X. Dist. 6. Filza 8, a c. 436.)

6

　Détails sur la cérémonie du couronnement : elle a dépassé en splendeur tout ce qu'on avait vu antérieurement. « Magnifici Domini, etc. 　« ..... Per fare la cerimonia della coronatione, et così segui. Et prima da S. Piero si partirono le gente d'arme con tutti e Conduttieri armate con cavalli bardali et benissimo in ordine che furono squadre xiii. Dipoi ne vennono cortigiani et famiglia del Papa, ambasciadori in gran numéro di queste Comunità subdite, vecovi et Card^li parati con le niitrie, tutti sopra cavalli con coperte di Boccaccino corne in simile acto si costuma. Dinanzi al Papa il corpus Domini con la lanterna, et il conte di Pitigliano armato : et S. Sà sopra una achinea, indosso la pianeta et Regnio in testa sotto il Baldacchino : et drieto a S. Sà seguivano il Capitano della Guardia, molti armati con buono numéro di prollionotari. Et con questo ordine si condusse a Sancto Joanni dove fu coronato con quelle solemnità et cerimonie che in simile aclo si cliiede, sanza alcuno schandolo o rumore come il più delle volte suole intervenire. Non voglio lassare di dire alle Signorie Ve che le slrade et mura sono state coperte et parate molto ricchamente : et in Banchi dalla natione nostra, et in molti altri luoglii facti archi triumphali et altre fantasie in honore del Papa. Et per questo che è fuor del consueto et per moite altre cose et pompe che hanno facto et Sig' Cardinali in vestire buono numéro di schudieri a piedi di drappi di diverse livriere, tutti questi antichi cortigiani s'accordano questaessere stata la piùpomposa et sumptuosa cerimonia che si sia veduta. Et hier sera a due hore di notte il Papa torno a San Piero a salvamento, non con minore pompa di lumi di grida di fuochi et di suoni. Più partichularmente harei potuto scrivere alle Signorie Vostre questa celebrità, ma lo effecto è quanto ho decto.
　« Rome xxvij augusli 1492. « Servus, Phy. Valorids, or. » 　(Arch. Florent. Lettere ayli Otto di Pratica, Class. X, Dist. 6, Filza 8, a c. 441.)

7

　Relation de Bernardino Corio sur le couronnement d'Alexandre VI.
　« ... Il collegio de Cardinali entrati en conclavi, furono facte diverse et frequente pratice per la electione de uno novo Pontifice. De voce quasi di paro contendia Aschanio Sforza e lo Vicecancellero, per generatione Ispano. Fu costui nepote di Papa Calisto, il quale lo insigni dil Galero e titulo de Vicicanzelleria apostolica : il cui officio havendo exercitato sotto dil memorato, similmente con Pio, Paulo, Sixto et Innocentio, era oltra modo divenuto homo callido et astuto. Onde finalmente hebbe la via di fare preferire ad Aschanio grandissima summa de pecunia, tutte le supelectile sue e la vicecanzellaria. Questa partita ad Aschanio parendo gran cosa, comincio a considerare che dessere lui Pontifice non gli sortirebbe. Ma bene per la pecunia, quale indubitamente era per cumulare, il mobile grandissimo, grandi e numerosi beneficii et officio de Vicecanzelero, ricamente et in piu parte tranferendoli ad altri Cardinali in processo di tempo era per ascendere ala ponlificia dignitate : e non considero che lo Hispano come homo pratico e saputo presa la summa dignita, sempre recercharebbe con diversi modi di rihavere quanto gli havea dato, con lultimo suo exterminio. Ma essendo necessario quello che da dio era previsto fusse adimplito, e la fortuna essendoli favorevole, permisse che Aschanio invito il Vincula, quale anchor lui contendea de voce et altri Colleghi, che malvoluntieri vedeano che la chiesia de cristo dovesse essere ne le sue mano, non perche sperassino dovesse essere uno usurpatore dil nome ne de la Chiesia de Dio, ma solo desideravano che la Pontificia dignitate non fusse sottosposta ad altro nome che de Italiano. Nientimeno tanto fu la sua sollicitudine che finalmente conducendose una sera da Ascanio non mancho sino a la propria cathedra dove era al beneficio corporale inclinarsi e deprecarlo con infinite promisse lo volesse adiutare ne la creatione dil novo Pontificato, considerato in lui tutto il pondo era de la electione. Concludendosi adunque con il suo favore fu creato Pont, e nominato Alexandro VI. Per la electione duno si optimo Papa ne fu celebrato per lo insciente de sua ruina et altri grandissimi spectaculi, inpero che in capo de trenta giorni da che Innocentio fu spinto dal numero de li viventi, il memorato Alexandro novo Pontifice fu conpagnato in Sancto Pietro circa ale. xi. hore in uno giorno de dominica che fu al. XXVI. de Agosto, e li Cardinali di Siena e San Giorgio teneano il manto a due parte, e con la mitra episcopale in testa gionse ala scala che discende al portico dil templo di Sancto Petro ; e queli sacerdoti gli andarono a basare il piede in segno de obediencia. Diade entrato nel templo, monto sopra uno Scabello coperto di drapo dargento e similmente era il Baldachino ; e quivi si misse adorare quello nel quale ognuno de credere : poi ando a lo altare di Sancto Andrea dove si vesti per celebrare la missa ; e doppo uno certo officio dicto per li Cardinali da quagli si fece fare la obedientia ; e con epsi entro ne la capella di Sancto Pietro : e vi intervenne una tanta turba de prelati che fu cosa admiranda, et erano in pontificale con le mitrie in testa, e ciascuno ornato sicundo la sua dignitate : e fu posto a laltare il palio con le croce negre a modo solito, e facto lo introito, ascese ne la Pontificale Cathedra quale era coperta di panno doro. Et ivi unaltra volta li Cardinali gli andarono a basiare il piede, la mano e la bocha ; e cosi successive feceno li altri prelati, et ad uno tempo con le solite cerimonie si celebrava la messa. Erano su la piaza dil templo. xx. squadre de gente darme con la lanza sopra la costa : il loro Capitanio era Nicolao Ursino. E questi stavano dopo la coronatione facta in Sancto Petro per conpagnarlo a Sancto Giovane laterano, suo primo Episcopato. Verano anchora molti puisionali e baleslreri. Forniti che furono gli solemni e li divini officii, venenino li Cardinali e Baroni magnificamente ornali sopra uno certo palcho construclo aie scale dil Sancto dove intervene la rota tutta apparata, e lo circondarono de. xni. confaloni de li Rioni de Roma; e dato a le trombe et altri infinili instrumenti : cosa stupenda pareva, et anchora periltirare de tormenli fu tanla calligine che quasi non si vedeva laire; in forma che tutti pareano essere divenuti ciechi e storni ; e così chiecamente fecino la Sanctissima coronatione. Doppo li Cardinali cominzarono aviarsi con diverse fogie. Il primo fu colui che male il suo mal scorse, cioe Aschanio Sforza che havea. xii. scuderi con zupetli de raso cremesino e sopraveste de raso pavonazo, lo fodre cangianle e bastoni depinti alarme de Vesconli e Sforceschi. Puoi seguitava Sancto Giorgio con altritanti vestiti de raso cremesino, parimente le sopraveste. Doppo venea Parma con li soi vestiti con zupponi [de] raso cremesino, gabanelle de argentino e fodre de sandale verde cinte; et aie braze haveano certi monili et armille. Veneva puoi Lursino chavea li suoi con calze de rosato e giornie de velulo verde con franze brianche e rosse. Il Sanseverino con altri. xn. vestiti da raso sambrigato in gabanelle longhe. Puoi Sancta Maria in porlico con li suoi vestiti de veluto negro ; Napoli con veluto pelo de leone; Sancla Anastasia con gabanelle de damasco verde, Alera di rosato, e similmente precedeano gli altri con diverse fogie di seta e suoi stafferi con bastoni in mano. Li Cardinali in testa haveano le mitrie et habite, secundo la dignita loro ; e tutti a cavallo coperti di bochasino biancho. Glierano dopuoi dui oratori Hispani con octo scuderi per ciaschuno ornati de viluto negro, e laltro de damascho verde e pavonazo. Lo Arcivescovo di Tertona come governatore havea. x. vestiti de raso negro con le partesane in mano. Il vicario papale similmente precedeva. Dinde Alexandro Pontifice era posto sopra una barra ornata con la triplice corona ; e dreto seguitavano gli septi Protonotarii parlicipanti vestiti da cardinali, riservato il capello che haveano nigro. Venea dopuoi Dominico Auria Capitanio de la piaza ; et acanto Giovanne lerona nuncupato de camera, che gitava carlini al stampo dil Papa; et in alchuni lochi gito ducati dore : davante erano ite le gente darme e pigliarono li lochi per la via de Sancto Giovane a custodia dil Pontifice, e li Baroni che lo acompagnaveno similmente come gli altri haveano li suoi ornati con diverse fogie. Tra questi vi intervenea il Conte Antonio de la Mirandula quale portava il vexillo dil Papa : cioe uno scudo mezo doro con uno Bove rosso che pasceva lerba : e laltra parte tre bande nègre che transversavano il campo aurato (1) : e di sopra le chiave con la mitra : la sua fogia era di sandale cremesino.

　 1. Les Borgia portaient dor ait bœuf passant de gueules sur une terrasse de sinople à la hnrdure de gueules chargée de huit flammes.

Il Signore Corezo lhavea biancha e portava il confalono ecclesiastico cioe le chiave : e ambi dui erano armati sopra possenti cavagli. Puoi venevano dui cavaleri con le sue banderede la militia : luno de prima militia de Alamania con sopravesta biancha e le croce nègre ; laltro de Seconda militia le havea rosse con le croce blanche. Gliera dopuoi el Signore Gabriello Cisarino Romano con lo conphalono S.P.Q.R. e duce de li Rioni con. xii. alla staffa. Giunli che furono al ponte de Sancto Angelo, li iudei haveano sopro uno altro pulpito la sua lege con molti cilostri accesi : e dimandarono che la lege sua si dovesse confirmare ; dismonto da cavallo Napoli e Siena : e qui fu exequito quelle che si suole fare de la lege iudaica che il Papa li riprende che non la intendeno. Onde non la aprova anze la improba ; non dimeno gli da hcentia che vivano secundo epsa lege data da Dio, e conferma li capituli che hano con la Chiesia de potere liabitare tra Chrisliani. Alhora moite artelerie tirarono dal Castello per caduno merlo dil quale era uno homo darme : sopra la Torre de langelo era il vixillo papale ; a laltra piu bassa due bandere con le chiave ; a le due verso il ponte di sopra il musaico, una arma dil Papa scolpita in marmo. A lintrata dil ponte molti fiuroni e fesle anliche.
　Similmente era aparato in banclio Fiorentino sine a Sancto Giovanne e coperto de panni azurlo riservato dalcapitolio sine al culiseo perche non si poleva per la latitudine ; ma a le mure erano posti finissimi drapi daraza, e le porte de pallazi stavano ornate a lantiqua fogia : per terra herbe e fiori in gran copia. Verano constructi alchuni superbissimi Archi triumphali. In principali furono dui de banchi, luno alo entrare dove comincia la chiesia di Sancto Celso, e laltro al fine dil templo : il primo era a similitudine de quelle de Oclaviano pre&so al Coliseo, con quatlro colonne di grande grosseza et alle a due parte ; e sopro capitelli quattro liomini armati a modo de Baroni antiqui con le spade nude in mano sopra larcho et al capo de li homini era la corona de larcho con larma dil Pontifice e chiave : e alato corni di divitia e mirabili festoni con le sue cornice. Da laltra parte lavori doro perfilati con grande arlificio : ne li tri anguli erano depinte figure antique quale parevano che volassino con le lanze in mano milria e crocete papale, e moite allre cose a proposto moderne. Nel cornisono largo de la volta sine al sopro cornice dove stavano le arme era uno spacio grandissime azurlo con littere doro in mezo che facilmente si legevano da lontano e dicevano : ALEXANDRO SEXTO PONTIFICE MAXIMO ; e da una altra parte sotto la volta al piano era depinto uno acte de vaticinio ; e sotto era una tavela amodo antiquo pendente con littere che dicevano : VATICINIUM VATICANI IMPERII. A laltro canto era una simile voila con la coronatione e queste littere : « DIVI ALEXANDRI MAGNI CORONATIO. Et a canto una grande tavela missa azurlo con littere doro : QUI SUIS IN ACTIONIBUS MODERATUR FACILE AC PARVO CUM LABORE AD OMNIA PERVENIT. Verano molti altri ornamenti che apieno volendoli scrivere sarebbe longo. Lalteza sua era a guardare dochio, e molti tecti furono ruinati per la constructione di quelle. Il seconde arche era de simile altiludine e arme si diligentemente facte che pareva dovesseno essere perpétue. La sotto volta era facta a quadri con fiuroni doro relevati. In mezo certe cave a modo de Cocule marine e sopra le cornisature erano certe fianciulle quale recitavano versi latini et in materna lingua ala venula dil Papa : e di fuori a larcho a mano destra una cella dove era scripte ORIENS, e vera una fianciulla mora vestita a fogia orientale : ala sinistra OCCIDENS, e similmente una al modo occidentale. Sotto larco a dicta mano era LIBERALITAS.ROMA.IVSTICIA. E chaduna celletta havea la sua nimpha. Roma era in mezo et havea il monde ali piedi, et una Mitra papale in mane et uno Bove che pascheva. A mano slancha era PUDICITIA.FLORENTIA.CHARITAS.ET.FLORENTIA. Era poi in mezo in fiurono de diversi colori con uno ornato di nimphe. Di fuori a laltra banda de larcho, a mano dextra ETERNITAS; ala mancha VICTORIA. Sopra larcho, a una parte era EVROPA; a laltra RELIGIO. E tutti cantarono sei versi al Pontifice. Passati questi dui archi avante che si giongesse dove si parte la strada cioe in via Pontificum et in via Flore era constructo uno stupendissimo ornalo : prima ala cantonata che partisse le due strade vera depenta una arma pontificale con putini in colore azurlo feste e moite fiorini con littere che dicevano ALEX.VI.PONTIF.MAX. Puoi verano missi alchuni doppii travi che traversaveno le contrate con molti ornamenti e panni azurli con larme dil Pontifice fiuroni di legno intaliati e cornisoni antiqui. Nel tondo sopra le strade in campo azurlo littere doro cioe : D.A.Vl.P.M.E. con lanti ritorti et ornamenti tra luna e lallra littera chera cosa maravigliosa; e qui le mure erano coperti di drapo doro et argento. Dinde passata la casa dove stava il S. Franceschetto ad uno tirare di mano vera constructo uno altro archo Iriumphale non puoco ingeniosamente ornato; puoi seguitando al Palazo di Napoli si li era unallro mirabile diverse da li allri primi lavorato con herbe ; et avante larcho tanti capitelli feste antique penture et altre cose che la sua belleza difficile sarebbe a discriverla. Sopra la porta de larcho era larma dil Papa con molti fianciulli e feste in campo azurlo et oro. A lincontro il Protonotario Agnello sopra la casa fece cosa stupenda; e di sotlo la volta in finissimo azurlo dui versi doro quali dicevano :

Cesare magna fuit nunc Roma est maxima : Sextus
Regnat Alexander : ille vir ; iste Deus.

　« Questo Palazo era ornato con feste londo, et in campo azurlo littere doro, nel scuro littere blanche con questi moti. Il primo Libertatis rerum : copie equilas et pacis paler; unaltro Alexandro invictissimo : Alexandro pi'entissimo : Alexandro magnificentissimo : Alexandro in omnibus niaximus honor et gloria. Unaltro :

Sancta fuit mdlo maior pax tempore, tuta
Omnia sunt : Agnus sub Bave et Angue iacet.

Unaltro :

Viventibus eternitatem letam danti, gloriam eternam.

Unaltro :

Prisca novis cédant, rerum nunc aureus ordo est :
Invictoque lovi est cura primus honor.

Unaltro :

Libertatis, pia iusticia et pax Aurea, opes que
Sunt tibi, Roma, novus ferVBeus iste tibi.

Anchora in una tavoletta alantiqua pendente havea misso questi quatro versi :

Ambrosie nectar, viole, rose, lilia, amomum
Turaquc sint a^'is tibia canlus honos.
Accumulent fora Ictitiam testantia flamma,
Scit venisse suum patria grata lovem.

　« Passato questo archo fine a la casa di Maximi vera uno altro aparalo con alchune collone che sustentavano certe cornice e feste. Nel pede de le collone gli era pinto uno Bove rosso e larma dil Papa con questo mosso : Leta Ceres. Alaltro canlo : Divo Alexandro magno maiori maximo; et a laltro una lavola corne li antiqui usavano, quale havea sopra uno Bove di métallo indorato, e sotto gli era questi versi :

Est pvjer in relo, sunt et tua piyra boolr
Signa quod emerito pacls ad usque hovc
Perge piger, tardoqiie magis rege iramite curninf
Tardus ut in terris bos quoquc nostcr cal.
Reddidit Europen, Bos et non Taiirus in illo.
Tnix amat, in nostro fertile sidus arat.
Borna. Bovem invenit tune, cum ftindatur aralrn.
Et nunc lapsa suo est ecce renata Bove.
Fcrtilïtatis hahet signum bos Borna reperlus,
Mclla favi amissa hoc, et recreantur apcs.
Pastor Aristeus suffosso mella iuvenco,
Reddidit effosso mine mea Borna Bove.
Urse Léo Aquila alta simul, simul alta columna,
Et mea habes dominiim cum Bove Borna Bovem.

　« Dopuoi precedendo piu oltra ala casa dil Viscovo di Spolito gli era unaltro Arco triumphale, con arme, festoni, monstri marini et altro cose magnifici. Sanclo Marco ne havea dui et ad uno gliera una fonte con uno Bove che gittava aqua da le corne, bocha, ochii, nare e da le ore chie; dal fronte delicatissimo vino, e continuava piu avante alia via che passa post Gapitolium. Alintrata era uno altro archo molto sfogiato : e fine qua le vie continuavano coperte de panni e drapi, che irapossibile pareva che Roma havesse tanta cosa. Passato il Capitolio vera unaltro ornato : similmente a Sancta Maria nova oltra al Guliseo fine alo aqueducto uno médiocre. Ma da ivi fini a Sancto Giovanne non si postrebbe narrare li grandissimi apparati di panni di razi, archi triumphali in di verse fogie e feste mirabile. Il templo di Sancto Giovanne era serato; e quivi stavano le gente darme in modo che aprendose non lassarono en trare dreto al Ponlifice se non li prelati; et il Signore Virginie Ursino era ala custodia de la porta. Finalmente essendo fornite le solite solem nitate in Sancta Sanctorum e domesticamente tochatoli li testiculi (1) e data la benedictione rilorno ad pallacio. Entro al pontificato Alexandro sexlo mansuelo corne bove; Iha administralo corne leo. »

　 1. Bianchi Giovini {Esaine critico degli aiti e docum. relat. alla f'avola délia Papessa Giovanna), pag. 181, remarque tres justement : « È certo che il Corio non ha detto quello che vide, ma quello che seutiva dirsi volgarmente o che volgarmento si credeva. Egli stesso afferma che nella chiesa non si lasciô entrare nessuno fuorchè i prelati : — non già per celebrarvi qualche atto misterioso, ma perché il seguito de' clerici essendo glà grande, una maggior turba non avrebbe fatto che impedire o gettar nel disordino, com' era accaduto nell' incoronazione d'Innocenzo VllT, sei anni prima; per cui, a cagione del tumulto e délia calca popolare, lo stesso pontefice fu in pericolo e la ceremonia dolla installazione suUa stercoraria non si potè praticare nel luogo solito » Voy. t. 1 de celle édit., p. 104, iOo et note 8. « Adunque il Corio era fuori la chiesa e non vide latto ch' e gli racconta; e del resto ponendo egli un taie atto per l'ultima du tutte le cérémonie, esso guingeva intempestivo e non piïi opportuno allô scopo. Esso dovrebhe dovuto farsi pel primo, e si faceva l'ultimo, si faceva quando il papa era già stato consecrato dai vescovi, quando avova giu cantata la messa^ quandd aveva già distribuita la comunioue. quando tutti i riti sacri craiio stati cousumati, quaudo iasomiua, ove il papa invico di csseiv uumo fo?cc stato doiiua, orano gia soguiti tutli questi sacrilegi

　« R iii
　[pars seplima et ultima].
　« Bernardini Corii | Mediolanensis | Palria | historia | S. »
　Souscription :
　« Mediolani apud Alexandrum Minulianuni. M.D.III. idibus Juliis. Cuin Privilegio et gralia. » (In-fol. édit. orig.)

8

　Duplicité du caractere du Pape. II prétend ne vouloir que la paix, et ménage une ligue avec Venise par l'entremise du duc de Milan. Rapport d'un cardinal di auctorità. Venise est curieuse de paix, elle ne veut pas changer les conditions de l'Italie, ni faire de ligue, surtout avec le Pape, car elle n'a pas grande confiance aux entreprises de prêtres. Le Génois Buzardo est revenu de Gonstanlinople oîi il était allé chercher, par ordre du Pape, les 40,000 ducats de la pension de Djem. Le sultan a refusé. 11 fait des préparatifs militaires. Intrigues de Ludovic le More avec le Pape. Le cardinal J. de la Rovère est allé à Ostie. Il ne reviendra plus à Rome per gualche suspectione. (( Magnifici Domini mei ohservandissimi. « Scripsi aile Signorie V« avanti hieri, et non havendo dipoi vostre lettere poco mi occorre dire. Qui corne per altre vi dixi non si vede segnio né demonslratione alchuna che per hora sia da dubitare di movimento. Et benchè ad Vinegia secretamente si tracli di commissione del Papa per mezo di Milano fare lega con quella Signoria, ogni di più gagliardamente Sua Sanctità afferma con quanti parla volere vivere in pace, et a tutti essere buono padre : dicendo, che se il Sig^" Virginie conscende a fare la remissione in persone confidenli le quali habbino a vedere di ragione se lo stato fu del Sig' Francesco l'habbia potuto comprare o non, sanza il consenso suo, che al tulto sarà tagliato via ogni radice che potessi gene rare altératione in sua Beatitudine, la quale, per quanto ritragho, decte commessione a Don Federico che confortassi la Maeslà del Re ad intro mettersi et operare col Sig*' Virgnio che venisse a questa remissione. « Ritengho da uno Cardinale di auctorità che qui per lettere vi sono da Vinegia, che quella Signoria corne desiderosa di quiète, non è per alte rare le conditione d'Italia, né fare lega, maxime col Papa, per non havere molta fede nelle imprese de Preti. Anco midice questo Cardinale havere da Vinegia che il Bailo Venitiano che stava in Gonstantinopoli è stato 622 APPENDICE. mandalo via dal Turcho per alchune lettere furono intercepte di suo (sic) in cifra. Et per questo la Signoria manda di presente al Turcho Mess. Domenicho Trivisano Ambasciadore. « E gli è tornato da Gonstantinopoli uno Giorgio Bocciardo Genovese fratello dello Arciveschovo di Arli, ctie di commissione del Papa andô al Turcho per havere la provisione che ogni anno debbe dare al fratello cheè qui, di 40 mila Ducati : et referisce decto Giorgio come il Turcho non vuole pagare più questa provisione, et l'ha licentiato : et anchora riferisce che il Turcho faceva grande provedimento di fabricar nuovi legni per fare armato a tempo nuovo. « Per altra mia dixi aile Sjgnorie V« l'offerte ch' el Sig^" Ludovico haveva fa che al Papa di 500 homini d'arme, et come confortava Sua Santità ve nire ail' arme contro Virginio, etc. Per anchora, per quanto ho ritracto da persone di fede, il Papa non s è risolulo d' acceptare queste genti : et cosî intendo S*» Santità è per stare sospesa qualche dî : et molti fanno juditio che non habbi acceptare taie ofTerta ne venire a roctura, maxime sinche non intende l'animo de Vinitiani. « Il Cardinale di S. Piero ad Vincula ando ad Hostia per honorare Don Federico, dove sempre por è stato, et per non tornare qui per Roma s è cominciato a vociferare che non tornerà pii^i per qualche suspectione ; et io credo che questa cosa habbi pure fondamento, perche hieri il Cardinale di Ulisbona per ordine del Papa ando ad Hostia. Perla prima allra potro dire aile Signorie V" qualche particulare più oltre in questa cosa. Ne per hora havendo altro da dire, mi rachomando aile Sig''^ V'^. « Rome die xvi»Januarii 1492 (1493) hora viij-"». « Servitor, Philippus Valorius, orat. » Au dos : « Magnificis Domitiis Octoviris Practice Beipublice Florentine Dominis mets observandissimis. Florentie. » {Arch. Florent. Lettere agit Otto di Pratica, Class. X, Dist. 6, n° 9, a c. 227.) 9 Curieuse conversation de Valori avec le Pape. Les Florentins seconde ront le Saint-Père dans une guerre contre les Turcs. Observations de Valori au Pape dont la politique pourrait preter à de mauvaises inter prétations. Réponse du Pape. Le départ du cardinal J. de la Rovère l'a surpris et peiné; il lui a dépêché le cardinal de Lisbonne pour l'engager à revenir à Rome. L'ambassadeur de Hongrie est parti pour Naples au sujet de la reine Béatrice. Le cardinal J. de la Rovère a fait garder Grotta Ferrata par des gens d'armes des Colonna. « Magnifici Domini\ mei observandissimî etc. « Avanti hieri hebbi due vostre lettere de xvj. Una leggibileet respon APPENDICE. impresa : 623 siva a quanlo ne ricerchava il Papa per le cose de Turclii : l'altra per istrutione mia, quando a S. Sanctità fussi paruto questa vostra ris posla générale, etc. Iliersera di nocte, non havendo possuto prima, fui a piedi di noslro Signore al quale feci intendere la rispota clie le Sig'" fanno aile cose del Turcho, leggendogli la lettere etc. La Sanctità sua mostro satisfactione assai inlendendo il prompto animo délie Sig'" V« et di non volere mancliare da l'uffîctio di Cliatolici Xripstiani in questa impresa : délia quale risposta sua Beatitudine con moite honorevole parole com mendo la dispositione délie Sig'° V« le quali mi commisse ringratiassi non mancho délia buona risposta che del commendare S. Sanctità delF et sanza dire altro in questa parte se ne passô leggiermente ; et cosî non fu bisognio, non essendo ricerclio, li dicessi cosa alchuna di quelle mi ordinavano le Signorie Vostre da parte. il « Parendomi liavere buona occasione con più dexlreza seppi, per ri trarre Fanimo del Ponlefice più che potevo, li dixi : che da uno canto Sua Sanctità voleva unire Italia per diffendersi da Turchi, da altra parte s' intendeva da moite bande che teneva pratiche di leghe, et qui cer chava ridurre gente d'arme forestière : le quali cose parevono molto contrarie da l'effecto che cercha fare, et non davano poco da dire a chi voleva calunniare : dicendoli che per essere suo servitore non potevo fare non li dicessi il bene et il male che intendevo. La S. Sanctità mi rispose, moite volte havermi fatto intendere essere volto alla quiète, et medesimo mi affermava hora : che voleva, remossa ogni cagione, pre servare la pace d'italia, la quale, prima che alteri, era per comportare ogni notabile ingiuria, et più presto defendersi et ajutarsi per viam justitie che per via de l'arme. Gonfessava bene S. Sanctità che ogni dî sub spetie boni et caritatis era confortato a risentirsi contro del Sig»' Virgnio, et fare qualche provisione da essere più stimato, et da subditi suoi et da ogni altro. Et perché conosceva che questi tali lo volevano mettere in ballo et in spesa, più a qualche loro propositi che per il bene suo, non prestava loro orechi : anco apertamente haveva facto intendere volere vivere in pace, ne per questo haveva bisognio di crescere spesa, a fare altre pro visione, affirmando S. Sanctità che di questo proposito non era per mu tarsi, come ogni giorno meglio dimosterranno gli effecti : subjungendo che qui non voleva ridurre altre gente forestière : et se bene lo Stato di Milano gli ha offerto genti, l'ha facto per difensione di S» Sanctità et non perché offendi nessun' altro, negando Sua Sanctità le practiche délie leghe molto più efficacemente che mai habbi facto, con giurare che era libero, et cosi voleva stare senza obrigarsi con nessuno, né a legha, né ad altro, per essere disposto conservare la pace et a tucti essere buono padre, monstrando in questo suo discorso tanta buona dispositione di vivere in-pace quanta mai potessi exprimere aile Sig'" Vostre. « La Sanctità Sua per se medesimo mi dixe : come il Cardinale di San Piero ad Vincula s'era absentato dalla Gorte per qualche suspectione che glie suta facta di Sua Beatitudine; la quale cosa, per essere aliéna dalla mente sua, non gli dava minore admiratione che dispiacere, giustiiScan dosi molto che al prefato Cardinale, né per parole, né per altro, ha dalo 624 APPENDICE. una minima cagione da dover pigliare taie parlito. Anco sempre poi è assumpto al Pontifîcato, l'ha honorato, et factoli tante gratie, quante lui ha sapulo domandargli : et cosi è in animo di fare non obstante questo, et tenere Sua Signoria per fratello, et lionorarlo, et acharazarlo quanto più polrà, tornando, o non. Et questa cosa per non la alterare era in animo lassarla governare a San Piero ad vincula corne gli paressi. Re plicai ad Sua Sanctità quello mi parve conveniente ringratiandolo délia communicatione, et senza entrare in altro, mi licentiai de piedi suoi. « Per Fullime mie vi dixi la partita del Vincula, et come il Cardinale di Ulisbona di commissione del Papa era ito ad Hostia per confortalo al tornare. Ho ritracto da persone di auctorità che il Vincula s è absentato di qui per havere inteso ch' el Papa da alchuni è stalo confortalo che a volere potere disponere del Collegio liberamente, era necessario che Sua Sanctità pigliassi qualche forma di torre ripulalione al Vincula; et per fare questo effecto bisogniava si facessiad Sua Sig'» una gran nota : perla quale cosa a S. Piero ad vincula è intrato suspectione non pichola : et ha riferito il Cardinale di Ulisbona al Papa, che la Sua Sig'* non è per tor narci se non è certo potere vivere sicuro di S» Sanctità, verso la quale non havendo facto se non bene et in ogni parte l'uffitio del buono Cardinale, si doleva et maravigliava essere venuto a questi termini. Il juditio si fa di questa partita del Vincula è varie per non sapersi l'inlrin secho per ogni huomo : non di mancho da tucli questi Cardinali è stimata cosa importante. « Ho inteso ch' el Papa per fare la festa del Testaccio, come è di consuetudine farsi ogni anno per Carnovale, ha dato ordine che qui in Roma venghino LX"^* huomini d'arme. Ma credo bene sotto questo colore li vogli tener qui a qualche suo proposito. « Le offerte di Milano circa le gente d'arme non intendo che Sua San tilà habbi accepiate altrimenli. « Il Veschovo di Netria, ambasciadore del lie d' Ungheria, hier mat tina parti di qui per essere a Napoli, et per quanto habbi ritracto, ad excludere in tucto la maestà del Re, che il suo Re non è per torre la Regina sua figlia per Donna. « Le lettere délie Sig'" V" a Napoli ho mandate per buona via. Qui non è altro di nuovo che mi sia noto. Raccomandomi ad V« Signorie. « Rome xx"'*"* Januar. 1492 (1493). « Servus Philippus Valorius orat. etc. » « Grotta ferrata, come sanno le Sig'" V" è del cardinale di S. Piero ad Vincula. In questa sua suspictione vi ha messo certi homini di Golonnesi che la guardano ad sua stanza. » Au dos : « Magnificis Dominis Ociovivis Practice Reipub. Florentine Dominis mets honorandissimis. Florenlie. » {Arch. Florent. Lettere agir Otto di Pratica^ class. X, dist. (3, n" 9, ac. 229.) APPENDICE. 10 625 Le cardinal J. de la llovère est décidé à rester à Oslie, tant qu'il ne sera pas sûr des intentions du Pape. Mesures prises par ce dernier. Les diffi cultés relatives à la reddition des châteaux de Virginie Orsino seraient sur le point d'être levées, grâce à l'entremise de Don Frédéric, fils du roi de Naples. « Magnifici Domini mei observandissi'mi, etc. € Scripsi aile Sig'" V" ullimamente a XX'' et dixivi corne el Cardinale di San Piero ad Vincula s'era parlito di qui, et stavasi ad Hoslia per sos pectione hareva délia persona, come haveva riferilo il Cardinale di Ulis bona. Dipoi non è seguilo altro, et intendo che el prefalo Cardinale per siste pure in oppinione di non tornare qui se non è bene certo del Papa di potere slarci sicuramente. Per quanto ritragho, questa deliberatione del Vincula è molto molesta al Papa et stimala assai, dubilando S» Sanclilà per le amicilie et auctorilà di Sua Sig'» che da questo non nasce qualche inconveniente. Et benchè S'' Sanctità dicha, per non alterare quesla cosa, volerla lassare ghovernare al Vincula, ritragho di buono luogho che S. Beatitudine per molti mezi cercha di placare il Vincula et assecurarlo in tutti quelli modi che S. Sig'» medesima saprà domandare perché rilorni qui. Nondimancho, per quanto intendo, il Vincula, perendogli per molli segni et riscontri che ha, havere giusta causa di suspectione, s è in tutlo resolulo non tornare qui se di quesla sua deliberatione non vede uno fine sicuro et honorevole. Et molti amici et partigiani, che ha, conforlano S^ Sigia a slare fermo in questo proposilo. Né altra dimostralione né audamenti per il Papa, né per allri, si vede in quesla cosa, il successo délia quale le Sig''» V» di per di intenderanno. e II Papa da due giorni in quàha ordinale che il Conte di Piligliano, et Sig*" Julio Orsino, faccino venire aloggiare nelle Terre loro qui vicine ad una giornala, 100 homini d'arme délie Compagnie loro ; et tutti e Cavalli leggieri che hanno loro Signorie, che intendo sono circa LXX'», vuole S. Sanclilà li tenghino in Roma appresso di loro. Oltre a questo, ha ordi nale S. Sanctità che Giovan Batlista Conte et Sig' di Correggio alloggino nel Borgho di San Piero con le compagnie loro che soro LXIIIj homini d'arme; et di presente dura loro due paghe; et fra XV di debbono havere conduclo le loro compagnie in declo Borgho, dove sarà poi 114 homini d'arme con L'» facli nuovamente. Di che per altra ho dalo nolilia aile Sigic yo. Sarannovi ancora di Cavalli Leggieri meglio che 200. Questo provedimenlo non posso intendere a che fine il Papa l'habbi facto : e più s'achordano che nascha da suspeclione che à inlrata ad S. Sanclilà et per la parlila del Vincula, et per la grandeza del Sig'" Virginie. Potrebbe essere a qualche altro fine di che non posso fare indiclio. Ha ordinale ancora S. Sanclilà fare guardare lutte le Porti et Ponti di Roma et fuora, non perô con molle persone. Non obstante questi provedimenti et di monstratione, benchè si parli assai et variamente, non è alleralo cosa 40 T. II. 626 APPEiNDICE. alcliuna, et per tutto si va siciiramente : et per molti riscontri Iruovo che la S. Sanctilà per hora è in animo preservarsi in quiète, quando non sia lacessito et provocato da altri di fare il contrario per defensione sua. « Le Sig'" V" per altra mia intesono la requisitione haveva facta il Papa alla Maestà del Re per mezo di Don Fede[rico], che S. Maeslà diponessi il Sigi" Virginio a rimectere di ragione in persone confidenti che havessino a giudicare, se lo Stato ha comprato dal Sig'" Francesco lo poteva com prare, o non, sanza il consenso di S. Sanclità. Intendo hora dalF Ambas ciadore del Re che S. Maestà ha risposto al Papa, che il Sig'" Virginio è contento alla remissione : e quantunque sia in possessione dello Stato, la maeslà Sua prometteva che Virginio starà al giudicato : et a questo effecto, di presente mandava qui Bernardino suo Gancellieri che tractassi questa remissione. « Lo Ambasciadore del Re ho facto intendere questa risposta al Papa, délia quale S. Sanctità mostra pigiiare piacere assai, parendoli, che, com posta questa differentia, sia levato via ogni causa di fare alteratione. « Altro non ha da dire aile Signorie Voslre aile quali del continuo mi rachomando. « Rome, xxij Januarii 1492 (1493). « Servit. Philippus Valorius oral. » Au dos : « Magnificis Dotninis octo viris practice Beipublice Florentine Dominis mets observandissimis. Florentie. » {Arch. Florent. Lettere agli Otto di Pratica, Class. X, Dist. 6, n» 9, ac.231.) 11 Le Pape est disposé à accepter les gens d'armes que lui offre Ludovic le More. Le cardinal de la Rovère persiste dans son dessein de rester à Ostie, en dépit des avances que lui fait le Pape: Les cardinaux de son parti sont d'avis qu'il ne revienne à Rome que sur des garanties du Sou verain Pontife plus sérieuses que de belles paroles et des brefs. Malgré quelques difficultés soulevées par la conduite du Pape, le différend avec Virginio Ursino s'arrangera sûrement. « Magnifiai etc. « Le Sig'« V"^ per una loro brève lettera de XX'^ mi ricerchano se il Papa è per acceptare l'offerta da Milano délie gente d'arme. Corne per altre vi ho scripto retrahevo che S» Sanctità stava sospeza in acceptarle : dipoi ho inteso di buono luogho che s è resoluta per hora di non le acceptare, et ad Milano ha risposto che per non alterare la quiète d'Italia di pré sente era volto a non volere decte gente : nondimancho che S. Santità APPENDICE. 627 ne faceva capitale, et credeva cosl servirsene quando bisognasse, corne se le liavesse nel terreno suo : et S. Sanctità medesiraa ha decto con alcuni Cardinali che per non intrare in travaglio non a voluto acceptare queste gente che offeriva Milano. Ne intorno a questa parte occorre dire altro. Poi che scripsi, etc € 11 Cardinale di S. Piero ad Vincula si truova ad Hostia, et persiste pure in proposito per hora a non volere tornare qui. Et benchè il Papa habbi cercho per moite vie disporlo, la Sua Sig'=^ non s è mutata di nulla. Et intendo da alcuni Cardinali, che il Papa s'ingegnierà con ogni dolceza et humanità assicurare il Vincula ; et quando non li riescha, è disposlo S. Sanctità ghovernare questa cosa col tempo per non la exasperare. Questi Cardinali amici del Vincula vanno ancora loro temporeggiando, ne si dimostrano, ne parlano se non bene; et al Papa promectono fare ogni opéra che il Vincula rilornerà. Da altra parte sono daccordo che non torni, salvo se non ha una buona et grande sicurtà dal Papa di po tere starci sicuramente, d'altro che di parole o Brevi. Ne sopra questa sicurtà, di che qualilà, o in che modo habbi ad essere, s è venuto a parti culare nessuno. Di per di le Sig'" V*' intenderanno quello succédera. ciano : « Per altra mia le Sig'« V^ haranno inteso Thordine haveva dato il Papa di fare venire intorno a Roma una giornata, 100 huomini d'arme. Il Sig'' Virginie havendo inteso questa provisione, ha mandate a dire ad S. Sanctità per Ser Santi da Torre suo cancellieri, che, per rendere sicuro lo Stato suo, ancora S^* Sig'» farebbe venire gente d'arme a Brac dolendosi col Papa che essendo apunctato di fare remissione délie differentie loro, S. Sanctità facessi tali provision!, la quali dimos travono essere al tucto aliène da quello diceva et dimonstrava con le parole, cioè reslare contento alla remissione per volere la quiète. 11 Papa sanza alterarsi di nulla ha facto rispondere al Sig"" Virginio essere con tento levare via che decti 100 homini d'arme non venghino ; et pro messe fare ogni altra cosa che li sarà ricordato, per non dare una minima ombra, et che l'apuntamento délia remissione non si habbi ad alterare. La quale remissione quando sarà facta, dice S. Sanctità, dimosterrà ad ogni homo essere veramente volto alla quiète, et lèvera via ogni minima suspectione da credere il contrario. Et cosî per più riscontri sono cerlo che S. Sanctità ha ordinato che le genti non venghino, cioè e 100 homini d'arme. Le altre che debbono venire aloggiare nel Borgho le vuole per guardia sua. Il mandatario del Re che qui debbe venire per dare effecto alla remissione, non è anchora arrivato, ne s'intende sia partito da Napoli. « Non voglio lassare di dire aile Signorie Vostre che essendosi devul gata per Roma questa alteratione del Papa contre del Sig'" Virginio et San Piero ad Vincula, et vedendo appresso ordinare nel Borgho allogia menti per gente d'arme, et guardare Ponti et Porte, qui è rincarato e pregi del grano et d'ogni altra cosa più che il terzo, et luclo questo popolo teme di guerra. Nondimancho corne per altre ho scripto aile Sig'° V« non giudicando secundo il vulgo, qui non si vede ne intende tali pro visioni a preparamenli, cosl dal canlo del Papa, corne dal canlo di altri, che per hora sia d' havere sospeclo di movimenlo, o alteratione alchuna : 628 « APPENDICE. et tanlo mancho, facendosi questa remissione tral Papa et Sig»" Virginio corne credo indubitataraente si dovrà fare Rome XXVI Januarii 1492 (4493). « Servus Philippus Valorius orat. » Au dos ; « Magnificis Octoviris Pratice » {Arch. Florent. Lettere agli di Pratica, class. X, dist. 6, a c. 233.) 12 Venise ne veut point accepter le Pape dans la ligue. Sur le cardinal J. de la Rovère. « Magyiifici etc. « .... Quesla matlina m è sulo declo in grande secrelo da persona degnia di fede corne qui di nuovo è lettere da Milano per le quali il Sig'" Ludo viclio significa el Revmo monsignore Ascanio la partita de suoi oratori da Vinegia : et che circa le pralielia délia Lega quella Signoria molto aperla menle liaveva risposlo al Conte di Caiazo non volere venire ne obrigarsi ad allra Lega col Pontefice ; el quale benchè mostrassi moite cagione che lo constringevano al cercliare di collegarsi, quella Signoria sapeva certo clie nissuna altra cagione moveva più la sua Sanctità quanto lo sdegno preso contro il Sig"" Virginio per la compra de l'Anguillara : délia quale compra liavendo inteso quella Sig'^ cli' el Papa era restato d' accorde col Sig»' Virginio di venira a remissione, et per via di iustilia si havessi a ter minare ogni loro differentia , pareva cessata la cagione clie moveva il Pontefice a cerchare la Lega. Délia qual cosa quella Signoria pigliava singlmlare contenteza, parendole clie S. Santità tendessi a quiète. Lau dando il Papa sommamente dell' havere più tosto voluto per viam ius tilie difendere le ragione sue, che per altra via; perché ogni altro modo tentava S. Sanclilà, era per fare alteratione : et essendo quella Sig'» stu diosissima et voila al conservare la pace d'Italia, mai sarebbe venuta a termini o cosa che l'havessino alterata. Hoggi essendo stato col Magn'"' OratoreRegio mess. Luigi Palatine mi ha dette il medesimo havere inteso di buono luogho che il Papa dalla Lega con Viniliani è al tutto excluso. « Il Cardinale di San Piero ad Vincula si sta pure ad Hostia ne mede simi termini. Ne il Papa, ne anco S. Sig'» per quelle intendo, fanno altra diligentia o practicha di assettare quesla cosa Il Papa si slima che questa practica Thabbi a ghovernare, col tempe. Qui non è altro di nuovo, e tucta questa Corle è data ai piaceri che si costumano fore in quesli tempi « Rome, xxvJiij Januarii 1492 (1493). « Serv. Philippus Valorius orat. » {Arch. Florent. Lettere agliOtto diPratica, class. X, dist. 6, n" 9, a c. 235. ) APPENDICE. 13 629 La trêve entre Florence et Gênes est rompue. Le bruit court que cette dernière aurait pris Sarzane. J. de la Rovère a réuni des armes et de l'ar tillerie à Ostie. Il se rendra sous peu de jours à Sinigaglia, auprès de son frère, préfet de la place. Magnifici etc. « Qui, corne par altra liarele inteso, s è detto, et liensi per cerlo, clie la Iregua tra le Sig'" V" et Genovasi sia disdetla ; et più lioggi s'è decto per lucto Roma ch'e Genovesi ci hanno tolto Serezana. Et molti Cardinali et homini da bene lianno mandate ad me ad intendere se è vero. Di queste nuove, maxime dell' ultima, bencliè la stimi favola, pure m è paruto signifîcarla aile Sig'« Vostre. « Il Papa ha ordinato clie Domenica sulla piaza di S. Piero si facci una giostra, et di già v'è facto la lela, et ogni di questi suoi liomini d'arme si pruovano. Sua Santità hiersera fu advisata come il Sig"" Vir ginie a Bracciano, per fare festa délie norze del Sig"" Carlo suo figluolo, medesimamente ha ordinale di fare une attorniamento, et a questo effecto conduceva in quelle luogo tutte le sue genti d'arme. Intendo che questa cosa dispiace al Papa, et enne entrato in qualche suspectione : et per assicurarsi, pare che Sua Sanctità pensi di fare qualche provisione, la quale per anchora non ho potuto intendere : Spero non passera domane che ne haro notilia, et le Sig'" V ne saranno advisate. « Le gente d'arme che furono ordinale venissono qui aloggiare nel Borgo, fra III, o IIII di debbono venire, et sono LXIIII homini d'arme, XXX di Giovanbatlisla Conte etXXXIIII de Correggieschi. « Il Cardinale di S. Piero ad Vincula si sta pure ad Ilostia, et intendo che s'è fornito di Bischotto et di Artiglierie : et che Sua Sig'» fra non molli (il disegnia partirsi di quelle luogho et andarne a Sinigaglia, Terra del Prefecto suo fratello (1). « Rome die nij februarii 1492 (1493). € Servus Philipp. Valorius orat. » (Arch. Fiorent. Lettere agit Otto di Pratica, class. X, dist. 6, n° 9, a c. 249.) Compte rendu du consistoire tenu la veille. Venise, pour ne pas changer les conditions actuelles de Tltalie, ne fera pas de ligue avec le Pape, 1. Suit, quelques lignes après, le paragraphe relatif à la mort du cardinal Ardicino délia Porta; ce paragraphe a été donné en note, page 37. G30 APPENDICE. qu'elle assure toutefois de ses bonnes intentions. Rome est en fête. L'ambassadeur du roi de Hongrie est de retour de Naples. notitia : « Magniftci Domini mei observandi'ssimi, etc. « Hier sera al tardi poichè il Revmo Cardinale di Napoli fu tornato dal Consistorio, andai a vlcitare la S. Sig''> et intrando meco in molti ragio namenti, intra gl' altri mi dixe, come il Papa in Consistorio haveva facto leggere una lettera del Sig'" Ludovico per la quale risponde alla requisi tione che ne di passati fece il Papa circa le cose de Turchi, di che vi detti conforta con parole honorevoli il Papa ail' impresa, affîrmando che quelle Stato concorrerà promptissimamenle in quelle vorrà S. Sanc lità ; me ad volere condurre questa impresa gli parrebbe che il Papa venisse agi' individui, di declarare a ciaschuno potentato a quanto et in che modo vuole che concorrino. Et sopra questo, dopo moite commenda tioni date allô Stato di Milano, et anco aile Signorie Voslre, per la risposta che ne' di passati havevono facto sopra questa practica, il Papa domandô parère al Collegio per che via paressi loro se dovessi intrare in questa practica, di unire tucta Italia a taie impresa. Per Napoli, et quasi per tucti e Signori Cardinal! fu risposto, che primo et ante omnia, a vuolere traclare taie impresa, bisongniava che S. Sanctità exlinguesse et levassi via ogni odio et mala contenteza che fussino trà Signiori d'Italia, et intra loro facessi et operassi che fussi veramente unione et amore grande : et a fare taie effecto pareva necessario che S. Sanctità levassi via F op pinione ch' era sparta per tucto, ch' el Collegio non fussi vinto; et richiamassi il Cardinale di S. Piero ad vincula, assicurassilo et riceves silo per figliuolo. Il Papa rispondendo a questo, fece prima una gran nar ratione di tucte le cose successe poi e in pontificato, giustificandosi par lichularmente, che di quelle era seguito, non ne haveva date causa alcuna, et alla Maestà del Re, nelle cose di Ungheria, haveva facto tanta iustitia quanto haveva saputo domandare : concludendo che,da S. Sanc tità mai procédera alcuna alteratione; et che voleva con ogni studio preservare la quiele et essere comune padre. Del caso di S. Piero ad vincula doppo moite giustifichalione che se, non havergli dato una mi nima causa di sospecto, domando parère al Collegio come fussi da gho vernare questa cosa. Fu risposto per la maggior parte del Collegio, che per hora la S. Sanctità lo lassassi stare ad Hostia dove stava volentieri : et cossî promisse fare S. Sanctità : ne délia practica del Turcho dipoi fu parlato altrimenti. « Fui medesimamente hieri ad vicitare il Revmo Cardinale di Sancta Maria in Portico, et quale mi dixe essere advisato da Vinegia che nel Consiglio de' Pregati s' era deliberato non venire in altra Lega col Papa : et oltre a questo mi dixe, che quella Ulma Signoria a scripto nuovamente al suo Ambasciadore qui. Che poi anno inteso da' loro oratori, che furono qui per Fubidientia, che il Papa desiderava venire a lega con loro, ris pondessi ad S. Sanctità che quella Signoria, per non alterare le condic tioni d' Italia, non voleva fare, ne innovare altra lega che si havessi con la Ghiesa ; me cerlificassi bene la Sanctità Sua, che mai quella Signoria APPENDICE. 631 era per manchare a questa Sancta Sede, ne comporlare che in una minima parte fussi offesa. Imponendomi il Cardinale prefato che scri vessi aile Signorie Vostre questo per cosa certa et ne allegassi la Sua Sig'a Revma, la quale dice non essere manclio affectionato alla Città nostra che alla patria sua. Ringratiai offitiosamente la Sua Sig'» délia coramunicatione : nondimancho, quando le Sigi« V° mi scrivessino una amorevole lettera ringratiandolo, et fussi leggibile, crederei non potessi nuocere. lo, non obstante quanto mi habbi decto il Porticho, o qualche indictio che la practica délia lega continuamente si tiene, et il Papa stanne con buona speranza : ne è vero che i Vinitiani l'habbino tagliata del tucto, corne scripsi aile Sig'" Vostre havere inteso più di sono « Le gente d'arme sono venute aloggiar nel Borgho di S. Piero, corne ne di passati vi scripsi dovevono venire ; et domani sulla Piazza di S. Piero per ordine del Papa si fa una bella giostra ; et questa Terra, non obstante qualche suspectione, tutta è in piaceri. « « Il Veschovo di Nitria ambasciadore del d'Ungheria {sic) che and5 a Napoli, è lornato et fermasi qui per qualche tempo Rome die vnij februarii 1492 (1493). « ServusPhyl. Valorius orat. » {A?'ch. Florent. Lettere agli Otto di Pratica, class. X, dist. 6, n» 9, a c. 251.) 15 Revue et carrousel sur la place Saint-Pierre des troupes logées dans le Borgo. « Magnifici etc. « Domenica sulla Piaza di S. Piero si fece la mostra délie gente d'arme, che sono alloggiate tiel Borgho, che furono 114 homini d'arme et 80 ca valli leggieri, sotto quelli IIII condoctieri che ho scripto per altre : ne decte gente sono state giudicate per le qualità délie persone et per i ca valli, molto in ordine. Facto la mostra, si comincio la giostra, et sopra le Loggia del Palazzo, aile finestre, stette il Papa a vedere co' Revmi Cardi nali di S» Nastasia, Parma, Monreale, San Giorgio, Orsino, Ascanio et S. Severino : dove ancora S. Sanctità he continuato di stare lunedi et tucto hieri, che fini la giostra, con parte de prefati Sig» Gardinàli essendo questa Corte in piaceri, poche, anco nessuna vicitatione si puô fare a questi Signori Gardinàli, o a nessun' altro ^ « Rome xnj febr. 1492 (1493). I Servus Philippus Valorius orât. {Arch, Florent..Lettere agli Otto di Pratica, clas. X, dist. 6, n» 9, a c. 253.) 632 APPENDICE. 16 Le Pape a soldé pour un mois cent fantassins sous la conduite de deux connétables espagnols. Le roi de Naples va envoyer un agent à Rome pour effectuer la remise des châteaux de Virginio Orsini. Détails sur la ligue. J. de la Rovère résiste toujours aux avances du Pape. « Magnifici etc. « Il Papa da due giorni in quà ha facti Gento Fanti et paghati per uno mese sotlo due Coneslabili Spagnioli et tienli alloggiati nel Borgho di S. Piero. Sono ito investigando da più persone di auctorilà a che effecto il Papa ha soldati questi fanti, et ritragho, et cosi dice S. Sanctità, haver gli facti solamente perché in questi tempi che Roma è in arme, rispecto aile feste di Agone et di Teslaccio, stieno per ogni buono rispecto alla guardia di quello Borgho : et oltre di cio, quando bisognassi, possino andare per la Terra ad obviare ad molti schandoli che in simili tempi occorreno. Potrebbono essere facti a qualche allro fine che io non conosco. Quello ne intenderô dî per di « Per via dell' oratore del Re ho inteso che S. Maestà ha facto intendere al Papa, che di proximo mandera qui quello suo homo per dare effecto alla remissione délie Terre del Sig»" Virginio, iuxta lo appuntamento prese qui Don Federigho con Noslro Signore, et che frà pochi dl decto homo debba essere quà. « Délie pracliche délia Lega con Vinitiani non intendo altro parlichu lare, salvo che io sono certificatO; che continuamente il Papa sollecita questa pracUca per mezo di questo Oratore Veneto : et S. Sanctità ne sta con buona expectatione. « Il Cardinale di S. Piero ad Vincula si sta pure ad Hostia, et hieri vi ando il Cardinale di Genova per ordine del Papa a disporre Sua Signoria al tornare. Quello che riporterà il Cardinale di Genova m' ingegnerô intendere, et le Sig*" V'' ne saranno advisate. « Rome die xvj febr. 1492(1493). « Servus Phil. Valorius orator. » {Arch. Florent. Lettere agli Otto di Pratica, class. X, dist. 6, n« 9, a c. 2o4j. 17 Le cardinal J. de la Rovère ne songe pas encore à quitter Ostie. « Magnifici etc. « Il cardinale di Genova tornô dal Vincula, et per quanto ho rilraclo dalla Sua Sig'« non ha riportato alchuna conclusione ; et al Papa per parle APPENDICE. 633 del Vincula ha riferito, che Sua Signoria per hora non è disposta a ritor nare non gli essendo manchata la suspectione; et lia pregato et supplicato alla S. Sanctità, sanza cercare altre practiche, vogli essere contento las sarlo stare ad Hostia anchora qualche septimana, perché potrebbe facil mente il tempo condurre di quelle cose che sarebbono molto più a satis factione di S. Sanctità et sua, che non sarebbono di presente, essendo constrecto da altri mezi. . . . Emmi bene facto intendere che il Papa, ancora che mostri non stimare quesla absenlia del Vincula, in facto ne fa caso grande et stanne con passione et dispiacere non piccolo, et disporreb- . besi a fare al Vincula ogni sicurtà honesta sapessi domandare « . « Poi parla del matrimonio del Re d'Ungheria che sarebbe nuUo. .... Rome die xxi febr. 1492 (1463). « Servus Phyl. Valorius orat. {Arch. Florent. Lettere agli Otto di Pratica. class. X, dist. 6. n° 9, a c. 255.) 18 Les cardinaux de Sienne et de Naples prient le Pape d'accorder à la reine de Hongrie un bref tel qu'elle le demande. Il est juste d'ailleurs que le roi Ladislas, qui lui a promis de l'épouser et qui l'a épousée de fait, tienne sa parole. Le Pape demande à réfléchir, tout en assurant leurs révérendissimes Seigneuries de ses bonnes intentions pour le roi de Naples. Détails sur la Ligue. € « Magnifici etc. Dapoi è seguito che hier mattina e Revmi Cardinal! di Na poli et di Siena, co' Revd' Mess. Pietro de Perreriis et Mess. Fillano auditori di Ruota, furono da Nostro Signore, et per quanto ho ritracto dal Revmo Cardinale di Napoli, le loro Sig'^ pregarono il Papa dovessi consentire alla Maestà del Re il Brève per la Reina d'Ungheria in quella forma domandava, et che per altra scripsi aile Sig'" Vostre, monstrando ad S. Sanctità che una volta il Re d'Ungheria havendo data la fede alla Regino di sposarle, et sposatola, et decta Regina con questa expectatione et fede haveva favorito in forma il Re prefato, che sua Maestà era stata electa et obtenuta dipoi quello regnig : et per questo pareva conveniente che la Sanctità Sua in taie caso havessi più rispecto alla equità et qualità del caso, che al rigore délia iuslitia. Il Papa, consigliato la demande del Re co' prefali auditori, et facte intra loro moite examine et opposilioni, finalmente S. Sanctità prese tempo a pensare meglio sopra questo Brève, dando nondimancho buona speranza a' due Cardinali di satisfare alla Maestà del Re : et cosi hieri da poi andando li oratori Spagnioli et Regii per questa cosa da S. Sanctità, rispose loro il medesimo con dar lo pure speranza di satisfare al S. Re 634 liani ; APPENDICE. « Circa la Lega, essendo slato hieri col Revmo Cardinale di Santa Maria in Portico, et ringratiatolo affectuosamente dalla comunicatione mi fece ne dt passati, come le Sig''' V» mi commectono, mi ha decto sapere di certo, che il Papa con ogni instantia cerchava venire in lega con Vini et che di proximo S. Sanctità alla presentia di mess. Stephano Taverna hebbe ad se l'oralore Venitiano, et per quanto haveva riferito decto oratore alla S. Signoria Revma, il Papa fece seco una grandissima dogliensa délia absentia del Cardinale di San Piero ad Vincula, dicendo che decto Cardinale haveva mandato a dire alla S. Sanctità che stava ad Hostia ad stanza del Re, et che mai tornerebbe se le cose di S. Maestà non fussino ben composte qui : giustificandosi che mai gli haveva dato una minima causa perché havessi a pigiiare taie partito. Ma che conos ceva che il Re haveva confortato il Vincula a tenere questi modi con S, Sanctità non ad altro fine che per tenerlo in affanni, et che da questo havessi a nascere qualche tumulto et alteratione, per havere causa di opprimere questa Sede, usurpare questo Stato et tenere S. Sanctità in continua suspectione, et col morso in boccha per disporne a suo modo. Et conoscendo quella Illma Sig'» quanto per ogni tempo sia stata defensore di questa S. Sede, la pregava per lo istituto suo, per zelo di religione et per vendicarsi tanta gloria, a porre mano allô Stalo di questa Sede, favo rirla et liberarla di tanta subiectione et servitù ; perché se bene S. Sanc tità fussi in animo di aiutarsi, et sperassi in mess. Domene Dio di difen dersi, tanta maggiore speranza harebbe S. Sanctità, quando si vedessi quella Illma Signoria favorevole et disposta alla defensione di questa Sede, Lo Ambasciadore Vinitiano, secondo mi dice el prefato Cardinale, monstrando dispiacere délie cose gli haveva decte S. Sanctità, promisse, sanza entrare in altro, darne notitia a suoi Signori, come gl' imponeva la Sanctità Sua. « Questa doglienza, mi afferma il Portico, che fuper sprenare Vinitiani alla lega, et per fargli risentire, subiungendomi, che quandunche il Papa importunassi Vinitiani con questi modi, et preponessi loro molti pericoli non venendo a questa lega, che quella Sig'^ non era per resolversi, né per satisfare al Papa cosi de facili, et che in questa practica era per procedere con prudentia et col tempo, come è consueta fare in ogni cosa d' impor tantia. Per altri mezi, et non di mancho autorità, riscontro il medesimo, et che il Papa di questa lega non ne ha molto esperanza per vedere Vini tiani venirci freddamente « Rome xxiij Febr. 1492 (1493). « Serv. Phyl. Valorius orat. » {Arch. Fiorent. Lettere agli Otto di Pratica, class. X, dist. 6, n» 9, a c. 257.)^ 19 La Seigneurie de Venise, hostile en principe à recevoir le Pape dans la ligue, est disposée à l'admettre : elle verrait avec plaisir Milan y APPENDICE. 635 entrer, et elle invite le Pape à prendre connaissance des articles et à donner sa réponse. Celui-ci s'est entendu à ce sujet avec l'orateur de Milan. Conversation de Valori et du Pape qui explique son entrée dans la ligue par la nécessité où il se trouve de s'assurer contre ses barons, et de se faire Vesclave dfmitrui. Le Pape expédiera en Hongrie un bref en faveur de la reine Béatrice. Menace d'un conflit entre Julio Orsino et le seigneur Organlino au sujet de Monte Ritondo. « Magnifiai etc. « Le Sigi" V" per altre mie haranno inleso il rétracte havevo facto dal Cardinale di Santa Maria in Porticho et da altri di non manclio aucto rità, cha la praclica délia Lega Ira Papa et Vinitiani era raffredda. Dapoi havendo veduto frequentare l'Oratore Vinitiano molto più che il solito il palazzo, et l'essere col Papa et con Monsig. Ascanio. et anclio havendo qualche lume che lettere ci erano da Vinegia, per molti mezi mi sono ingegniato d'intendere il particulare di questi andamenti, et ritrago di luogho da prestarvi interamente fede, che questo Oratore Vinitiano il Venerdî passato significô al Papa come la Sua lUma Signoria doppo moite consulte s era risoluta nel Consiglio de' Pregai di venire alla Lega con questa Sede, et anco era contenta che in questa Lega ci intervenisse lo Stato di Milano : et facto intendere decto Oratore al Papa questa prima resolutione de suoi Signori, ricercho la Santilà Sua che dovessi aprire l'animo suo et venire a partichulari délie condition! et obrigationi vuole in questa Lega, acciocchè intesole quella Signoria, le possi consultare, et rispondere quelle occorressi. Il Papa, intendo, mostro pigliare singhu lare piacere di questa resolutione ; et oltro al ringratiare con amorevoli et honorevoli parole quella Signoria, prese tempo a rispondere délia mente sua circa le conditioni délia Lega. Oltre a questo, il Cardinale di Napoli, il quale non vuole essere allegato, mi ha decto, non pero per cosa certa, havere qualche notitia che Vinitiani sono per venire alla Lega col Papa, et ad Sua Sig^* pare da prestarci fede, perché sa di certo che il Papa in questi di ha facto carcare in più luoghi de Capitoli et Leghe che altra volta Xisto et Innocentio ferono con Vinitiani. Apresso ho ritracto che il Papa per mezo di Ascanio ha consultato tucta questa cosa col Sigï" Ludovico, et ricerchato parère da S. Excellentia délie condi tioni che gli parrebbone da domandare a Vinitiani. Ascanio et questo Oratore Ducale, et per ritracto da altri, et per quelle ho veduto, si mos trano molto più contenti che il solito. lo scrivo quelle ho ritracto a punto, et le dimonstrationi et andamenti che vegho : le Sig'« V» hora ne faranno quelle iudictio li parrà convenienle, et io con ogni diligentia andrô drietro a questa practica, et di quelle ritrarrô le Sig'» Vostre ne saranno avisate. « Avanti hieri al tardi fui col Papa per rachomandare cause di questi nostri merchanti, le quali poi hebbi expedite, parendomi havere buona occasione per schandagliare l'animo suo, entrai in varii ragionamenti con la S. Sanctità. Et quanto alla Lega con Vinitiani, la Sanctità S. mi confessé liberamente tenere la practica per mezo d' altri con Vinitiani, 636 APPENDICE, dicendo che quantunche conoscesse convenirsi havere il tutto et non la parte, S. Sanctità per vedersi circundato da questi suol Baroni, era cos trecto per sichurtà sua pigliare partito, et con farsi schiavo d' altri, res tringersi con quelli potentati lo volevono, dolendosi dell' havere a venire a questi termini. Risposi alla S-"» Santità che veramente non si poteva sli mare che il partito haveva pensato pigliare procedessi se non da grande prudentia et consideratione ; nondimancho, quando la Santità sua po tessi havere il tutto, si conosceva essere di molta maggiore reputatione et sicurtà alla Beatitudine Sua che havere la parte giuslificando che quanto ail' interesse délie Sigi« V", quelle non gli havevono dato una minima causa da pigliare taie partito : mostrando ad Sua Santità con moite ragione, che secondo lo instituto antico délia Città nostra le Sig'^ V« erano in firmissima dispositione di essere obsequenti et buoni figluoli di questa Sede, et di S. Santità, per defensione délia quale quando biso gnasse eri parato a mettere sino al sangue. Et sopra questa practica la Santità Sua in dire, et io in rispondere, furono decte hinc inde moite cose; di che tutto l'effecto è, quanto di sopra scrivo. « Ultimamente mi dixe la S. Sanctità che per i consorti suoi principal mente, et per non fare una Concubina del Re d' Ungheria, havendo altre donne, lo Stato di Milano s era risoluto non fare il parentado col prefalo Re, subiungendomi S, Santità havere commesso e Brevi in Ungheria in favore délia Regina, in quella forma haveva domandato la Maestà del Re Ferrando. Et io per altri riscontri truovo el medesimo (1). « Hier notte il Sig'' Julio Orsino fratello del Cardinale con circa L'* Ba lestrieri chavalcho a Monteritondo, Terra sua per una parte, et del Sigi- Organtino per un' altra, per alchune suspeclioni li erano entrate, che decto Sig»" Organtino non volesse insignorirsi di tutta la Terra. Giunto il Sig'' Julio a Monteritondo, cesso ogni suspectione et intendesi che con Organtino sara daccordo : et sono rimasti che le genti del Sig'' Julio si tornino. Se altro ne seguirà le Signorie Vostre ne saranno advisate (2). « Au dos : Servus Philippus Valorius orat. » « Magniflcis Dominis Octoviris Practice Excelse Reipublice Florentine, Dominis meis observan dissimis Florentie. » c 1. Confirmée par la dépêche de Ferdinand à Pontano. Voy. Trinchera, Cod. Arag. vol. II, p. I, pag. 156. 2. La fin de la dépêche a été donnée en note, pag. 45. ^ APPENDICE. 20 637 Le Pape considère la ligue comme une chose faite. Il a envoyé à Venise, de concert avec Ascanio, une rédaction des articles, telle qu'il veut que l'accepte le sénat. Détails sur la reine de Hongrie et le différend de Monte Ritondo. « Magnifici Domini mei observandissimi etc. simo ; « Avanti hieri scripsi aile Sig'« V» quanto havevo ritracto dal Papa, et da altri circa la practica délia Lega, et quelle che Vinitiani havevono reso luto et facto intendere al Papa (1). Dapoi per altre vie riscontro il mede et le dimonstratione che il Papa et Monsig. Ascanio fanno al Oratore Vinitiano più che il solito, denotano ancora queste pratiche essere molto innanzi. Il Revmo Cardinale di Napoli mi ha declo in secreto per cosa certa sapera che la lega tra Papa et Vinitiani si tira innanzi, et di quà è aiutata per ogni via : et di già il Papa, per la buona intentione gliene danno Vinitiani dimostra tenerla per conclusa. Altri partichulari non intragho da Sua Signoria Reverendissima. « Da un' Amico di autorità et degno di fede ritragho il medesimo mi ha decto Napoli, et più che il Papa et Ascanio hanno facto una forma di Capitoli nel modo vogliano la Lega da Vinitiani, et mandata ad Vinegia : è partichulari de' capitoli non ritragho, ma per quelle m' è fatto intendere non potrebbono essere né più honorevoli, né più a proposito del Papa et seconde il bisognio délie presenti occorrentie. Una copia medesimamenle di questi Capitoli n' è stata mandata ad Milano, con ordine che, volendo limitare o agiugnere, il Sig'" Lodovico cosa alcuna, lo possi fare per la via deir Oratore suo résidente ad Vinegia. Questo è quanto sino ad hora intendo et ritragho in questa practica. « E' Brevi in favore délia Regina di Ungheria, corne per altra intendesli. furono commessi, et questi regii ogni di sollecitano la expeditione L'Abate Roggio per ancora non è arrivato Chiesa : « Le Sig'« V« interono per le ultime la dismontratione haveva facta il Sig. Julio Orsino in Monteritondo verso il Sig"" Organtino. Segui de poi che decto Sig' Organtino, chiamato dal Papa, venue qui, et fuda S. Sanc tità alla presentia de Revmi Sig' Cardinali Orsino, Ascanio et S. Giorgio, et richiese el prefato Sig" Organtino che volessi promechere ad S. Sanc lità di non dare ricepto in Monteritondo ad altra genti che quelle délia et decto Sig« Organtino, non volendo promectere questo, dopo una grande dispute, S. Sanctilà si volse al Cardinale Orsino dicendoli provedesi aile cose sue. Subbito il Sig'" Julio suo fratello chavalco a Mon teritondo con circa L*» Balestrieri a cavallo, et giunlo la, quelli huomini non lo volsero acceptare denlro nella Terra, Il Cardinale Orsino havendo notitia di questo, stamane innanzi giorno chavalcb, et intendesi pure che 11 huomini hanno acceptalo la Signoria Sua, ma non il Sig'" Julio ne le 1. Cette lettre manque dans la filza. 638 APPENDICE. genti. Il Sig'' Organlino si Iruova qui. Di quello seguirà più ollre in quesla cosa le Sigi" V'' ne saranno advisate. « Del Cardinale di S. Piero ad Vincula non mi occorre dire altro. . . . « Rome ij Martii MGGGGLXXXXIj (1493). « Serv. Phy. Valorius orat. » (ylrcA. Florent. Lettere agli Otto di Pratica, class. X, dist. 6, n° 9, a c. 276.) 21 La ligue va se faire, le Pape, les Vénitiens et le duc de Milan étant d'accord. Gurieuse conversation de Valori avec le Pape. Habileté oratoire de l'ambassadeur florentin : il commence par prier le Pape de confirmer le pardon de Santa Maria del Fiore ; il proteste ensuite du bon vouloir de la Seigneurie pour pacifier le différend de Virginie Orsino, puis il aborde le sujet sur lequel il tient tant à être renseigné^ sur la ligue. Il s'étonne que le Pape qui désire si vivement s'entendre avec Virginie Orsino, res serre ses liens d'amitié avec d'autres puissances et fasse de nouvelles ligues. Réponse du Pape qui ne nie pas qu'il ne soit question d'une ligue avec Venise, mais il n'y a encore rien de fait. Il est plus réservé au sujet du duc de Milan, sans cacher toutefois que Ludovic veut se détacher des Florentins. Quant au roi de Naples, le Pape cherche à lui être agréable; il l'a montré dans l'affaire de la reine de Hongrie. Sur la fin de l'entretien relatif à Monte Rotonde, survient le cardinal de Santa Maria in Porticu qui plaide la cause des Florentins et la recommande au Saint-Père. « Magnifici Domini mei observandissimi etc. « Gircala praclica délia lega, oltre quello in ha dette il Papa, come appresso intenderete, sono certificato da persone da prestarvi interamente fede, che la lega sanza manche è per andare iifnanzi perché Vinitiani ci vengono volentieri : et appresso, che lo Stato di Milano medesima mente alla sécréta o alla schoperta, come parrà al Papa, consente venire in questa Lega. Et qui, seconde ritragho, oltre al consentire di venire nella Lega, scrive il Sig»' Ludovico confortando il Papa a fare quanto più presto puo la conclusione. Ricordo ancora ad S. Sanctità che debbi dare la prestanza aile genti, ordinarle tucte et ridurle nel dominio suo nanzi la publicazione délia Lega. Da molti giorni in quà ogni di più si vede tutti segni et andamenti del Papa nelli Oratori Viniziano et Ducale de credere tucto il ritracto soprascripto. L'Oratore Vinitiano da IIIj giorni in quà, ogni diè stato a Palazo col Papa, con Monsig. Ascanio et Oratore Ducale a strecte practiche. Questo Oratore Ducale nel parlare suo si fa anchora ghagliardo; et medesimamente il Papa. Scrivo aile Sig'« V" quello ritragho in questa practica, e segni et andamenti vegho : quelle hora ne faranno il iudictio lor parrà. APPENDICE. 639 « Stamane per non parère insalvaticliilo, per mostrare fede, et molto piùper ritrarre qualche cosa in questi andamenli dell' animo del Papa, sono stato a piedi suoi, et monslrando prima la fede, observautia et buona dispositione délie Sig''= V« verso S. Sanctilà, li domandai di gratia la con firmalione del Pardono di S^» Maria del Fiore. La Sanclità Sua, facto meco qualche doglienza délie cose seguite, giustificandosi corne ha fatto molle volte che da lui non è rimasto di non volere per figliuoli le Sig'« Vostro. Finalmente mi consenti per questo anno il perdono consueto plenario in Sancta Maria del Fiore, et ha commisse il Brève accio aparischa la confirma tione, el quale m' ingegnero mandare quanto più presto mi saro possibile. « Conferimmi da poi la Sanctità Sua come lo Abate Roggio s' era schu sato seco del non essere ito a trovare il Sig'" Virginie come promisse, per havere recusato io lo andare etc. con dire alla S. Sanctità che in questa cosa del Sig"" Virginie c'era molto più l'intéresse délie Sig'^ V che délia Maestà del Re : et che per questo quelle ci dovevano essere più pronte ad intromettersi nella differentia : giustificando nondimancho le Sig'« V"^ che mi havevano data ampla commissione di fare con Virginie ogni opéra, e con li agenli qui per lui etc. Che questo fare con Virginie ogni opéra, decto Abate lo interpréta, che le Sig'*' V« voglino dire vadi a trovare la S. Sig''», et per questo solamente me biasimo délia renitentia dell' an dare etc. Risposi ad S. Sanctilà non havere ad allro fine recusato l'an dare, che per non havere expressa commissione dalle Sig'" Y*^. Et quanto sione : ad essere questa cosa di Virginie più interesse vostro etc. sanza intrare in altro, me ne rimessi ail' iudicio di S. Sanctità faccendoli quesla conclu che le Sig'° V« in questo et in ogni altra cosa, faranno sempre verso S. Sanctità l'uffictio di veri et buoni figliuoli. La Sanctità Sua mos tro non esserli dispiaciuto l'havere recusato io questa andata, dicendo che le Sig'" V« erano prudentissime, commendandole, che non si volessere intromettere in cosa che più tosto ne havessino a portare caricho che honore o grade ; et in questo mi parve S. Sanctità mostrasse di essere certa che le Sig''' V^ vanno sue a buono cammino. Et ultimamente mi dixe, che inteso si sarà l'anime di Virginie se è per venire ad accordo o non, S. Sanctità forse indurrà qualche partito che non sarà aliène da l'ho nesto, et il Sig"" Virginie non se ne potro discostare. « Discorrendo in questi ragionamenti, domandai S. Sanctità che ha vendo si buono animo di venire alla compositione col Sig'" Virginie, et di vivere in quiète, donde procedeva cerchava di reslringersi con altri potentati et fare nuove leghe. Risposemi esserne constrecto per assicu rarsi da questi Baroni et da altri che non se stimavono : nondimancho quando queste differentie di Virginie posassino, che la Sanctità Sua non era tante inanzi con le practiche, che non potessi vivere libère et essere padre comune. Replicai che si teneva per cerlo che a questa liera fusse obvigato in modo non potessi tornare a drietro. La S. Sanctità giurando sopra il pecto sue dixe non havere facto ancora conclusione nessuna ; ma bene era in sua libertà potere concludere la legha, confessandomi aper^ lamente ch' è Viniliani nel Gonsigiio de Preghai havevono diliberato di venire in lega seco ; et che ad Vinegia di già haveva mandati e Gapitoli 640 APPENDICE. nel modo voleva la legha : et narrandomi qiieste cose domandai la Sua Sanctità dove lassava lo Stato di Milano, clie per ogni homo si diceva intrava in questa Legha. Risposemi : Ambasciadore, vol Fiorentini siate molto obvigati a quello Stato di Milano : Quando se li ragione di spicharsi de voi pare che se li spiclii el cuore ; et non vorrebbe lassarvi per cosa alcliuna. Risposili, che adunche a questa hora Milano ci haveva lassati, o vero s era delibrato. La S. Sanctità sanza intrare in altro dixe che non quà : sapeva quello si fussi per fare, ma mi faceva bene fede che la maggiore passione havessi il Sig»' Ludovico era di spicharsi dalla amicizia délie Sig'c Vostre. Quando nominal Milano di entrare in leghe parve tucto si risentisse, et domandommi subito quello ne sapero et da che tempo in risposeli che per la conversatione si mostrava tra loro et per le offerte facteli il Sig^" Ludovico, si faceva questo iudictio. Ileplicommi assai cose sanza confessarmi expresse le partedi Milano. « Dixemi anchora che la Maestà del lie gli haveva facto intendere e questi dî passati più volte efficacissimamente il suo buono anime verso Sua Sanctità, et di volere essere pro buono figliolo, offertoli et promes soli lanto bene quanto è possibile : di che dixe pigliare piacere assai ; et Sua Sanctità era in animo, come haveva facto ne Brevi di Ungheria, con tinuare in beneficarlo per essergli buono padre. « Di Monteritondo mi dixe tenersi bene contento del Sig»" Virginie et Arciveschovo nostro che in questa cosa s' erano portail bene ; et pero la S. Sanctità leverebbe la gente da Monteritondo et metterebbe daccordo il Cardinale et Sig'' Julio col Sig'" Organtino. « Finiti questi ragionamenti sopraggiunse il Cardinale di Sancta Maria inPorticho, et subbito fu ammesso. 11 Papa comincio a narrargli succin tamente e discorsi haveva facti meco, monstrando in fine l'animo pro essere, vivere irx quiète, et il lie et Sig»" Virginio tenere per figlioli etc. il prefato Cardinale con parole mollo savie conforté la Sanctità Sua alla quiète e ad essere comune padre, raccomandando le Signorie Vostre lanto de cuore et amorevolmente quanto vi potessi esprimere ; mons trando al Papa con parole molto honorevoli per la convicinità, per la promptitudine, pèr li ingegni, per la fede et religione, et per naturale inslituto délia Ciltà nostra verso questa Sancta Sede, la S. Beatitudine doveva fare capitale délia llepubblica nostra quanto di nessun' altro Potentato d'Italia. Le quali cose il Papa mostro consentire, dicendo che sempre délie Signorie Vostre farà capitale grandissimo. Ma veramente il prefato Cardinale mérita di essere ringratiato dalle Sig'= V^, aile quali m' è paruto dare questa notilia, perché intendino le opère delli amici loro. « Messer Francesco de Montibus oratore llegio parti di qui hieri con la expedilione dei Brevi d' Ungheria. « Altra nonho da dira aile Sig'°V" aile quali del continue mi raccomando. « Rome die vnij Martii 1492 (1493), hora octava noctis. « Aile Lettere vostre de V non occorre allra risposta. « Servus Phy. Valorius orat. » {.Arch. Florent. Lettere agli Otto di Pratica, class. X, dist. 6, n" 9, a e. 283.) APPENDICE. 22 641 Accord entre le Pape et Virginio Orsino. Conditions de cet accord. Le Pape remercie ceux qui se sont entremis dans cette affaire. Contrat de mariage entre don Goffré, bâtard du Pape et donna Sancia, fille naturelle du duc de Calabre. << Exemplum Litlerarum Ser Antonii Guidocti de Colle Scribe Floren Ihii ad Magnificos Dominos Octoviros Practice Excelse Reipublice Flo rentine. — Dat. Rome die xv g augusli 1493. » « Magnifici etc. « lliarsera per non havere tempo scripsi aile Signorie Vostre sola mente le stipulationi di quesle cose essere facte, rimettendomi ad hoggi a dire i parliculari, che appresso le Sig'® V*^ intenderanno, cosi dello accorde corne del parentado. « Hieri al conspecto del Papa furono facte le stipulationi, dove inter vennono e Revmi Cardinali di Napoli et di Monreale, lo Oratore di Spagna et io; et parte lo Illmo Don Federico et homini del Sig'' Virgnio. Prima fu lecto uno contracto, corne a stanza de Potentati d'italia, et pro bono pacis, il Papa era contente terminare le différence havute col Sig"" Vir gnio : et affine che conslassino essere terminale lionorevolmente, la Sanctità Sua voleva cli' el Sig'' Virgnio depositasse le Terre apresso i Revmi Cardinali ad Vincula et Monreale. Tamen in facto la Sanctità S» era contenta dare concedere et confirmare quelle Terre al Sig"" Virginio et Successori, et liberarle da ogni caricho havessino dalla Chiesa : et pero voleva che il deposito si faceva non durass i più che insino ad festum omnium Sanctorum ; et passato decto tempo i Cardinali prefati fussino tenuti sanza alcuna exceptione restituire le Terre al Sig»" Vir ginio : et hac condictione uno homo di San Piero in Vincula che era pré sente come suo procuratore, et Cardinale di Monreale acceptorono il diprosto, promectendo iureiurando, le Terre lenere a stanza del Sigi" Vir ginio, et a quelle restituirle immédiate, passato il tempo sopra scripto. Moite altre cautele erono agiunte in questo contracte per sicurtà del Sigi- Virgnio, che la forma di taie diposito non si alterrebbe, che non sono necessarie scrivere. « Dipoi fu lecto un' altro contracte contenenle, il Sig'' Virginio, per la concessione et liberatione délie Terre a se et a Successori, pagava al Papa Ducali xxxv mila d'oro, et S. Santità li dava le belle in buona forma délia concessione et liberatione : et inmediate, in nome del Sig'' Virginio da quesli suoi homini et procuratori furono portati in una cassette bene grande e denari, et aperti piîi sacchetli di Ducati, fu facto lo acte délia soluticne. Il Papa allhora domando se era tucta la somma de denari. Don Fe. rispose che solamente erono Ducati xv mila. Et che del reslo sino in xxxv mila supplicava la Sanclilà Sua sopra la fede del S. 41 T. 11. 6i2 APPENDICE. Ue el di Sua Excellenlia farne tempo di uno mese al Sig'' Virgnio. El sanza tare altra obligatione Don Fe. la Sanctità Sua fu contenta, et confesse havere ricevulo xxxv mila Ducati dal Sig'' Virginio quietandone la Sig'" Sua etc. Da poi la Sanctità Sua consegno in mano a decti procuratori del Sig'" Virginio HIj^»'" Bolle piombate, délia Concessione et liberatione di queste Terre di ogni caricho et depeudentia havessino dalla camera apostolica. « Questo è in sustantia l'acordo seguito tra il Papa et Sig'' Virginio. Quo facto, il Papa se venire Don Geffre suo figliuolo quale è di etk d'anni xn in xiii, veramenle di uno bello et grato aspecto : et prima facti riconoscere lucti i mandati ha Don Fe. dal lie, Duca di Calabria el Principe di Capua, fu lecto il contracto di matrimonio, nel quale prima si narrava corne a stanza et requisilione dei Serenissimi Ue et llegina di Spagna, et pro bono pacis, il Papa veniva in affinità col Serenissimo Ue Ferdinando, et in vice et nome di loro Maesta et Excellentie. Don Fede rico prometteva dare per Donna allô Illmo Don Geffrè figluolo di S. Sanc tità, madonna Xances figliuola del Duca di Calabria, et per dota di decta Mad"'' Xances, dare al prefato Don Geffré il Principale di Squiliaci et Comitato di Cariati che sono nella provincia di Calabria, in perpétue a se et suoi successori, con tulle le Terre, fortezze et pertinentie loro ; e quali Stati quando di entrata per ciascuno anno non ascendessino alla somma di Ducati dieci mila, la Maestà Uegia in tal caso fussi obligata lasciare pigliare le coite di tanti focholari che fa cessi la decta somma. Promec teva anchora la Maestà Uegia condurre a comune con S. Sanctità Don Geft'ré predecto, et darli solde per x mila Ducati lo anno, et il medesimo promecteva darli la Sanctità Sua. Et cosi Don Jeffré veniva ad havere solde per xx mila Ducati lo anno. Narra etiam questo conlraclo che taie matrimonio stia secreto sino a Natale proximo future, et a quelle tempo il Papa sia tenuto mandare Don Geffré a Napoli a consumare il matri monio con Madonna Xances, et la Maestà Uegia alhora è obligata inves tire Principe et Conte de prenominali Stati il detto don Geffrè iuxta indulta et constitutiones Uegni, consegnandoli le Terre fortezze et ogni sito et pertinentia loro : et per Napoli et per il Uegno ad use di Principe fare cavalchare Don Geffré, il quale, da poi sarà slato uno mese in due a Napoli nel suo Slato, la Maestà del Ue sia tenula darli licentia che ritorni a stare a Uoma presse del Papa, lasciando pero la Donna nel Uegno. Promette il Papa dare per ornamenli a Madonna Xances Ducati X mila. Molle altre obligationi et conventioni, et in eventu morlis, et decedente Don Geffre sine liberis, conteneva questo contracto; le quali non essendo necessarie non narrera altrimenti. « Consentito et stipulato taie contracto per le parti, da poi per verba de présent! Don Geffrè contraxe matrimonio con Madonna Xances in persona diDon Federico, come suo procuratore, al quale in signum ma Irimonii decte, et S. Exe* ricevette lo anello. Ne questo acte per con fessarsi Donna, et come Donna ricevere lo anello Don Federico, passe sanza grandissime risa et festa : et ultimamente con molta letitia Don Federico come parente si abbraccio col Papa et con tucti i parenti di Sua APPEiNDICE. 643 Saiiclità. Et io in nome délie Sig'« Vostre ne raonstrai con ciascuna délie parti piacere et contento quanto mi fii possibile. « Il Papa, da poi furono stipulate et confirmate hinc inde lucte le pre decle cose, voltandosi verso Don Federico, te uno lungho discorso amo revole veraraente, monstrando lu amicitia in minoribus ha sempre liavutu colla Maestà Regia : et per questo il dispiacere et afifanno haveva liavuto da poi fu assumpto per le cose seguite. Aile quali, dapoi che noslro Signore Idio haveva dato buono et pacifico fine, la Sanctità Sua si era resoluta abandonatamente essere una cosa medesima colla Maestà Sua, « ne altro capitale fare délie forze et facultà di S. Maestà, che délie sue proprie; et per l'honore, conservatione et quiète di quella, et stato suo era parata la Sanctità Sua mectere tucte le facultà et la propria vita. Da poi voltandosi verso dî me la Sanctità Sua ringratio le Sig''' V^« délie opère buone hanno facto in questi assecti, délie quali, per essersi portati in queste controversie tanto bene et virilmente, non solo restava sima : bene contento, ma confessava con quelle havere obligatione grandis et per questo et per la observantia che naturaîraente la Vostra Excelsa Ilepublica porta a questa Sancta Sede, et per la coniunctione et amicitia che quella ha con la Maestà Regia, la Sanctità Sua medesima mente si era resoluta essere buono padre aile Signorie V^ et per honore et conservatione di quelle et Stato loro, mettere le facultà et la vita pro pria, non altrimenti che facessi per lo Stato suo. Dicendone che a mag giore expressione del suo buono animo, tucte queste cose per suo Brève voleva significare aile Sig'« V". « Per Don Federico prima fu risposto alla Sanctità Sua ad ogni parle, con prudenlia et officiosamente. Da poi io con quelle piii accomodate parole che mi occorsono, risposi alla Sanctità Sua confirmandone la observantia délie Sig»® V^ verso questa Santa Sede, et epsa Sanctità, la quale se ci teneva bene satisfacta délie Sig'^ Vc nelle cose seguite, ero certissimo che molto meglio si terrebbe in futuro, cerlificandola che del suo buono et paterne animo verso le S''- V", et dello accorde di Virginie et parentado col Re quelle piglierebbero tanto piacere et contento, quanto di altra cosa potessino intendere : et quelle medesimo animo che Sua S'a diceva havere verso la Vostra Excelsa Republica, ero certissimo essere in V« Signorie verso la Santità Sua, la quale di quelle si poteva tanto servire et promettere quanto di altra amicitia che hàvessi. « Per il Cardinale di Napoli et oratore di Spagna, la Sanctità Sua fu commendata assai dello essere venuta a questi termini, dicendo che certamente hora S. Sanctità essendo in quiète et buona amicitia co Ba roni et potentati vicini, si poteva dire fussi più Papa che non era suto per il passato, confortando quella a conoscere questa via et conservarla. Ultimamente la Santità Sua commisse fussi resoluto lo exercito et le genti mandate aile Stanze. « « Questo è lo effecto di quanto hieri ne fu facto. Domane uno huomo di Sancto Piero ad Vincula et uno di Monreale si debbono transferire a pigliare il diposito délie Terre, et faranno ogni dimonstratione di tenerle a stanza de Due Revmi Cardinali. In questo 6-ii il APPKNDICt:. modo tandem sono lerminato lu differenlie dello Terre, et si è concluso Parentado (1). « Alla buona gralia di V« Sig'»^ mi racliomando : etc. » (Arch. Fiorenl. Leliere agli Olto di Pratica, class. X, dist. t), ii" 18, a c. :2i.) 23 Ralificalions des stipulations du mariage de Don Goffré et de donna Sancia. Assassinat de frère Adam, ex-confesseur du pape Innocent Vlll. « Magnifiée Vir et niaior honorande. Mando alla Magniticenlia Vostra la presente copia di leltera scrillami da uno amico da Roma : lo non so se queste nuove mi da sono lutte vere : dollc alla Mag'-' V« cosi corne le sono, et allei mi racomando sempre. a Ex Florentia die xxnij Martii 1493. « Servitor « Stephanus Castrucariensis. v Au dos : « Mafjul/lco Viro maiori meo obsercandissimo Petro de Vectoriin Commissario Caslricari honorando Caslricari. » {Firenze. Archivio diStalo. Carie Slroziane, Filza 246, a c. 35. Avvisi del tempo di Papa Alexandra 17.) c< Uoma « Per farvi parte délie nuove di Francia, bencliè siano nuove alquanto vecchie, lamen perché le lio avuto di bon loco, videlicet da Mess. Aloysio Cagliacha secretario del Cardinale di Valentia, ve ne do notitia speliale. « (mprimis V accordo essere facto tra la Sanlità di Noslro Signore et la Maeslà del nuovo Ke di Napoli, benchè lioggi siano intrati qualtro suoi imbasciadori tutti vesliti a negro, per dare nuova obedientia, se dice sono venuti a pacli facli et ad conclusioni stabilité etc. El Sig'" Don Gof fredo Figliuolo del Papa lia preso per mogliere la figlia bastarda del Ke cum Ducati xij mila di dote, la qual li da di Stato sopra il Marchesato di Squillacei con le sue pertinentie, et con Conducta di Ducati otto mila dal lie et totidem dal Papa. « El Conte di Pitigliano è facto Capilaneo générale délia Legha del Re. « El Sig.'' Virginio è crealo Vicerè del Regno. 1. Satisfait de la restitution des cliàteaux et du procliaiu mariaye de son fils Goffré avec Donna Sauciu, le pape, qui n'était entré dans la ligue du 23 avril 1493 que pour peser sur l'esprit de Ferdinand et l'amener, par la peur, ù ses volontés, changea de politique; il s'attacha à lu fortune des Aragouais, laissant les confédérés qui d'ailleurs n'avaient pas attendu ius(iu'a ce jour itour entrer dans de nouvelles intrigues. APPENDICE. 645 « El Duca di Calabria fîgliuolo del presente Re Alfonso è faclo Capitano délie gente d arme del Re. '< « Don Federigho, Capilano Générale délia Armata. El 8ig'" Julio, el Sig'" Organtino, et il Sig"" Vicino, di nuovo conducli col Re con oplime conduclioni. (< « Delli CoUonnesi, una parte col Re et 1' altra con il Papa : et di nuovo el Sig"" Prospero è fermalo cutn il Papa cum Ducali x.xiii milia. El Re Alfonso ha dalo de intrata Ducati 80 milia al Duca di Calabria suo figliudo, fra slato el provisione, che prima ne aveva solo x milia. 　« Don Federigho che prima ne haveva xxnij milia ne ha havulo 60 milia per haverli restituito lo Slato che fa dicta somma. 　« Alla regina ha dupplicalo le entrate, che haveva xij milia Ducali : ne ha al presente xxinj, et confurmata Regina ut prius. 　« Et a diminuilo tre graveze a tutti li subditi del Regno. 　« A diversi Signiori facli gran presenti et di denari, et relaxalione di Stato. 　« AUo Archiepiscopo di Cosenza che era Castellano di S. Anguolo ha facto grande honore et grande offerte et si dice lo farà Cardinale. 　« A Mess. Paris Pinello ha mandato a donare certa quantilà di danari, et scriplolimanupropria che vadia a Napoli. 　« Al Conte Antonio dalla Mirandola ha mandato a donare Ducati 400, el mandato per lui vadia a Napoli. 　« A lucti li mercatanti he salisfaclo secondo si dice tutti li debiti d suo padre, et di poi facta una contentalione publica di danari inextima bile. scripte : 　« Tucte quesle cose a Roma son vecchie, et cosi per diverse vie in Firenze anchora credo sian vecchie , ma a voi sono certo, la niaggior parte saranno nuove. 　« Qui a Roma al presente si dice che il Papa mandera Valcntia con gran triompho a coronare il Re nuovo. 　« Et si aspecta nnovi Cardinali in quesla Pascha, benchè ci sianno grande controversie fra li Cardinali, maxime che Portugallo infra gliallri non ne vuole sentire cosa alchuna. El numéro delli Cardinale fuluri si dice essere otto, li quali non nomino perché varie loquuntur Guriales. « El Sig'" Ursino marito di Madonna Julia sposa di Chri" (.9/c), di nuovo ha havuto in governo Carbognano el Julianello. « Terracona governatore di Roma si diceva a Napoli, et il Zapata si dice succédera al governo di Roma. « Frate Adam confessore di Innocentio, hieri matlina poichè fini la sua predica in S, Auguslino, in camera sua fu amaccialo de xviij ferite et non più, et non si fa da clii. Dicesi che predicava troppo apertamente contro li Marrani (1). '< Haveria da dire moite altre cose, ma la caria mi raancha, etc. 1. (1494) ... « E a Roma è stà Irova uiorto ultuiiamento iu loto, cou 20 feride, uq frate Carraelita, noniinado Maostro Adamo da Zenoa, cbe a predicà della simonia del Papa : e se giudica che tal morte sia successa per sua opéra. » Malipiero, Annali Veneli dans YArchivio Storico Italiano, t. VII, parle i, pag. 3t8. ()46 APPENDICE. U Entrevue d'Ascanio et du Pape. Ascanio engage le Pape à rester neutre et à quitter le parti des Aragonais, et ce, pour le bien de l'Église. Réponse (lu Pape qui préfère perdre la niifre, l'État et la vie, que d'abandonner Alphonse. Conversation sur le même sujet entre le Pape, le cardinal de Naples, le cardinal Orsino et les orateurs napolitains. La flotte française est à Ostie. « Magnifiai Domini met observandissimi etc. a Hiersera scripsi ad V" Sig»" quanto mioccorreva, et la lettere sarà alligata colla presente. 11 lievmo Ascanio questa nocte stelte col Papa a solo per lo spatio di v hore, et resto a cena et abergo in Palazo. Di nuovo stamani fu con la Sua Santità et assendosi convenuti tutti e Signori Car dinali in Gamere del pappagallo per andare in Cappelle a celebrare l' l^ffi tio de morti, il Papa li fè domandare dentro, et alla presentia di Ascanio dixe loro, come epso Monsig. Ascanio are venuto da S. Santità per fare r Uffilio di buono Cardinale, et ricordarli moite cose che erano tutte in questi tempi a benefizio grande di questa Santa Sede, et intra le altre liaveva confortato la Sua Bealitudine a volere in questa guerra stare neutrale, e tutti volere per figliuoli ; perché quando facessi altrimenti, il Xristianissimo Re, per essere deliberato proseguire l' impresa sua del Re gno, potrebbe volgere le forze sue contro lo Stato di questa Santa Sede, et fare infiniti damni : et per non possere S. Santità resistere a tanta forza, meglio era volessi cedere V impressa al Re di Francia et con sua Maestà cerchassi di stare bene, che volere opponersi con certeza délia perdita et ruina di tucto questo Stato. A questa parte la Santità Sua dixe havere risposlo al prefato Monsign. Ascanio, che haveva preso la defensione del lîe Alphonso per esserne tenuto de iustitia per il pheudo ha con questa Santa Sede. Per questo la Santità Sua era deliberata in tutto perdere la mitria, lo Stato et la vita propria prima che manchare alla difesa del Re Alphonso. et quantunque il Re di Francia fussi potente, né havessi forze (la resisterli, sperava che Dio lo aiuterebbe : replicando di nuovo con parole efficacissime che prima era disposto morire che abandonare il Re Alphonso. Monsign. Ascanio parlo che era venuto, come havea decto il Papa, a fare l'uffitio di buono Cardinale ; vedendo lo Slato Ecclesiaslico in che pericolo stava, li era paruto conveniente ricordare alla Sanctità Sua che pensasse alla salule di questo Stato, siccome havevono facto e Si gnori Fiorentini, e quali, vedendo non potere resistere alla forza del Re, di Francia, si erano adheriti aile parti di Sua Maestà. El benchè il Papa non havessi voluto acceptare questo ricordo, a Sua Sign'" bastava havere facto l'uffitio di buono Cardinale et servitore di S. Sanctità. Et decte quesle parole, il Papa uscî fuori con tucti e Sig' Cardinali et ne ando in Cappella : e Monsig. Ascanio vesto dentro : et facto coUatione su le xviij hore con molta acqua chavalcho et a diriltura ne nnd?) ad Hostia a trovarquelli Sig' APPENDICE. 0'i7 deir Armala. Nel partirsi mostro ne modi et gesli suoi andarne molto contenlo. Alphonse : « Ho ritracto appresso da un Cardinale amico, corne il Papa a Revmi Cardinali di Napoli et Orsino, et alli Oratori Regii ha decto che Monsig. Ascanio non è venuto qui ad allro effecto che per disporre la S. Sanclità a spicharsi dal Re Alphonse, et alli mostro infîniti et grandi mali danni et pericoli sopporterà la Sanctità Sua quando persisti in favorire il Re et e converse, molti béni quando lo lassi. Et che in effecto la Sanclità Sua dixe havere risposto al prefato Monsign. Ascanio che prima è dehberato morire, che abbandonare il Re Alphonse ; et a predecti Car dinali et Ambasciadori ha affermât© il medesimo, che mai voilera con Francia, giurando a Die che mai li occhi di S. Sanctità vedrebbono quelle Eccellentissimo Re venendo corne inimico sue et del Re Alphonse. Et se pure sarà costrecto dalla forza, ara deliberato pigliare taie partito che salvasse la persona : acconnando partirsi d' Ilaha. Et in questo proposito la Sanctità Sua afferma volere stare tante fîrma et coslanle che più non si potria dire : et del continue consorta la Maestà del Re a non perdersi d' anime et prepararsi alla difesa vivamente, che Dio non abbandontrà (( loro Sanctità et Maestà. Per molti si fa iuditio che il Papa con effecto habbi a continuare et stare ferme a favere del Re per havere un figliuolo in Spagne et un' allro nel Reame, e quali tucli stanno per sicurtà délia fede di S. Sanclità : molli allri sono di contrario iuditio, ch' el Papa infine s' habbi accordare con Francia, et che di già in secreto non sia d'accordé con Monsign. Ascanio. alcuno : « L'Armata franzese si slà ad Iloslia et non fa danno ne offensione qui il Papa ancora non fa più provisioni che s' habbi facte sin qui. Allro non mi occorre dire ad V'' Signorie, in gratia délie quali del continue mi rachomando. « Rome die iij Novembris 1494. « Excelse Dominationis Vestre Servilor « Antonius Gumocxcs de Colle » Au dos : « Magnificis Dominis Octoviris Practice Reipublice Florentine Dominis meis observandissimis etc. Florenlie. « {Arcli. Fiorent. Lettere agli Ollo ai Pratica, class. X, dist. 6, n" 10, a c. 564.) •25 Traité passé entre le roi de France Charles VHl et la république de Florence, le 25 novembre 149i. « lu Dei nomine, amen. Anno Domini nostri lesu Chrisli ab ipsius 05-8 APPENDICE. salulifera incarnatione millesimo quadi'ingenlesimo nonagesimo quarto, indictione tertia décima, die xxv mensis novembris. Aclum in populo Sancti Laurentii de Florenlia in domo heredum Laurentii de Medicis de Florentia, presenlibus tesUbus ad infrascripta omnia et singula vocatis, habitis et rogalis, cum clarisslmo artium et medicine doctore magistro ïlieodoro Guanieno cive Papiensi, consiliario et physico ordinario infra « scriptc régie malestatis et Nerio Gini de Gapponibus cive Fiorentino, et ser Bartolomeo Dominici, ser loannis de Bindis cive et notarié publice fiorentino nec non consiliario infrascripte christianissime régie majestatis. Cum hoc sit, quod niens.ibus elapsis, causa nonnuUorum civium civi tatis Florentie, qui malo ducti consilio christianissime regis malestati adversabantur ne regia sua malestas posset suam iustissimam impre siam exequi, quam sua christianissima malestas facit pro récupératione sui regni Neapolilani, eadem christianissima malestas moverit bellum Dominis Florentinis, nonnuUaque opida vi ceperit, aliaque sua sponte se dediderunt ; et advertens sua christianissima malestas quod semper populus florentinus fuit, est et semper erit sue christianissime males tatis, suorumque predecessorum devotissimus, volens cum eis, proul decet magnanimum principem, clementissime agere et cuique ostendere animum suum non esse aliéna occupare sed sua recuperare; hinc est quod sua christianissima malestas ex parle una, et clarissimi viri do minus Guidantonius loannis de Vespuccis, Dominicus Baldassaris de Bonsis, cives et advocati florentini et spectabiles viri Franciscus Philippi de Valoribus et Petrus Gini de Gapponibus, cives florentini, tanquam syndici et procuratores excelsorum dominorum priorum libertatis et vexilliferi iustitie populi florentini, ex parte altéra, devenerunt ad infra scriptam conventionem, videlicet : « Primo : advertens sua prefata malestas quod omnia que hactenus contra suam regiam malestatem fuerunt gesta malo consilio, persuasu ac metu; et quia que metus causa facta sunt, nuUius roboris firmitatem obtinent, nec facientibus imputari debent, minusque nocere ; et quia Deus, in cuius manu corda principum sunt, piissimas, miséricordes ac clementissimas manus suas eum requirentibus porrigit, nec cuiquam ad eum venienti fores claudit, sed dona, munera, clementiam ac misericor diam corapartitur; et quod sic ipsi principes facere debent, cum christia norum omnis actio eorum debeat esse instructio; cumque principes deceat solertem reipublice ac libertatis curam gerere, et subditorum et amicorum et confederatorum concordiam investigare, ut regni sui et amicorum ulilitas et libertas persistât, et eius status, subditorum et amicorum iugiter servetur illesus ; idcirco sua christianissima malestas, perpetrata contra suam christianissimam malestatem oblivioni tradit; reducilque dictum populum florentinum in eo statu, et gratia sue chris tianissime malestatis, prout et sicut erat ante dicta perpetrata contra « Secundo : suam regiam malestatem. advertens sua christianissima malestas, quod Carolus Magnus huius urbis fuit primus restaurator et nominis Fluentie in Flo rentiam mutator, locorumque et oppidorum et arcium dater, meniumque APPENDICE. CA9 constructor, et temploriira aliquorum huius inclyle urbis edificator, vere sancte Crucis et aliarum reliquiarum ac ornamentorum templo sancti loannis (1) et aliis largitor; et quod sua chrlstianissima malestas liber tatis huius civitatis restaurator, paslor, conservator et defensor et sua benignitate fuit, aa eliam omnium tyrannorum fugator; adeo quod me rito ipse christianissimus rex Carolus octavus maior et maximus dici mereatur, presertim a populo florentino ; idcirco convenerunt ut ipse Carolus et successores sui, somper et orani tempore, pater patrie nostre, ac populi florentini tutor, protectop, defensor, et libertatis nostre con servator, ac eius tyrannorum fugator appellatur; et in introitu domi norum florentinorum, et in eorum iuramento semper nominetur pater patrie et conservator et protector nostre libertatis; cum ipse Carolus sub verbo regio polliceatur se fore semper conservatorem huius libertatis, et fugatorem tyrannorum eiusdem, et patrem patrie. « Tertio convenerunt ; quod civitas Pisarum et arx una cum oppido et arce Liburni, remaneant in manibus dicte régie malestatis, illasque reti nere possit durante sua impresia regni Neapolitani, iurisdiclione lamen, dominio et fructibus dominis Florentinis remanenlibus sicut antea : finita vero dicta impresia, promisit prefata regia malestas stalim predicta omnia et singula reslituere reipublice florentine, vel eius syndico, seu syndicis, omni exceptione seu impensarum aliquarum reslilutione re mola, salvis iuribus aliorum cum omnibus suis munitionibus, bombardis, spingardis, masseritiis et instrumentis quibuscunque, ad consolationem dilectissimi et devotissimi sui populi florenlini et ad eius honorem et dignitatem conservandam. Et ut omnes intelligant voluntatem regiam in illis retinendis esse duntaxat ad sue malestatis et sui exercitus securi tatem et commoditatem, non autem ad florentini populi detrimentum; et quoad hunc effectum intelligatur, impresia finita stalim, postque urbe Neapolitana polila fuerit sua malestas super tali impresia regni Neapo litani transegerit seu composuerit, sive per pacem, sive per longas indu lias duorum annorum aut amplius, aut quocumque alio modo vel etiam quacumque causa eadem sua malestas ab Italia recederet aut in ea esse desierit; et si accideret indutias fieri per biennium, et christianissimam suam malestatem ab Italia recedere, non intelligatur finita impresia per huiusmodi recessum, durantibus dictis induliis factum, dummodo dicta sua christianissima malestas durante dicto biennio in Italram revertatur ad dictam impresiam : et quod interim, durante dicta impresia, fiant bine claves dicte civitatis Pisarum, quarum unam rètinere debeat depu lalus a regia malestate, aliam vero rètinere debeant officiâtes dominorum florentinorum pro aperiendis et claudendis dictis portis, horis et modis consuetis. « Quarto : quia cives pisani in adventu dicte régie malestatis voluerunt proclamare in liberlatem et se eripere a dilione florentina, insigniaque et arma eorum deleverunt, multaque alla perpetraverunt, ut fertur, con cordatum et actum extitit quod omnia que dicta, acta et gesta por dictos 1. Le baplistiTt'. 050 APPENDICE. Pisanos, tam in communi quam in parliculari, fuerunt, indulgebunlur atque remittentur ipsis Pisanis : et ex nunc dicli domini florenlini remit lunt atque indulgent, absque eo quod aliquod damnum in personis aut. in bonis eorum possit inferri, et nihilominus etiam dicli domini florentini traclabunt eos honeste. Et si forte superioribus lemporibus fuerint aut multitudine vectigalium aut gravedinum oppressi, dicli Florentini mode rabunt dicta vectigalia, habita qualitate locorum et personarum, prout dictis dominis florentinis libère visum fuerit : et casu quo dicti domini florentini hac de causa rebellionis per eos facte innovarent aliquid contra personas vel bona dictorum Pisanorum, ex nunc liceat dicte régie males lati providere, prout sue régie malestali placuerit. « Quinto etiam convenerunt : quod civitas Serzane et arces dicte civi tatis, et Serzanilla et arx et oppidum Petre Sancte, remaneant etiam in manibus dicte régie malestatis durante sua dicta impresia ; fructibus tamen, iuridictione, dominio et iuslitia eorumdem ipsis dominis floren tinis remanentibus. Et quia lanuenses quorum dictus christianissimus rex est dominus supremus, fecerunt multa servitia atque obsequia eidem in dicta sua impresia, qui Januenses pretendunt se habere ius in dicta civitate Serzane et oppido Petre Sancte, dictorumque dominorum Floren tinorutn prefalus christianissimus rex est protector; volens et cupiens tôl ière dissentiones et discordias que sunt inter dictos Florentines et Janu enses, procurabit eos reducere ad concordiam et pacem, per amicitiam aut per iustitiam, omni vi et violentia sublatis : et casu quo non poterit dictes ad dictam concordiam et pacem per amicitiam reducere, aut per iustitiam, ut supra, dicta sua regia malestas, statim finita dicta impresia, dictas arces civitatum et oppida dictis dominis Florentinis restituet, cum omni bus suis munitionibus, bombardis, spingardis, masseritiis et instruments quibuscumque, omni exceptione aut impensarum aliquarum restitulione remota, salvis iuribus aliorum : et impresia dicatur esse finita, prout supra, in articule faciente mentionem de civitate Pisarum et oppido Li burni dictum est ; déclarantes quod dicta regia malestas omnes supra dictas arces tam Liburni et civitatis Pisarum quam Petre Sancte, Serzane et Serzanille, durante impresia predicta, retinere possit, ut supra, suis tamen propriis expensis. « Sexto convenerunt quod quicumque custodes ac castellani, qui du rante dicta impresia fuerint pro tempore positi per dictam regiam males latem in arcibus supradicitis debeant iurare et se in omni meliori modo et forma quibus dictis dominis Florentinis videbitur, obligare, se reslitu turos dictas arces et oppida populo florentine, secundum quod supra promissum est, niliilque pro restitutione huiusmodi petituros a republica ac etiam iurare et promittere debeant se non daturos dictas florentina ; arces et oppida alicui successori, nisi prius esse successor, sive succes sores promittant, et se obligent et iurent, se omnia de huiusmodi arcibus et oppidis et earum et eorum restitutione observaturos, modo et forma predictis (1). 1. '< pour sp rcnilrp un ronipte exact do la (lirficiiltô que la Ht''piibliquo éprouva à faire APPENDICE. 651 « Septimo convenerunt quod dicta sua regia maleslas durante dicta sua impresia possit retinere duos deputatos in dicta civitate Florentie, suis tamen expensis, qui debeant omnia occurrentia dicte régie malestati comraunicare cum diclis dominis florentinis vel aliis eorum magistratibus super hoc deputatis, vel aliis cum quibus voluerint, tanquam cum bonis et veteribus amicis, qui poterunt intrare et intelligere in omnibus eorum consiliis; et non tractabunt neque concludent aliqua concernentia statum aut négocia dicte régie malestatis, regnorum suorum aut sue impresie, nisi eis vocatis. Reliqua vero négocia privata vel publica dicti Florentini possint concludere more eorum solito, absque eo quod teneantur vocare dictos deputatos, nisi eis videatur, et hoc durante dicta impresia, sicul dictum est. rum ; « Octavo convenerunt : quia durante dicta impresia posset oriri questio inter gentes armorum dicte régie malestatis quas in dictis locis reliquis set, ex una, et habitantes in ipsis quoscumque, ex alla; et ne gentes dicte régie malestatis molestent aut dictis aut faclis habitantes dictorum loco quod eadem regia malestas committat capitaneum in dictis arcibus Pisarum, Liburni, Petre sancte et Serzane, pro partibus et stationibus eorumdem ; qui erit eius locumtenens generalis in locis prediclis, qui poterit manere in civitate Florentie aut alibi, prout ei videbitur : cui com municabunlur omnia négocia concernentia statum régie malestatis, ut prius dictum est, et poterit communicare omnia négocia concernentia fac tura guerre, per amicitiamet non per subiectionem; et habebit dictus ca pitaneus régie malestatis potestatem puniendi delinquentes homines suos morantes in diclis civitatibus, castris et locis. « Nono convenerunt quod dicti domini Florentini, durante dicta impre sia, que intelligatur fînita ut supra, non eligent sibi capitaneum. Armorum generalem, nisi primo facta collatione cum regia malestate, ut facilius hoc modo habeatur pro capitaneo homo gralus sue régie malestati. « Decimo : prefata regia malestas promittit restituere et ex nunc res lituit dicto populo florentine omnia et singula alla castra, oppida, villas, loca et civitates, per quemcumque hodie possideantur, que quocumque modo fuerunt possessa per dictum populum florentinum ante eius adven tura in Italiam ; ita quod dictus populus florentinus in illis libère domi nari, omnimodamque iustitiam rainislrare, omnesque redditus percipere acea omnia custodire possit, suoque nutu ac voluntate libère gubernare, prout antea poterat. Et quia possibile esset aliqua ex dictis locis resli lutis per hanc presentera concordiam nolle obtemperare regiis preceptis, convenerunt quod dicta regia malestas christianissima debeat facere lite ras patentes quibuscumque locis arcibus et castris, et eorum populis et communitatibus, qui seu que erant subdite populo florentine ante adven exécuter cet article, il faut parcourir le tomo VI des Atli Publici (Francia, Cartapocore). Nous y avons relevé onze lettres impératives de Charles VIIT, adressées Vùiuement aux commandants de ces places pour les obliger à en faire la restitution. Xous ne parlons pas de Pise, qui ne fat reprise que de vive force par les Florentins, en 1309, après une Intte de douze ans. » Note de Desjardins, t. T, p. 60.3, des Négociât, dipfnm. de la Frmice «»'(?/> fa Toscane. B52 APPENDICE. tum sue régie malestalis, ut debeanl se reponerein eius statu et iurisdic tione, prout et sicut erant ante adventum dicte sue régie malestatis. Et casu que se non reposuerint et non acceperint officiales florentines, tune liceat dominis florentinis vi etiam ad tracta compellere huiusmodi reni lentes ad parendum literis sue christianissime régie malestatis; promit tens etiam sua regia malestas prestare dictis dominis florentinis omne auxilium sibi possibile. « Undecimo : promiserunt prefati domini syndici, etiam restilutis su pradictis arcibus et oppidis quod quandocumque regia malestas predicta vellet redire in Galliam cum exercitu suo, vel ex Gallia redire ad dictam impresiam regni Neapolitani, tradere sibi passum et victualiam, suis lamen ipsius régie malestatis expensis. hendet ; « Duodecimo : promitlit regia malestas per se et successores suos, Flo rentiam urbem et florentinum populum eiusque dominum in perpetuum protegere, defendere et ampliare : omniumque amicorum eius amicum et benivoium, inimicorumque inimicum esse ; et quod in quibuscumque ligis et federibus cum quibuscumque regibus, principibus, ducibus, mar chionibus, communitatibus et rebuspublicis, fiendis, eam et eum compre ac etiam cum inimicis suis quibuscumque et maxime cum Januensibus, quorum prefata regia malestas supremus est dominus, pa cem perpetuam procurabit, prout supra dictum est ; ut tandem possit dicta florentina respublica et eius populus, omnesquè eius subditi, tute et libère navigare, et eorum merces et bona, quo voluerint, per terram et per mare ire, devehi et navigari facere : et e converse dicli domini Flo rentini promiltunt liabere amicos dicte régie malestatis pro amicis et ini micos pro inimicis, et non facere aliquam ligam seu confederationem cum inimicis dicte régie malestatis. conductum ; « Decimo tertio : promittit dicta regia malestas, tanquam verus pastor, conservator, tutor ac defensor et protector et perpetuus pater nostre pa trie, concedere, et ex nunc concedit omnibus Florentinis et eorum subdi tis tam presentibus quam fuluris, plenum, liberum et perpetuum salvum ita quod libère possinl, nunc et in futurum, in quibuscumque sue régie malestatis regnis, ducatibus, comitatibus, villis, castris, oppi dis, marchionatibus et principatibus, tam acquisitis quam acquirendis, tute et libère, semel et pluries, ire et redire, cum eorum mercibus, mer cantiis et rebus quibuscumque, et pannis cericeis et aureis ; et mercari et mercari facere, et nomina debitorum tam presentia quam futura exigere; resque et merces eorum, cuiuscumque speciei, materiei et qualilatis existant, etiam que ad presens, tam in dicto regno Neapolitano quam alibi, existunt vel que in futurum existent, portare et exportare et portari et exportari facere, tam per terram quam per mare ; ita quod Florentino rum navigia gallica esse intelligantur, et tanquam veri et naturales Galli utantur, et frui possint quibuscumque Gallorum immunitatibus et privi legiis prout haclenus consueverunt ; et possint etiam, in quocumque loco tam acquisito quam acquirendo per dictam suam regiam maleslatem, coiitraclus emptionurn, vendiLionum, permutationum, empliiteoticarios et quascumque obligationes facere et contraliere, et donare possint; ac APPENDICE. Gc3 eliaiii in omnibus prediclis locis testari, codicillari, et causa mortis et inter vivos donare, pro eorum libito volunlatis, in perpotuum : ita quod in bonis ibidem existentibus succedatur eis secundum formam et dispo sitionem slatulorum florentinorum ; et quoad hunc effectum, promitlil eliam dicta regia maleslas literas patentes naturalitatis dare pro libilo voluntalis petentis : et possint ubique etiam bénéficia et dignitates eccle siasticas quascuraque obtinere, ac si veri et naturales Galli nati essent, et quos inter Gallos sucs ex nunc dicta regia malestas connumerat et con numerari vult, de pleniludine sue christianissime dominice potestatis : promittens etiam dicta regia malestas, si ipsis dominis florentinis vide bitur et placebit, omnia predicta et infrascripta ia omnibus parlamento rum curiis confirmari facere, ac publice banniri per omnia sue malestatis régna et loca quecumque, et literas patentes cuique facere, maxime ut notum sit omnibus suis subditis de plenitudine potestatis sue Florentinos et eorum subditos vere naturales Gallos effectos esse. u Decimo quarto : vult dicta regia malestas, in signum evidentioris pre fate conservationis, tutaminis, proteclionis et ampliationis, et ut quibus cumque sit notum et manifestum quod pater huius patrie, verus et mani testus conservator et libertatis huius ampliator existet, et quorumcumque perpetuus tyrannorum fugator prout sui predecessores semper fuerunl ; et ad perpetuam rei memoriam de eius in hanc urbem felicissimo adventu et de restaurata libertate; quod dicta respublica florentina possit in portis urbium, civitatum, villarum, castrorum, oppidorum, arcium, palatiorum, navium biremium, triremium, carovellarum et quarumcumque aliarum qualitatumnavisiorum, etiam per eos ab ahis nolegiatorum sive conduc torum, déferre, affigere et portare, et affîgi, deferri et porlari facere arma, vexilla et banderias, quorum seu quarum campus sit azzurreus, liliis giallis sive croceis seu aureis seminatus, cum banda sculpta vel picla seu recamata in qua scripta siL LIBERTAS literis aureis. « Decimo quinto : quia dicta regia impresia cedit ad commune commo dum, ac eliam pro dicte conservationis liberlalis munere, promittunt pre fati syndici, nomine quo supra, in auxilium prefati chrislianissimi regis ad recuperandem suum regnum Neapolitanum, ex eorum mera libérali late, donare et solvere dicto christianissimo domino régi sue eius legip videlicet : timo procuratori, summam et quantilatem tlorenorum centum viginti millium auri et in auro largorum, temporibus et terminis infrascriptis, quadraginta millia infra quindecim dies proxime fuluros, quin quaginla millia per totum mensem martii proxime futuri, et triginta millia per totum mensem iunii proxime futuri. « Decimo sexto : prefati syndici, precibus christianissime régie males tatis moti, qui ob suam clemenliam hoc petiit, promiserunt revocare tagliam seu premium quod dicli eorum principales promiserunt interfi cienti Petrum de Medicis, seu ei qui ipsum caperet et vivum traderet diclis dominis Florentinis ; et ila ex nunc dictam tagliam seu premium revocaverunt, et promiserunt eliam banniri facere dictam revocationem per publicum preconem in civilate Elorenlie et per loca publica et con suela dicte civitatis. 65i APPENDICE. « Decimo septimo : quia dictus Petrus de Medicis fuit faclus et decla ratus rebellus dicte civitatis Florenlie, ex qua rebellione poterat impune offendi, et omnia eius bona confiscabantur, et erant ipso iure et secundum formam statutorura dicte civitatis confiscata ; moti etiam precibus prefate christianissime régie malestatis, que omnibus indulgeri desiderat, pro miserunt prefali syndici dictam penam rebellionis et omnia que sequun tur Iiuiusmodi rebellionem revocare et ex nunc ita revocant et facere et curare quod per Consilia populi et communis Florentie, et omni validiori modo, prout de iure requirilur, dicta revocatio confirmabitur. « Decimo octavo : promiserunt dicti syndici quod dicti eorum princi pales non imponent aliam penam dicto Petro de Medicis pro deliclis usque nunc perpétratis quam penam relegationis seu proscriptionis ; in qua pena nullo modo venil confiscatio bonorum, ipso Petro servante rele gationem seu proscriptionem : que relegatio sic debeat esse in effectis, videlicet quod dictus Petrus de Medicis non debeat adherere confinibus territorii florentini per cenlum miliaria sub pena in quam incurrunt con finati seu relegati florentini de anno M.GGCCXXXlIIj, nisi eo existente cum chrislianissima regia malestate; quo casu possit permanere et mo rari in quocumque loco erit prefata regia malestas, extra tamen territo rium florenlinum : hoc etiam excepte et salvo quod si dictus Petrus de Medicis, pro una vice tantum, iret per territorium florentinum, et per eam viam per quam ipsum ducent mazzerius et commissarius dorainorum Morentinorum ut inveniat prefatam regiam malestatem, et cum ea sit, per hoc non intelligatur rupisse confinia et incidisse in penam in quam incidebant rumpentes confinia et relegati de anno M.CGCG.XXXIIIj. Decimo nono : promittit dicta regia malestas nuUam requisitionem facere dictis dominis Florentinis de liberando dictum Petrum de Medicis aliter : a dicta relegatione, de qua supra, nisi elapsis quatuor mensibus ab hodie. Elapsis vero quatuor dictis^^mensibus, vult dicta regia malestas sibi licere rogare dictos dominos Florentinos pro liberatione predicta : quo casu dicti domini Florentini teneantur ponere ad partitum inter ipsos dominos et Gollegia et eorum Consilia, que sunt necessaria pro eius restitutione, et secundum formam statutorum dicte civitatis et non et si fuerit et prout iuerit obtentum, ipsum Petrum debere res titui seu liberari a dicta relegatione, tune sit licitum dicto Petro impune redire ad dictam civitatem Florentie et eius territorium; sin autem non fuerit obtentum, tune ei non liceat redire ; quia in effectu prefata chris lianissima regia malestas, tanquam conservatrix huius reipubllce floren tine, nihil aliud vult nec querit nisi ut populus florentinus conservetur in sua dignitate et libertate, et ipsum augere. « Vigesimo : convenerunt apud quod debeat revocare, et ita ex nunc dicti syndici revocant lagliam impositam reverendissimo cardinal! et Juliano de Medicis, de occidendo eos vel dando eos vivos, ac etiam penam rebellionis, dempta tamen contiscatione bonorum, nisi primo sa tisfacto creditoribus dicti Pétri de Medicis, quibuscumque nominibus ipse Petrus esset obligatus, ac etiam creditoribus propriis vel hereditariis Ipsorum domini cardinalis et Juliani, vel cui eis Vel alicui eorum credi APPENDiCt:. derunt : 055 ipsis tamen domino cardinali et Juliano remaiienlibus in relega lione per cenlura railiaria ab urbe florenlina, in omnibus et per omnia prout de Petro eorum fratre dispositum est. « Vigesimo primo convenerunt quod sit licitum domine Alphonsine. uxori dicti Pétri de Medicis, redire in domum habitationis dicti Pétri et in iila habitare, absque tamen preiudicio aliquo creditorum dicti Pétri de Medicis. « Vigesimo secundo convenerunt quod de bonis dicti Pétri de Medicis debeat de presenli satisfieri dicte domine Alphonsine, uxori dicti Pétri, de dote ipsius domine Alphonsine. « Vigesimo tertio convenerunt quod fiât et fieri debeat inventarium de bonis mobilibus dicti Pétri, et quod ipsa bona deponantur pênes duos raercatores idoneos ; unum videlicet eligendum per ipsam dominam Al phonsinam, et alium per dominos priores florentinos ; qui electi retineanl huiusmodi bona in capsis, si ibidem reponi poterunt, vel alibi in loco tuto et claudantur sub clavibus quarum unam retineat dicta domina Al phonsina, aliam vero dicti domini priores : hoc pacto quod si infra tri mestre creditores existentes in territorio florentino, et infra semestre creditores existentes extra terrilorium florentinum, eorum iudici compe tenti porrexerint petitiones eorum per quas appareat petitiones eorum transcendere valorem huiusmodi bonorum mobilium, tune dicta bona remaneant pênes dictos depositarios pro satisfaciendo dictis creditoribus de eorum creditis légitime probandis : si vero non excédèrent valorem dictorum bonorum, tune tantum pro rata hujusmodi creditorum rema neant pênes dictos depositarios pro satisfaciendo ut supra ; residuum vero restituatur dicte uxori, habenti mandatum legitimum ab ipso Petro et a fratribus suis : salvo tamen iure aliorum creditorum non petentium infra dictos termines. « Vigesimo quarto convenerunt quod liceat dicto domino cardinali de Medicis percipere fructus quorumcumque beneficiorum suorura. « Vigesimo quinto convenerunt quod dictus Petrus de Medicis, vel dicti sui fratres non possint declarari debitores alicuius persone, collegii, societatis, magistratus vel universitalis, nisi facta citatione ad domum eorum solite habitationis in civitate Florenlie; qui possint per procurato rem comparare et se defendere et omnia eorum iura deducere et allegare. « Vigesimo sexto convenerunt quod filius masculus dicti Pétri de Me dicis possit Florentiam redire et cum dicta Alphonsina eius maire morari, stare et alimentari, absque aliquo preiudicio. « Vigesimo septimo convenerunt quod dicta domina Alphonsina possit relinere quoscumque sues consuetos servitores, dummodo non possit mittere ad Petrum eius virum nisi duos quos tamen debeat nominare. Quiu omnia et singula supra scripta, prefata christianissima regia ma iestas, sub verbo et fide regia, attendere et observare promisit, sub obli gatione sui et suorum heredum et successorum, et bonorum presenliuni et futurorum : et prefati syndici promiserunt ac etiam ad delationein mei Francisci notarii publici infrascripli, iuraverunt ad sancta Dei evan gelia, scripturis corporaliter manu taclis, predicta omnia et singula et 656 APPENDICE. atteiidere el observare sub obligatione diclorum suoruni prmcipaliuiu, et dicli populi florentini el eius bonorum presenlium et fulurorum : ro gaiites prefate partes me Franciscum iam dictuin et infrascriptum nota rium, ut de predictis publicura conficerem documentum, unum seu plura (1). » 26 Recueil des pièces du temps de Charles VIII. « L'entrée du roy noslre sire a Romme. S'ensuyt la rescription du roy a monseigneur de Bourbon. S'ensuyt la rescription que a faicte monseigneur de Bourbon a messei gneurs de Fostel de la ville de Paris. S'ensuyt comme les cardinaulx vin drent parler auroy luy estant dedens Romme. L'appointement de Romme avec les lettres du roy envoiées a monsieur de Bourbon. La forme de la veue du Pape et du Roy faicte a Romme le xvj jour de janvier. Articles entre nostre saint père le pape et le roy treschrestien accordez. La messe ponlificfille. » « L'entrée du roy 7io/st?'e sire à Eonime {"1), « Le roy nostre sire fist son entrée a Romme le mercredi dernier jour de décembre avec grant puissance de gens d' armes armez et bien appoin tez. Et les capitaines qui les conduisolent honnorablement par ordre tant a pié que a cheval. Et y entra noslredit seigneur de soir sans ce que le pape en sceust riens jusques a lendemain. Et quant il le sceust envoya a noslredit seigneur lui requérir donner saufconduil au duc de Calabre, ainsi que cy après plus à plain est declairé par les lettres qui sensuivenl. Datées a romme du xij. jour de Janvier. « S'ensuyl la rescription du roy a monseigneur de Bourbon. « Or donc mon frère de napples (3) vous escripvis bien au long de mes nouvelles et Testai en quoy pour Iheure esloient mes affaires. Depuis noslre saint père le pape a plusieurs fois envoie ses ambassadeurs devers moy, Et moy de ma part ay envoie devers luy des miens. Et tellement ont esté Iraicléez les choses, que quant il a veu que je approuchoie avec une partie de mon armée de ceste ville de romme el que en icelle iavoie 1. Gino Cajipoui, qui a publié ce traité dans VArchivio Siorico lialiano, t. I, p. 362, la fait précéder d'une note copieuse fort intéressante (348-01) ; Sanudo ne fait que donner uu sommaire en italien des articles (mss. ital. 1322, fol. 42-3). Fulin l'a omis dans son édition. 2. Les trois éditions de ces placards : Bibl. Nat., imp. 4 B 28, in-4", gotli. rés. ; Fonta uieu, mss. 149-150; B. de Nantes publice par M. de la Pilorgerie [Camp, el Bulletins), ofl'rent entre elles des variantes notables dans les mots et dans l'orthographe, et quel quefois des lacunes. Ces dernières ont été relevées. Il faut aussi rapprocher de ce pla card la « relation de ce qui s'est passé à Rome pendant le séjour que le roy Charles Vlll y fit », B. N., mss. f. .Moreau, 733, p. 17. 3. 11 faut lire Nepi, ainsi que donne l'imprimé de la bibl. de Nantes. Voy. de la Pi lorgerie, [). 114. APPENDICi:. 657 bonne intelligence, il a donné chemin au duc de Calabre et a ses gens, et s'en est aile le dit duc de Calabre dedens la royaume de napples. Et avant son partemeut nostredit saint père entre autres choses qu'il demandoit me fist requérir par plusieurs Legatz et Cardinaulx bailler seurté et sauf conduit audit duc de Calabre et a ses gens pour plus seurement eulx se retirer, de paour de la rencontre de noz gens. Ce que a sa requeste luy ay octroyé liberàllement. Et le print et le accepta nostredit saint père, en la forme dont je vous envoie le double cy enclos (1). Aussi nostredit saint père a mis a plaine délivrance les Cardinaulx ascanyo et de saint severin. Et les m'a envoyez au devant avant mon entrée en ceste dicte ville. « Depuis ces choses je me suis tousiours approuchié Et suis entré en ceste dicte ville avec la force de gens d'armes et gens de pié que j'ay voulu. Mais a l'occasion de ce que encores n'y a riens conclud entre nos tredit saint père et moy touchant ce que je iuy ay requis et demandé pour ma seurté. Je ne l'ay veu ne parlé a luy, combien que il m'en soye mis en tout devoir et raison : touteffois je suis tousiours après pour be songner avec lui et y conclure. Et ce fait je despescheray la poste : par laquelle je vous feray entièrement savoir tout ce que fait y sera. « Mon frère veu la grant déclaration que nostredit saint père a fait jusques cy de porter et favoriser mon adversaire en gens, places, argent et autres aides et practique quil a menées et conduites secrètement a mon désavantage et préjudice, Je suis conseillé sur tout envers lui asseurer mon passage et mon cas. Car se je ne le faisoie, vous entendez assez l'in convénient et mal qui m'en pourroit advenir. « Au demourant, mon frère, j'ay receu unes lettres de vous du quin zième de décembre par lesquelles me faictes savoir qu'avez mandé aux capitaines eslans sur les extremitez du royaume qu'ilz facent les gens darmes tenir chascun en sa garnison : qui a esté tres bien fait ; Et vous prie, mon frère, y avoir l'oeil et vous en donner garde. Aussi je suis seur que bien faire le scaurez. « Pareillement a este tresbien advisé de faire mettre sus et tenir près les arrières bans et francs archiers pource, se affaire venoit en quelque endroit de nostre royaume, que Ion les peustplus promptemenl recouvrer et s'en servir. Vous avez bien fait de communiquer au maréchal de bau dricout touchant les affaires du pays de bourgogne. Et de l'avoir renvoyé pour y secourir et donner ordre audit pays. « Mon frère pour ce que je scay qu'il fault faire des voyages et autres fraitz pour mes affaires, j'escrips aux generaulx gaillart et de normendie pour faire payer tout ce que ordonnerez. « Au surplus j'ai sceu quil a esté fait quelque désobéissance au bail liage d'Alencon par les officiers qui y sont. Et ma l'en adverty que ladicte désobéissance est grandement contre mon auctorité. A ceste cause, je vous prie vous enquérir et informer. Et en ce que requerra donner pro vision faiclez le. Et ayez bien regard que telles choses n'ayent point de 1. Ce double niauque dans l'imprimé. 42 T. II. 658 APPENDICE. cours en mon royaume. Car vous savez asses les inconveniens el maulx quelles peuvent causer en ung pays. « Mon frère, faicles moy souvent savoir de vos nouvelles de ce quil sur viendra. Et je vous manderay des myennes. Et a dieu mon frère. Escript a Homme le xij jour de Janvier. « Mon frère, j'ay eu neuvelles et lettres de mes gens que j'ay envoyez devant pour tousjours entrer en pays : que deux contez estans en mon royaume de Napples se sont reduictes et mises en mon obéissance. Et quil y a esdictes contez ung grant nombre de bonnes places desquelles je pourroye estre servi et secouru en mon affaire et entreprinse. « Et pareillement ay esté adverti que ceulx de La quille (1) ne désirent que eulx mettre entre mes mains. Et n'attendent sinon que je leur envoyé des gens pour ce faire. Et espère en briefz jours a laide [de] dieu vous en mander bonnes nouvelles et de toutes autres choses. Ainsi signé : CHAULES. RoBERTET. Et dessus. A mon frère le duc de Bourbon et Dau vergne (2). « S''ensuyt la rescription que a faicte monseigneur de Bourbon a messeigneurs de Vostel de la ville de Paris. « Treschiers et bons amys. Il a plu au Roy me escripre et faire savoir de ses bonnes nouvelles par la poste qui est au jourduy arrivé. Et pource que suis asseuré que en desirez fort scavoir, vous en ay bien voulu adver tir et vous envoyé le double des lettres dudit seigneur : affîn que voyez comment dieu mercy ses affaires se portent tresbien dont je suis très joyeux et croy que si serez vous. Et tousjours de ce que je sauray en serez advertis. Et treschiers et bons amys nostre seigneur vous ait en sa digne garde. Escript a Molins le xxiij. jour de Janvier. Ainsi signé. Pierre Robertet (3). « S'ensuyt comme les Cardinaulx vitidrent parler au Roy luy estant dedens Romme. « Et depuis deux jours après que le roy nostre sire entra a Romme, le cardinal de Vallence vint par devers luy avec plusieurs autres cardinaulx. Et adonc le Roy leur dist que pour sa demande il voulloit trois choses. La première que le pape lui donnast conseil et aide pour conquérir le royaume de napples. La seconde que pour asseurance de ce il lui donnast 1. Aqnila. 2. Cette lettre et ce qui suit se trouve en latiu dans le Voy. litt, de Martène et Durand, t. Il, p. 387. Descriptio apparatus bellici regis Francis Caroli. .. 3. L'imprimé de la bibl. de Nantes (de la Pilorgerie, p. 149), donne un paragraphe en plus qui manque dans l'imprimé de la bibl. nat. de Paris. «... Escript a Molens le xxij jour de janvier. Ainsi signé : Pierre. « Et à l'occasion de toutes les choses dessus dictos de la grant puissance donnée audit seigneur par la vertu divhie, messeigneurs de la saiucle chapelle du Palais à Paris en semble les ordres des quatre mendiens de Paris en firent notables processions en por tant le chief de monseigneur saint Biaise qui lut pape de Romme et après cela messei gneurs de la chambre des comptes en grant dévotion. » APPENDICE. 659 le dit cardinal de Vallence en ostage. Et la tierce quil vouUoit avoir en possession une forte place nommée le castel Saint ange pour se reliror quant bon lui sembleroit. « Oullreplus, dist quil vouloit avoir le turc lequel ainsi qu'on dit se veut faire clirestien. Laquelle demande fut faicle au pape. Et pour res ponse dist que a la plus moindre peticion II ne feroil riens. Et que quant le Roy auroit le castel saint ange que pétri ad vincula vouldroit estre le plus fort dedens, et quil ne sauroit ou se retirer : et touchant le demou rant quil ne demandoit rien au roy qu' il fist ce qu' il avoit à faire. Et après le roy luy donna encores terme sixjours pour penser aux choses dessus dictes. « Il est cheut du castel saint ange bien xl. toises de la muraille sans y toucher : de quoy les rommains se esbahissent et dient que c'est dieu qui les veult pugnir. « On fait tous les jours contreguet dedens romme nuyt et jour pour garder que les ruffians ne facent plus de meurtre et aussi pour la seurté du roy. Et tient nostre sire le roy tres bonne justice, et ne veult nulle ment qu'on pille Romme. Le prévost de l'ostel du roy nommé Turquier a fait pendre cinq de noz gens en campe de flours : dont il y en avoit deux mores qui avoient aide a piller la maison d'un Rommain. Le roy ne veult pas qu'on pille riens (1). « Apres sensuivent en brief les articles contenuz en ces presentes lettres. « Et premièrement : « Comme le Roy entra en romme. « Comme le duc de calabre sen est allé a saufconduit du roy. « Comme le roy a rescript a monseigneur de Bourbon. « Comme le roy estant a romme sans avoir parlé au saint père. « Comme le pape a donné secours aux adversaires du Roy. « Comme monsieur de Bourbon a commandé les garnisons tenir en leurs places. « Comme on crie ban et arrière ban. « Comme le roy a eu nouvelles de napples. Et comment deux contez sont obéissantes a lui. Et plusieurs autres fortes places. « VAppointement de Romme, Avec les lettres du Roy en voyées à monsieur de Bourbon. «< Le double des lettres du Roy nostro sire envoyées à monsieur de Bourbon, depuis son entrée à Romme faisant mention de l'appoincte ment fait entre nostre saint père le Pape et luy, selon la forme et manière des articles qui s'ensuivent. 1. L'imp. de Nantes (d. 1. Pilorg., p. 148, est plus complut: « Le roy ne veult pas quou pille riens en sa court, et eu toute l'ordounauce de 60U ost qu'il n'y ait homme qui osast 660 préparer : APPENDICE. « Mon frère, hyer au soir qui fut le xv. jour- de ce présent moys furent concluz et accordez entre nostre saint père et moy les articles dont je vous envoie le double cy encloz. Et par iceulx pourrez veoir bien au long, commeje suis demeuré envers sa saincteté et ce qu'il a fait pour moy, et aussi ce que je dois faire pour luy : et comme tous différents sont entre nous pacifiez. Et pour ce que encore je n'avoie veu ne parlé à nostredit Saint père, je suis ce jourduy matin parti du palais saint marc ou j' es toye logié et m'en suis venu ouyr la messe en l'église saint Pierre et disner et logier au palais de nostredit saint père, lequel il m' avoit fait et est ung tres beau logiz et aussi bien acoustré de toutes choses que palais ne cliasteau que je vis jamais. Et après disner, nos tredit saint père qui estoit en son chastel saint ange est venu audit palais et nous sommes entrerencontrez et veuz en ung jardin qui est à l'entour de la gallerie par laquelle on va audit chastel saint ange. Il m'a fait grant recueil et de l'onneur largement et monstre avoir tres bonne affection en vers moy, dont je vous ay bien voulu adverlir. Et pareillement la dignité cardinale de monsieur de saint malo laquelle ce jourduy par nostredit saint père en ma présence et dune grant partie des cardinaulx a faicte a ma prière e requeste. « Mon frère, incontinent que j'auray mis fin a mon affaire d'icy et que j'auray advisé et conclud le chemin que je tiendray au partir de ceste ville de Homme, je le vous feray savoir; et pareillement toutes autres que seront survenues. Faictes moy savoir de vostre part de vos nouvelles : et ce que sera survenu par delà. Et adieu, mon frère, qui vous ait en sa garde. Escript a Romme le xvij. jour de Janvier. Ainsi signé. CHARLES. « ROBERTET. » « Z<2 forme de la veue du Pape et du Roy faicte a Romme le xvij. j'oin' de Janvier. « Le Roy alla a la messe a l'église de saint Pierre a Romme, et disna au palais de nostre saint père. Et après disner vint le pape qui estoit logié au chasteau saint ange, accompaigné de tous les Cardinaulx. Et quant le Roy sceut que le Pape venoit, marcha au devant de luy dedens ung jardin qui est entre le chasteau saint ange et le palais. Et s'ap proucha le Roy pour le vouloir baisier aux piez, et luy fist grant révé rence. Mais le Pape marcha en avant et ne donna loisir au Roy, et ne voulut souffrir quil le baisast aux piez ne aux mains; mais le print et le leva et le baisa en la bouche et en la joe {joue); en luy faisant merveil leusement bonne chiere. Et ce fait, le print par la main et voulut que le prendre la valeur d'un denier qui ne soit incontinent puny publiquement par les prevoszt des marechaulx et lieuxtenans. On dit communemeut en Lombardie, et c'est la voix du commun peuple, que nostredit seigneur le roy sera de brief seigneur des Ytalies et empereur de Constantinople. Et dit on es parties de Naples et es environ qu'il subjuguera tout le monde s'il vit encore dix ans. Dieu luy doint bonne prospérité, santé, joye et paradis. S'ensuyt la rescription que a faicte Mar de Bourbon a M»''' de l'ostel de la ville de Paris (cité précédemment dans l'imp. de Paris reproduit ici). APPENDICE. 661 Roy le menast par un costé, et ung Cardinal de l'autre; et se retira en sa chambre en laquelle il s'assit en une chaire parée en pontificat. El flst asseoir les Cardinaulx alentour de luy comme s'il eust voulu tenir consistoire. Et fist asseoir le roy au dessus des cardinaulx. Et le roy fit requeste a nostredit saint père qu'il donnast la dignité cardinalle à Té vesque de saint malo. Lequel nostredit saint père fist tres voulentiers. Et de l'heure en la présence du Roy lui bailla le chappeau et la chappe. Et ordonna quil fust logié au palais ou est logié nostredit saint père et le roy. Et n'y a entre les deux logis que une petite gallerie par ou le roy va veoir nostredit saint père bien souvent. Et nostredit saint père est pareil lement venu veoir le roy privéement avec ung cardinal et deux de ses cubi culaires. Et y a tres grande amour et conférence entre eulx deux. Et le tiers jours après ensuivant, le roy devoit faire l'obéissance filiale a nos tredit saint père en consistoire. « Articles entre nostre saint père le pape et le roi treschrétien accordez. « Nostre saint père le pape après ce quil a considéré et cogneu le grant désir et devocion que le roy a envers sa saincteté et que le choses que par cy devant ont esté faites nont point este pour porter préjudice ne nuyre à sa dicte saincteté mais à l'exaltacion de sadite saincteté et de l'église. Et aussi considérant le Roy que les choses que par nostredit saint père ont este faictes pour aucunes consideracions : non point pour nuyre ne porter préjudice a sa majesté ont fait et accordé les articles qui s'ensuivent. « Et premièrement que nostredit saint père demourra bon père du roy; et le roy demourra bon filz et dévot de nostredit saint père. Et se aucune chose avoit esté faicte par chacune des parties a rencontre de l'autre, ilz le remettent et quittent sans ce que l'ung ne l'autre a cause de ce en puissent aucune chose demander. « item est content nostredit saint père que monsieur le cardinal de Vallence aille avec le roy pour l'acompaigner avec décent et honorable estât, ainsi qu'il a acoustumé. Et le roy pour l'honneur de nostredit saint père le recevra honorablement, et le traiclera humainement, comme il appartient a son estât et dignité. Et demourra nostredit seigneur le car dinal avec le roy le temps de quatre moys, ou plus ou moins, ainsi que (( par nostredit saint père sera conclud et accordé. Item et consignera nostredit saint père, du conseil de messeigneurs les Cardinaulx, zinzime frère du turcq es mains du roy pour par lui estre gardé en la place et roque de Terracine, ou telle autre place et roque de l'église que sera advisé entre nostredit saint père et le roy pour la seureté dudit seigneur et empescher que les Turcs n'entrent en Ylalie. Et promet le roy et se oblige de ne le transporter hors de ladite place, sinon qu'il en fut besoing pour empescher a la descente desdits Turcqs, ou pour le fait de la guerre. Touteffois si le roy veoit que pour quelque bonne raison fust pour la seureté de la personne dudit turcq inconvénient de peste ou 662 APPENDICE. autre raisonnable cause pour laquelle Ton le deust transporter. En ce cas pourra ledit turcq estre transporté eu une des places de l'église qui seroit entre les mains du roy ou autre place de ladite église, selon qu'il sera advise entre la saincteté de nostredit saint père et le roy. « Item, et avant que le roy parte de Ylalie pour s'en retourner en son royaume de France, il restituera ledit zinzime a nostredit saint père sans aucune exception pour estre gardé selon le contenu en la bulle faicte par le pape Innocent. « Item, et au cas que le turcq frère dudit zinzime feist ou meust guerre a nostredit saint père ou luy voulsist faire aucun oultrage, en la Marque (1) ou autre lieu de l'église, le roy luy promettra que par effect ou a son pouvoir aidera ou deffendra sadicte saincteté et son estât a rencontre dudit turcq. « Item promettra le roy que le cardinal grant maistre de Rhodes ratif fiera dedans six mois V article cy dessus escript faisant mencion dudit turq. « Item et pour la seureté du frère dudit turcq le roy baillera pièges les princes barons et prelatz estant de présent en sa compagnie. Lesquelz s' obligeront en la somme de cinq cens mille ducatz payables pour une fois a nostre dit saint père et a la chambre apostolique. « Item, et au regart du tribut que le turcq a acoustumé de payer a nostre dit saint père a Foccasion dudit zinzime, qui est de xl mille ducatz comme len dit, le roy entend que ledit tribut viengne es mains de nostredit saint père comme il est acoustumé. Et baillera ledit seigneur bons pleiges et respondens a Romme de bailler les deniers qui viendront dudit tribut de XL. mil ducatz a nostredit saint père ainsi que on a acoustumé. « Item nostredit saint père baillera la ville et roque de Civita Vesche au roy pour la tenir durant son voyage pour y recueillir les vivres, gens et choses qui luy seront nécessaires. Laquelle ville et roque le roy pro metera rendre et restituer au retour de sondit voyage a nostredit saint père ou a son successeur, et luy en baillera lettre signée de sa main et scellée de son scel. Et desapresent ordonnera au capitaine quil com mettra a la garde de la dicte place de fere serment audit saint père de fere einsi comme dessus est dit et de le descharger de la garde de la dite terre. Et n'entend pas le roy prendre aucune chose du demaine et revenu desditz ville et roque ne toucher a la justice, mais demourra le tout à nostredit saint père. « Item et entend le roy que tous marchans (2), victuailles et marchan dises de quelques lieux quilz viennent puissent venir séjourner, passer, rapasser tant par ledit Civita Vesche, Hostie que autres lieux de l'église sans ce que aucun empeschement leur soit fait ou donné en leurs per sonnes ou biens. Excepté toutesvoyes des marchans du roy de Napples, et victuailles, lesquelz seront tenuz de prendre saufconduit de nostredit saint père pour eulx et leurs victuailles pour les porter en ceste cité de 1. Marche d'Ancône. 2. Le texte de Sanuto est plus correct : « Item iatende el Roy che tutti i m«rchadanti che portano victuarie... (fol. 63, v.) APPENDICE. 6r>3 Romme et autres terres de l'église. Pourveu qu'ils ne seront point en armes ne qu'ilz n'offenderont ne porteront dommaige aux gens du roy ne a son armée : ne qu'ilz ne feront ou pourchasseront chose contraire ne préjudiciable a luy ne a sadite armée. « Item baillera nostredit saint père au roy son armée, serviteurs et suivans seurs passages et vivres par toutes les villes places, pors et terres de l'église tant en allant, séjournant, passant et retournant par icelles franchement et seurement en payant toutesvoies raisonnablement lesditz vivres. « Item et quant le roy y sera en pergonne toutes les roques lui seront ouvertes pour loger sa personne se bon lui semble, excepté le chastel saint ange. « Item par tous les lieux dessuditz le roi sesditz gens et armée y seront asseurés comme es propres lieux et ports de son royaume de France. Et promet ledit saint père de les faire traicter par ses subjets benignement et doulcement (1). « Item, que toutes les terres et places qui sont ou territoire de l'église seront restituées et rendues dedens douze jours. Cestassavoir a nostre dit saint père celles qui sont a sa saincteté, et les autres à ceulx qui les posséderont excepté toutesvoies les places et roques qui appartiennent aux ennemis du roy et qui a présent tiennent le parti a luy contraire et qui donnent secours et ayde au roi Alphonce. « Item et au regart de Civita Vesche et aultres places que nostredit saint père baillera au roy pour sa seureté, elles demourront entre les mains du roy selon le contenu es articles qui en font mencion. « Item, el au regard de Hostie le roy le rendra, son emprinse faicte, es mains de monseigneur le cardinal sancti pétri ad vincula a luy baillée et laquelle il dit luy appartenir. « Item, et pardonnera nostredit saint père a tous ceulx qui ont baillé aucunes desdites terres et qui ont servi le roy : cestassavoir ceulx d'Aiguë Prudente, Monsil Lacerone, Balsone, Viterbe et autres lieux sans les inquiéter et molester en leur estatz et offices en quelque manière que ce soit (2). « Item nostredit saint père sera tenu de restituer tous messeigneurs les cardinaulx amis et serviteurs du Roy en leurs privilèges, libertez, estatz, dignitez, offices et bénéfices, terres, grâces et droitz sans ce que a r occasion des choses faictes le temps passe on ne leur puisse inquiéter ne aucune chose demander, pourveu qu'ilz promettront a nostredit saint père destre (3) bons loyaulx et obeissans a sa dicte saincteté comme bons cardinaulx doivent faire de droit et raison sans desroguer aux choses cy dessus escriptes. « Item, nostredit saint père sera content de remettre et pardonner 1. CeUe leçon, qui fait contre-sens est donnée correctement dans Molini, p. 24 : « pro mettant (le roi) qu'il fera traiter benignement les subjets dudit saint père. » 2. Ces noms, complètement défigurés ici, sont donnés correctement dans Molini, (p. 25). « Aquapendent, Monteflascon, Bolsena, Viterbe ...» 3. « destre dores en avant ». Molini, p. 25. 664 APPENDICE. toutes les offenses qui luy pourroient avoir esté faictes par les barons et seigneurs Coulonnois, Sabelles, Vitelles, Jeheromme Destouteville et autres subjetz de sadite saincteté Et les remettra nostredit saint père en tous leurs estas, terres, biens et offices. Et aussi pareillement le roy de sa part sera content de pardonner aux seigneurs Ursins, Jacob Conte et autres des comtes et barons les offenses passées par eulx faictes contre luy, reserve des deniers quil a prins du roy et non compri)is en ce pré sent traicté la question que les seigneurs Coulonnois ont contre Jacobe Conte. « Item sera content nostredit saint père que en la ville et chastel de Sezanne soit mis ung gouverneur autre que celuy qui y est pour y rési der durant l'emprinse du roy et y mettra nostredit saint père tel prélat que le roy nommera agréable a nostredit saint père. « Item et au regart de la marque d'Authonne (1), nostredit saint père sera pareillement content de y mettre ung prélat lieutenant tel quil plaira au Roy nommer (2). « Item et pareillement nostredit saint père sera content de commettre un prélat lieutenant en la légation du patrimoine tel que le roy nom mera. « Item, sera content nostredit saint père de mettre un légat en la Cam paignie et Maritime ung cardinal amy du roy durant son emprinse et pour complaire au roy nostredit saint père députera le cardinal de la Cou lonne. « Item pour ce que le roy a receu en sa protection et garde (3) le sei gneur prefait de Romme que par nostredit saint père il ne lui soit ne contre son estât ne a ses biens quelconques ne innové ne actempté pour quelques causes faictes par le temps passé par ledit seigneur prefait contre nostredit saint père que contre les parens. Et pareillement ne fera nostredit saint père contre nulles gens tant ecclésiastiques que séculiers, ne a princes, communautez ne autres personnes quelconques de quelque estât ou condicion qu'ilz solent, lesquels avoient gaiges dudit seigneur ou autre manière quelconque et qu'ils eussent fait service au Roy contre le mandement de nostre saint père ne a iceulx auroient donné faveur ayde et victuailles et a tous ceulx soit faicte remission especialle et aux autres universelle. Lesquelz de présent le Roy reçoit en et soubz sa pro tection et sauvegarde. « Item et en tant que touche le xl. mil ducatz que nostredit saint père demande audit seigneur prefait et pareillement quelques autres biens et prisonniers qu'il dit avoir prins. Le roy prent le différent en sa main pour en appoincter dedens quatre moys (4). « Item que mondit seigneur le cardinal de saint Pierre ad vincula soit entièrement restitué en sa légation d'Avignon et a toutes et cliacunes ses 1. Marche d'Ancône. 2. Ce paragraphe manque dans Molini. 3. « et soldo » Sanudo, fol. 64. 4. Le texte italien dit seulement : « lo Re prende la differentia in suo mano pcr ac cordarli, » fol. 64, \°. APPENDICE. 665 choses, comme cliasteaux, places, lieux, terres, seigneuries, libériez, pri vilèges, offices, grâces et droitz quelconques que par cy devant luy avoienl esté concédé tant par nostredit saint père que par ses prédéces seurs et comme et tout ainsi que par avant qu'il en jouyssoit et que tout ce en tant que besoing seroit de nouvel luy soit concédé et confermé et qu' il ne se puisse désormais en quelque manière que ce soit irriter (1) (( ne revocquer. Item touchant le fait du cardinal dugurse (2) nostredit saint père priera messeigneurs du collège ace quil soit paye de son chapeau absent comme présent et lui confermera en consistoire la réservation et provi sion quil luy a faicle de l'evesché de Metz et pareillement de Bezancon. « Item restituera le cardinal Sabelle en la légation de calhon despou letto (3) ainsi quil estoit par cy devant. « Item et en tant que louche les seigneurs Goulonnois, Sabelles, Vilelles, Jeheronnyme d'Estouteville et autres barons et amis du roy, lesquelz ont servi ledit seigneur, nostredit saint père les restituera en tous leurs estais, offices et biens quelconques tout ainsi qu'ils estoient par cy de devant. bulle : « Item, sera content nostredit saint père de desher et quitter les Car dinaulx qui les demanderoit ou feroit demander de l'obligation par eulx faicte, par laquelle ils sont obligez d'eulx non absenter ne partir de Romme sans le congié et licence de nostredit saint père et aussi de l'obH galion de le suivre s'il partoit de Homme, et de tout le contenu en ladite et pourront demourer ou eulx en aller ou bon leur semblera, sans ce que nostredit saint père les revocque ne contraigne venir contre leur voulonlé. « Item que le roy a son parlement baillera a nostredit saint père la cité de Romme et pareillement les clefz porlaulx et pons d'icelle (4) laquelle sa saincleté luy avoil baillée. « Item le roy ne demandera point le chastel saint ange a nostredit saint père ne lui en fera aucune requeste ou poursuite. « Item le roy fera obéissance en personne a nostredit saint père avant son parlement de Romme, toutes les choses dessusdicles accordées. « Item et promettra le roy de n'offendre nostredit saint père en tem porel ne en spirituel. Et si aucun a l'occasion des choses quil luy a oUroyées le voulsit courir sus de l'aider et défendre envers tous et contre tous. « Item et pareillement nostredit saint père baillera seureté de luy et de messeigneurs les cardinaulx et peuple de Romme que a leur pouvoir ilz gardent d'offenser le roy et toute sa Compagnie qu'ilz ne permettront ne souffriront que aucun oultrage leur soit fait ne procuré directement ou indirectement, qu'ilz ne donneront ayde ne faveur a ses ennemis en gens d'armes ne argent, en quelque façon que ce soit. 1. « fere destorbe » Molini, p. 26 et Sanuto « tuore ne revochare, » f. 64, v. 2. De Gurck. 3. ... du duché de Spolète. 4. « les cleffz des poatz et portz dicelle. » Molini, p. 27. 666 APPENDICE. « Item et en tant que touche l'entretenement des articles du con cluant, nostredit saint père sera content de remettre ceste matière a la vue de sa saincteté et du roy pour et par eulx en estre ordonné (1). « Fait le .xv. jour de janvier l'an raiLCCCG.LXXXXIIII. Ainsi signé. « ROBERTET. « Cy finissent les articles du traité fait entre nostre saint père le pape et le treschreslien roi de France. » « La messe pontificalle. « Au jourduy nostre saint père a crée et publié monsieur du Mans Car dinal, lequel est bien tenu au roy de la requeste qu'il en a faicte a nos tredit saint père. Car s'il eust esté son bien prochain parent ne Teust sceu avoir fait de meilleur cueur et nostredit saint père et tous messieurs les cardinaux ont esté aussi contons de le faire et créer comme ledit seigneur de les requérir; je vous en veulx advertir car je suis certain que ne seres point marry. Dedens peu de jours nostredit saint père doit envoyer à monsieur du Mans le chappeau. Monsieur, Fappointement de nostredit saint père et du roy est de tous poins fait. Lundj le roy fist son obéissance en personne a nostredit saint père en consistoire publique, en la grande salle du palais; et luy baisa le pié ce qu'il n'avoit encore fait, et puis luy mesmes quelque peu puis flst dire a monsieur le président de Gasnay en latin le demourant, lequel parla aussi bien qu'il fust possible. Hier qui fust mardy, nostredit saint père chanta la messe a saint Pierre pour l'amour du roy, ou il y eust la plus belle cerimonie que jamais homme veit comme je crois. Et pour commencer nostredit saint père ce fist apporter en une chaire de son palais jusques a ung siège auprès de l'autel comme il a acoustumé, reserve quil avoit le tierre (2) sur la teste qu'on dit que vaut trois cens mil ducatz : il estoit acompaigné à ceste heure la de bien cent evesques qui venoient devant ayant chacun ung mytre de tafetas blanc sur la teste, et revestus de diverses chappes : les cardinaulx veneoient après lesdits evesques au nombre de .xx. mittrez de damas blanc, les evesques cardinaulx revestus de chappes, les prostrés cardinaulx de chasubles, et les cardinaulx diacres d'abit de diacres et 1. Le texte de Sanuto, sans être tres net, est de beaucoup préférable. « Item et in tutto si contien el ténor de questi capitoli de conclave S. Sta sara contenta de remetere alla veduta de s. Sta et la M*a del Re per elli esser ordinati. » fol. 65. Le texte des Archives nationales (k 76, n» 1), qu'a publié Moliui (pag. 228), donne : « Et quant au tractament des articles du conclave, nostre saint père sera content de remettre ceste matière a la volonté de Sa Saincteté et du roy, et comme par eux sera ordonné. » Ce paragraphe est ainsi rédigé dans le texte latin de Martène et Durand, Voy. litt., p. 396. « Attentans autem similia, stabit juri et equitati, discutiendo quœ forefacta per sanctissimum dominum et eumdem et christianissimum regem. » Quant à l'article par lequel le Pape s'engageait « à couronner le roi de France roi de Naples sans préjudice d'autrui. » (Burchard, page 220), il ue se trouve mentionné nulle part. 2. La thiare. APPENDICE. 6^ les deux plus anciens diacres de tous eulx le suivoient alentour de sa personne. Les cardinaux qui sont mal contens, combien que leur paix soit faicte, ne gaignerent point les pardons ce jour la car ils ne se y trouvèrent point : quant nostredit saint père voulut chanter la messe monsieur de Foies luy apporta jusques a son siège les bacins pour laver et fust revestu tout assis en sondit siège. Et après se leva pour aller devant l'ostel dire le confiteor. Cela fait, sen alla mettre en son grant iiege ou on monte cinq ou six degrez et n'en bouja tout le long de la messe, réserve quant vint a lever dieu. On chanta deux évangiles et deux epistres en latin et en grec : il fust servi durant ladite messe de monsieur de Montpensier, parfois de monsieur de Bresse; et puis du roy qui donna a laver après qu'il eust usé le corps noslre Seigneur dequoy il fist trois et ne print que l'une : les autres furent usées par le diacre cardinal et soubz diacre et pareillement du sang en eurent leur part. Pour advertir quant il eust levé nostre seigneur, il se retourna en sondit grant siège et luy apporta l'on la a recevoir. Et au costé dextre du pape y avoit deux chaires, en la prouchaine de luy estoit assis le cardinal de Napples qui est doyen des cardinaulx, en l'autre estoit le roy et au costé mesme a quatre ou cinq brasses du roy estoient assis sur ung banc les cardinaulx evesques chacun selon son rang. A la main senestre estoient assis les cardinaulx prestres et les diacres ; mais entre deux estoit le dispos de la Morée que vous avez veu qui apporta a Tours un autour blanc au Roy. Soubz les evesques dont je vous ay parlé, estoient assis sur cinq ou six bancs devant les cardinaulx derrièrs nommez : nostredit saint père, après que la messe fut dicte, donna la bénédiction en son siège a tout le monde : je croy quil y avoit tant a l'église que dehors pour veoir ce mistere plus de XX. mil personnes dont ny avoit pas cinq cens Romains qui tous ne fussent des gens du roy. Comme nostredit saint père et le roy s'en retour noient, fut monstre le fer de la lance et la véronique qui sont a l'autre bout de r église : et puis nostredit saint père monta en une gallerie de son palais qui est faicte tout a propos regardant en la grant place la ou il donna l' absolucion de peine et de coulpe. Et fust ladite absolucion après publice par trois cardinaulx en latin, ytalien et en francois, ce que n'avoit jamais esté fait jusques a ceste heure la. Escript a Romme au palais saint pierre. Le xxi. jour de Janvier. » (B.N. Coll. Fontanieu, portef. 149-150.) 27 Conversation d'Alessandro Bracci avec Raymond Perault, cardinal de Gurck. Celui-ci qui avait reçu du- Pape un bref lui enjoignant sub plena excommunicationis de se rendre à Rome ou à Fuligno, ira dans cette dernière ville en attendant le roi de France. Griefs du cardinal contre le Pape dont Vesprit n'est tourné qu'au mal. Correspondance criminelle du Pape avec Bajazet II qui lui avait offert 200,000 ducats pour faire mourir 668 APPENDICE. le sultan Djem. Le cardinal engage la république Florentine à garder sa foi au roi de France. Bracci remercie le cardinal de ses confidences si im portantes, et l'assure de rattachement de Florence à la France, en dépit des menaces de la ligue. « Magnifici Domini met observandissimi etc. « Dixi aile Sigi« V« la richiesta che mi haveva facta el Cardinale Gur cense del Cavallaro per essere achompagnato, et che al partire suo non aspectava altro che certa risposta da Roma. Hieri la Sua Revma Sig'» mandô per me per farmi noto chôme havea riconto uno Brève dalla Sanc tità del Papa che li comandava sub pena excommunicationis, o che si transferissi ad Roma, o rilornassi al ghoverno délia sua Provincia di Fuli gno : onde havea deliberato andarsene hiersera ad •Bectona et hoggi essere a Fuligno con proposito di non andare ad Roma in alchuno modo, ma di stare in provincia tanto fusse certificato dello ingresso del Re di Francia in Italia ; perché allora, etiam invite Pontifice, voleva conferirsi alla Maestà sua, perché sapeva, come mi havea decto altra volta, che de iure non era tenuto obedire in malo al Papa : et che sapeva che la sua intentione non versabatur nisi in malo. E qui si allargé mecho ponendo melo in secreto, che la Santità Sua teneva strecta praticha et amicitia col Turcho insieme con la Signoria di Vinegia. Et haveva visto Brevi di S^ S*^ scripti al Turcho et risposte del Turcho ad S* Beatitudine : et ultima mente copia di certi capitoli et conventione hinc inde. Preterea sapeva chel Turcho li havea offerte ce mila Ducati se faceva morire il Fratello : et che délie morte sua credeva quelle che era da giudicarne. Et che pensando alla vita sua et di alcuni Cardinali, la stanza di Corte gli era venuta in horrore, né la voleva usare, se Dio non reformava la Cliiesa sua : parlando in questi effecti con molta religione^et come catholico prelato. Dipoi mi conforté allô scrivere aile Sig'" Vostre et confortarle per parte sua nel perseverare in fide con la Maestà del Re di Francia, perché in questo consisteva il bene et la félicita délia Gittà nostra : et che lui per ogni lettere scriverrà alla Maestà Sua le rachomanderà sempre charissima mente le Sig'*' V", benché é certimimo che la prefata Maestà havea cotesta Republica a chuore et la amava singularmente. Confortommi anchora al mantenere questi Signori Perugini devoti alla Maestà predecta come havea facto anchora la S. Revma Sig'». Da ultime mi richiese che io fussi contente fare che il Cavallaro havevo ritenuto a sua instantia andasse in compa gnia di certi suoi e quali mandava al Paese. Ringratiai la S. Revma Sig''* dello havere parlato meco di cose di tanta importantia , et che non dubi tasse le sarieno tenute secrète : et quanto al perseverare le S'*' V° in fede con la Maestà del Re di Francia, era superflue, perché quelle, una volta si erano unité indissolubilmente con epsa, non obstante molti minacci {sic) de la Lega, et molti 1ermini usati per deviarle da quesla devotione : et quanto al mantenerci questo Stato, la S. Revma Sigi» poteva esser cer tissima che le Sig^^ V® non mi tenevano qui ad altro fine ; et che io credeva questi Magnifici Gentilhuomini fossino achonci bene, et da starne al si . APPENDICE. Cardinale ; 669 euro, benchè io non desistessi da taie opéra. Del Gavallaro dixi clie era a posla délia Sua Revma Sig''» et stimo che quelli suoi partiranno domat tina perché sono stati a me, et dicono aspectare hoggi certe lettere dal le quali havute, monteranno subito a chavallo : et il Gavallaro gli ha achompagnare sino costi. « Perusie, die vni Aprilis MGGGGLXXXXVI/I. a Servitor Au dos : « Alexander Bracgius notarius. » « Magnificis Dominis meis ohservandissimis Dnis Decemviris Libertatis et Balte Excelse Reipublice Florentine. » {Arch. Florent. Lettere ai Xdi Balia. Glas. X, dist. 4, n'' 46, a c. 103) 28 Obsèques du duc de Gandie. L'enquête continue. Le Pape est porté à la vengeance; car, par les circonstances qui Faggravent^ injure pus intolérable ne pouvait lui être faite. « Magnifici Domini mei observandissimi etc. « liieri (1) diedi notitia aile Sig'" Vostre del miserabile caso del Duca di Candia, et quale fu sepellito a hore xxnii in Santa Maria del Popolo, et ando scoperto in sulla bara con non molta cerimonia di pompa funèbre, et fu acchompagnato solamente dalli Oratori délia Legha, excepto il Venitiano, et dalla famiglia sua et del Papa, la Sua Santità non resta di affliggersi et non dà ancora audientia a persona. Et per li ministri suoi di iustitia, et per tucti li modi possibili di coniecture, di inditii et d'altro non si attende se non a ricercare et investigare li auctori del male : né per anchora truovano cosa di fondamento : et se bene hanno varie opi nioni, non le riscontrano poi. occulta ; « El Ghovernatore et cosî el Bargello sono entrati in piîi case, non solum dove il Duca havea qualche consuetudine manifesta, ma anchora non senza nota di qualche persona da bene, con examinare fama ; famigli et fantesche, intra li quali è suto il Conte Antonio Maria de la Mirandola, per havere una figliuola molto forraosa, ma di buonissima et questo perché é certissimo ch el Duca fu morto non molto dis chosto dalla casa sua, la quale é pocho lontane da luogho donde il Duca fu bultato in fiume : et è commune opinione che chi ha voluto condurre alla rete il povero Signore li habbi gettato innanzi questo logoro, et da toli ad intendere che l'ordine fussi dato per quella sera : perché celui che 1. Cette lettre mauquc dans la /(/-«. 670 coraggio ; APPENDICE. Ji parlo slravestito et che li montô in groppa, li ha parlato alira volta in simile habito, et sempre di nocte per monstrarli bene il secreto. Etsti masi che lo habbi pasciuto con vana speranza d' una simile impresa, tanto che chi lo voleva giungere al bocchone havessi l'escha bene preparata : et certamente chi ha ghovernala la cosa, ha havuto et cervello et buono et in ogni modo si crede sia slato gran maestro. La Sanclità del Papa è in modo accesa alla vendetta, per quanto si puô intendere, che non è per lassare alchuna provisione indietro per ritrovare li malfaltori et per valersi délia iniuria, la quale non li poteva esser facta ne piii intol lerabile ne maggiore, per le circumstantie che la aggravano (1). « Et io mi rachomando humilmente aile Sig'c V". « Rome XVII junii 1497. « Servit. Alexander Braccids orator. » {Arch. Florent. Lettere aiX di Dalia, class. X, dist. 4, n« 54, ac. 53.) 29 Le Pape a désigné six cardinaux pour réformer TÉglise. Il semble vou loir se gouverner par leurs seuls conseils pour tout ce qui regarde la bonne direction à donner aux choses ecclésiastiques. Il est triste, se tient renfermé et ne donne audience que dans les cas urgents. Le roi de Naples lui a adressé une lettre de condoléance. « Magnifici etc. « Per la precedente mia de xviiij (2) advisai le Sig»" V» di quanto nostro Signore haveva facto quella mattina in Consistorio, et de vi Gar dinali deputati per la reforma délie cose di Sancla Chiesa, e quali si sono ragunati poi ogni mattina in Palazo, et con loro intervengano V Ar civeschovo di Cosenza, el Veschovo di Cappacio primi secretarii del Papa, et mess. Felino et mess. Guglielmo de Pereriis : et la Santità del Papa mostra volersi lassare et consigliare et ghovernare da loro nelle cose concernenti el buono stato et reggimento ecclesiastico : et dice che non vuole nelle cose private cognoscere più o parenti o amici o penzare a sue spetieltà (3). Et quesli pochi dî dopo el caso successo nel Duca di Candia 1. Le reste de la dépêche est relatif auxjntrigues de Pierre de Médicis dont les revers n'ont pas diminué la sotte outrecuidance. 2. Celte lettre manque dans la filza. 3. « Ducis Gandiae interitus erit fortasse causa futuri maximi alicujus boni. Nam au dito inopiuato filii casu, pontifes percussus indoluit et attritus non renuit accipere disci plinam veruui sentiens super se factam manimi Domini, conversus totus, ae mentem ad cœlestia erigens, commisit triduo post habita in consistorio publico gravi oratione Car dinalibus sex, viris summis, reibrmationem Ecclesiœ. Quam utiuam velociter simus visuri APPENDIGK. urgenli : 671 fa segno di volersi mantenere in questo proposito et di non volere noia, perché non da audientia se non rare volte et con difficullà, et per cose et benchè nelle dimonstrationi la Sanctità Sua voglia persua dere di liaver preso partilo al dolore, tamen non puô fare che spesso non si risenta; et rechali non pichola molestia et affanno per non potere certi ficarsi anchora de delinquenti. « Hiersera intesi dal Veschovo di Cappaccio come el Ile Federicho li liavea scripto una grave leltera consolatoria, et rimessosi al fare questo offitio più convenientamente pel mezo d' uno suo Oratore già deputato ad taie effecto; eî non dubitava Venitiani et Milano non havessino a fare el medesimo, saltem nello scrivere : Et perché haveva cognosciuto la lettera del Re essore stato molto grata alla Beatitudine sua, ricordava amorevolmente che le Sig'« V® non volessino manchare da questo ofûlio, et farla con celerità accio fusse pii^i accepte. Di che le Sig'" V» faranno secondo la prudentia loro (1). « Rome, 22 junii 1497. « Serv. Alex. Bracgius Orat. » ^Arch. Florent. Letlere ai X di Balia, Glass. X, Dist. 4, n° 54, a c. 62). 30 Le Pape recherche les assassins de son fils. Monseigneur de Valence, Cé sar Borgia, n'ira pas à Naples pour le couronnement du roi Ferdinand; ce oculis uostris. Vale Ex Foute-boao die XXII julii MGGCGXCVn. » (Pétri Delphiui epist. CGV dans Martène, t. III, col. 1158, Veterurn Script, et Monurn. ampl. collectio.) « Copia di una lettera venuta di Roma che narra il seguito in concistorio, terminato di far sicome el ponfefice parloe tamen non seguite Veffecto. « ... lu dies magna imo maxima et inconsueta exoriri videmus; nam nunc, post ducis GandiîB casum, ita pontifex et romanœ Ecclesise prœsules se reduxerunt, ita se omues reformarunt, ut omnibus auditu mirabile videatur. Nam pontifex ulterius ecclesiastica bénéficia veuumdari non patitur; eadem condignis et honestis persouis conferri man davit, concistoriales Ecclesias per vota patrum distribui jussit. Patres autem ordiuaruut quod eorum aliquis in redditibus sex]millia florenorum non excédât nec aliquis ipsorum ultra uuum episcopatum habeat. Qui plures habeant, quibus placuerit resignare valeant. Absentes etiam ad hanc observationem observandam vocantur. « Item, ordinarunt quod eorum nemo octuaginta personas in domo habere valeat. « Item, quod nullus curialis nisi unam ecclesiam curatam retinere possit; et idem de aliisclericis et praesbiteris multa alia et plura statuerunt quœ longum esset enumerare, inter quœ nolunt quod ulterius domini saeculares impediant aut impedire possint bene ficiorum coUationes disponere; quod concilium constantiense observetur. Ex bis satis. Ordinarunt prœterea, quod romana Ecclesia continuo babeat sub ejus mililia quingentos armigeros et tria millia equorum levis armalurte pro castigandis Ecelesiee subditis Romai, 1497, 8 julii. » M. Sanuto. Diarii, t. I, col. 655. 1. Le reste de la dépêche est relatif aux iutrigues de P. de Médicis. 672 « APPENDICE, sera le vice-chancelier Ascanio. L'ambassadeur florentin en doute, car Ascanio a été accusé de complicité dans le meurtre du duc de Gandie. En trevue du Pape et d'Ascanij. La Sanctità del Papa monstra tuttavolta attendere a ritrovare quelli che hanno morto el Ducadi Candia, ma questa maltina mi fu decto da persona degna di fede che a questa hora Sua Beatitudine ha assai di presso notilia del vero, ma andrà dissimulando per fare pruova se pro tessi giugnere li autori al sonno, per essere huomini d'importantia et che hanno stato, et dicesi è la commune opinione, et sarà forse taie che non inganneràla brigata di molto per natura sua. « Monsignor di Valenza non andrà alla inchoronatione del Re Federi cho, et stimassi ch el Papa vi mandera el Vicecancelliere, il che non sarà sanza misterio, perché non si crede che la Revma S. Sig'^ volessi pigliare questa gita se non ci fusse sotto qualche altra copertura. Alla S. Revma Sig'» fu dato da principio qualche caricho etiam da quelli di Palazo, et dalla famiglia del Papa, et non dalli inferiori, che lei havesse tenute le mani al tractato contro al Duca di Candia per alchuni sdegni et iniurie che el Duca predecto li haveva facti, insino a ritrovarsi presente in far porre le mani adosse a due de suoi staffieri et farli impicchare, circa uno mese fa ; di che el Vice Cancellieri si dolse poi gravissimamente col Papa, et uso di strane parole. Da questo caricho nacque che S. Revma Sig»» fece qualche dimostratione di temere se bene si cognosceva innocente : et celleria ; pero dove prima si stava al giardino per pigliare aria, si ritorno alla Can et facendosi consistorio poi el Lunedi che segni dopo el caso del Duca, Sua Revma Sig'» non ci voile andare et dixe expressamente la cagione, acciocchè il Papa lo risapesse. Per la qual cosa S. Sanctità li mando lo Oratore di Spagna et quello del Re di Napoli a significarli che di lui era cosi certo non ci havea alchuna colpa conie di se medesimo : et fecelo confortare et richiedere che volesse andarloa vedere : et S. Sig'» ci ando sotto la fede di decti Oratori, et in loro compagnia, et nondimeno con buono ordine quando fussi voluto essere ritenuto : et stiè con la Sanc tità Sua iiij grosse hore giovedî sera, et ritornossi a casa pure acchom pagnato da decli Imbasciadori. Hier mattina dipoi ritorno dalla prefata Sanctità et sliè con Lei parechi hore; et finalmente in su questo accidente seguito, el Papa, per quanto si ritrahe per molti rischonlri monstra essersi del tucto collegato con lui, et si extima che habbi a ghovernare la Sanctità Sua et a disporne più che mai. Rachomandomi humilmente aile Sigi« Vostre. « Rome xxiijjunii 1497. « Serv. Alex^"" Braccids orat. » « Pôst scripta. Ci sono nuove corne Antonello Savello et Barlholomeo da Alviano si sono appicchati insieme : ma non s'intende anchora chi ne habbi havuto el meglio. » {Arch. Fiorenl. LcUere ai X dîBalia, Class. X, Disl. 4, n. 54, a c. 03 v".) APPENDICE. 31 Inslruclions du Pape à ses ambassadeurs. « Alexander papa VI. 673 « Inslrucliones date vobis venerabili fralri Joanni archiepiscopo Ragu sino ac dilectis filiis Iladriano Gastellensi prollionotario ac apostolice camere clerico et secretario nostro domestico et Uaymundo Gentellen prothonotario et Ihesaurario Perusino, noslris, et apostolice Sedis ad Ludovicum XIj. Francorum regem christianissiraium nunciis et orato ribus. « Post datam sue Majeslati benedictionem noraine ejus Sanctitatis et presenlationem brevis, referelis sue Majestati quod nos, audito obitu Clara meinorie Garoli Vllj regis, predecessoris sui, sicuti per alias nostras in forma brevis litteras sue Majestati significavimus, plurimum doluimus ac vehementer animo commoti sumus, considérantes eximias virtutes suas ac catholicum ejus animum singularemque fidem et devotionem erga nos et liane sanctam Sedem in multis quidem spectatam, sed precipue in ejus ad Urbem adventu perspectam et cognitam, cum tôt armatis milli bus tantisque copiis, tanto ac tam felici successu rerura, nos et ipsam Sedem tam reverenter tamque humiliter veneratus est, obedientiamque nobis supplex personaliterque exihibuerit, et nos tam constanter post ejus in regnum reditum pari pielate et benevolentia fuerit prosequutus. Addetisque nos non tam ejus morte tristalos esse quam assumptione sua cordi omnium regni principum, baronum, procerum ac populorum con sensu et plausu habita letatos, cum claras animi sui dotes, excelsum et invictum animum attendamus, persuadeamusque nobis ejus Majestatem pro suis immensis egregiisque nature donis ac progenitorum suorum institulis non minori nos et ipsam Sedem affectione et observantia pro sequuturam quam fuerit ipse Carolus et alii predecessores sui, quod certe et ab omnibus claro testimonio et una omnium voce ita futurum nobis nunciatur, et proinde etiam significabitis nos sicuti singulari letitia affecti sumus, ita ad congratulationem hujusmodi vos nuncios nostros quod neque per predecessores nostros neque per nos actum misisse ; extitit. « Preterea quia post assumptionem nostram ad pontificatum fuit nobis semper cordi, sicut ex pastoralis officii débite tenemur, ad expedilionem aliquam in Turcas, fidei nostre perpetuos hostes, devenire ; et in hoc sancte memorie Gallistum IIj, avunculum nostrum ac Pium Ij, predecessores nos tros, inter alios ponlifices, qui talem expedilionem aggressi sunt, quan tum nobis Deus concederet, imitari, et nos ullro eam in ipsa expeditione offerre, in [qua] quidem expeditione hactenus et ipsis predecessoribus nos tris et nobis mulla impedimenta contigerunt, ac nobis precipue hoc nostro desiderio tempora valde fuerunt adversa ut non licuerit nobis illam sicuti concupieramus ad optatum effectum perducere. Cumque assumptio sue Ma 43 T. 11. 674 APPENDICE. jestatis nobis et toti christiane reipublice quasi quoddam sydus ad expedi tionem hanc capessendam effulserit, persuadetnus nobis hoc tempore sue Majestatis ope et auxilio ipsam féliciter ac opportune aggrediposse. Preser timcum existimemus Italiam in pace ac concordia futuram, et si quid con troversie adhuc exstabit, speramus id facile nos composituros, et propterea omnium potentatuum Italie vires nobis inhac expeditione afifuturas. Faciet sua Majestas in hoc rem tanto rege dignam, plurimorumque suorum ma jorum Gallie regum vestigia imitabitur, qui in simili expeditione omnes prope regni sui opes ultro obtulerunt, ac Romanos pontifices sepe a vexa tionibus et oppressionibus protexerunt ; plerasque et Ecclesie terras a per fidorum hostium manibus eripuere. Verum prospiciat quanta sit fides in htijusmodi regnicolis collocanda; quod et multi alii reges sunt experti, neque tamen sibi persuadeat ex regni illius Victoria quando ea potiri con tingat, tantum sibi glorie accessurum quantum ex hac expeditione contra Turcarum imperatorem pro fidei defensione Majestati sue sperare licet, que procul dubio eum immortalem reddet. Sumat ergo celsitudo sua cum Dei benedictione arma, et scutum et in fidei catholice adjutorium vestigia predecessorum suorum imitando expergat, causamque regni Sicilie justitie subjiciat, si jus aliquod in eo Majestati sue competit; sicut etiam Carolo régi obtulimus, ita eidem nos libenti animo administra turos justitiam offerimus, que equa lance sibi per nos administrabitur et ad quam amplectandam totis viribus hortamur Majestatem suam. « Si de ducatu Mediolanensi aliquid sua Majestas in medium adducit, respondebitis nos omnem accessum dignitatis et glorie sue vehementer et non minus quam nostrum et romane Ecclesie optare; verum etiam animadvertat quod cum progenitores sui Aurelianenses duces et ipse, quinquaginta annis jam elapsis vel circa, per gentem Sfortiadum duca tum possideri passi sunt, qui etiam ab imperatore de dicto ducatu inves titos affirmant, et pro ducibus ejusdem ducatus precipue et ubique apud christianissimos reges Francie habiti sunt, convenientius et utilius chris tiane reipublice et Majestatis sue honori congruentius esse judicabit eum diutina patientia per se et per suos hactenus habita pacifice pertransire quam nutantibus hoc tempore fidei et catholice religionis fundamentis, utpote longo Turcarum belle et maxima potentia quassatis, contentione nunc de dicto ducatu quinquaginta annis elapsis non mota, et nova bello rum fomenta excitare. Nos certe confidimus dilectum filium Mediolani ducem Majestatem suam omni observantia et reverentia prosequuturum ac omnibus in rebus boni affinis et filii sue Gelsitudinis officia ei presti turum ac regali corone sue devotionem et reverentiam quam exposcet, non minus quam predecessores sui in ducatu exhibiturum, et quoniam pacem et quietem universalem reipublice christiane ob causam aliquam et precipue hujus ducatus turbari nobis admodum molestum esset, om nem operamnostram ad compositionem et pacem inter Majestatem suam et prefatum ducem offerimus, si quid in ea re efficere poterimus. Quod si Majestas sua respuendum hoc nostrum consilium censuerit et ad inva dendum dictum ducatum animum induxerit, diligenter animadvertat quod urbium excidia, populorum clades, animarum perditiones tanta APPENDICE. 675 belli moles et Italice et Gallice nationi sit allatura ; et quod plus calami tatis et infamie quam honoris et glorie ex hujusmodi novis bellorum molibus sit susceptura; nolit queso primitias regni sui christiane reli gionis desolatione causam prestare. Quod ad jus super ducatu altinet, imperatoris partes esse de illo discernere nemo autem ambigit, officii nostri esse concordiam inter quoscumque principes et precipue inter Majestatem suam et ducem prefatum, quem régie corone sue scimus esse deditissimum, quo possimus studio et diligentia curare. « Si de rebus Genue verba faciet, respondebitis nequaquam nos dubi tare quin dux Mediolani pro dominio Genue et Savone et adjacentium terrarum que a Francorum regibus in feudum obtinet, feudatarii prestet obsequia. « Quantum ad Florentines attinet, si de eis faciet verba, respondebitis quod cum ad universalem pacem Italie ac totius reipubJice christiane mentis nostre studium dirigamus, omnem causam que ipsam impedire posset de medio tollendam duximus, et propterea populum illum nostri et sedis apostolice devotissimum in libertate et auctoritate sua protegere plurimum est cure; ac libenter audimus quod Majestas sua eorum quoque saluti nobiscum incumbere velit. « De civitate Pisana si quando sermo per Majestatem suam fiet, dicetis nos prompte animo paratos ut Florentini in eorum jure remtegrentur, ut omnia belli semina penitus evellentur; et proinde Majestatem suam hor tamur ut cum Venetis et aliis cum quibus opportunum judicaverit, ope ram dare velit quod Florentina Respublica civitatem suam prefatam Pisa rum, quam propter adventum Caroli regis in Italiam amiserunt, auspiciis sue Majestatis cujus Respublica illa seraper devotissima fuit recuperare valeat, sicque nobiscum in sanctam contra Turcas expeditionem adesse possit. « Quod ad Ursinos, Columnenses et alios domicellos Ecclesie romane subjectos, Majestatem suam nomine nostro monebitis ne illos sine licentia nostra ad stipendia sua conducat neque minus conductos teneat, ne simul cum militibus Majestatis sue dominia nostra, venientesque ad romanam curiam molestandi eis occasio prebeatur. « De prefecto Urbis si mentionem fecerit, significabitis Majestati sue quod prefectus non solum rapinam publicam in terris nostris contra nuncios nostros quos in carcerem conclusit et contra legatùm Turcarum principis commisit, illi xl. m. florenorum auri pro expensis fratris quem apud nos magna cum impensa custodiri faciebamus, et alias pecuniarum et bonorum magni valoris quantitates auferendo, verum etiam copias nos tras ac Bartholomeum Serram illarum ductorum ex sanguine nobis con junctum, per terras nostras iter facientes invadendo, spoliando et cap tives detinendo, se in defectionem manifeste constituit; et quod magis moleste tulimus, falsis machinationibus famam nostram maculare co natus est, contra nos fingens quod cum Turcis sentiremus. Cum igitur per sententiam camere apostolice juxta mérita excessuum suorura excom municatus fuerit ac préfecture dignitate feudis et aliis bonis privalus extiterit, nolit Majestas sua, cum hic de honore nostro agatur, eidem 676 APPENDICE. prefecto favere. Nos enim itidem contra rebelles et hostes Majestatis sue facere parati erimus et a pii patris officio erga Majestatem suam et suos nullo unquam tempore cessabimus. Potest namque Majestas sua intelli gere a consiliariis Majestatis ipsius Garoli regis quod ipse Garolus, cum hic personaliter adesset, promisit per pauca scripta restitui nobis se curaturum per diclum prefectum illa xl. ra. ducatorum, que tamen postea nunquam fuere soluta. » (Arch. Secrelo Vaticano. Instructiones diverse, T. XXX, p. 134-6.) 4 TABLE ANALYTIQUE 1492 1492. — AoL'T. — [Le vice-chancelier R. Borgia est créé pape : il prend le nom d'Alexandre VI. Bénéfices qu'il distribue aux cardinaux. Refus de cinq d'entre eux : ils disent que pour le pontificat les voix doivent être données spontanément et non pas achetées (H). — Mort de Florio Raacotta {{7). — Mort de Falco Sinibaldi, due plutôt au chagrin qu'à la maladie (18). — Couronnement d'Alexandre VI à Saint-Pierre; il se rend ensuite à Saint-Jean-de-Latran au milieu de la ville en fête (26). — Dans le premier consistoire, il nomme cardinal son neveu, l'arche vêque de Montréal (s. d) 1492. — Septembre. . — Domenico Beneaccaduto est tué par Salvator (3); le pape fait détruire la maison de l'assassin et pendre son frère (4). — Le pape nomme des inspecteurs des prisons; il entend lui-même les procès tous les mardis et rend une exacte justice (s. d.) 1492. —Décembre. — Frédéric, fils du roi de Naples, arrive à Rome en grande pompe pour preter au pape le serment d'obédience. Il parle au pape en faveur de la reine de Hongrie que Vadislas voulait répudier. Devant l'intention d'Alexandre d'accorder au roi la dispense, l'ambas sadeur napolitain irrité quitte Rome avec le cardinal de Saint-Pierre aux-liens qui se retire dans Ig, citadelle d'Ostie {s. d.). — Le pape crée chevalier de Saint-Pierre Thomas Minerbetti, ambassadeur florentin. — Entrée à Rome de quatre ambassadeurs génois : Jacobo Spinola, Giovanni Battista Adorno, Paulo de Flisco et Silvestro Inurea (2). — Consistoire public dans lequel Hermès Maria Sforza avec quatre ambassadeurs de Jean Galéas, duc de Milan et de Louis, duc de Bari, presentent leurs lettres de créance et prêtent le serment d'obédience. Jason Maynus, cinquième orateur, prononce le discours (5). — Entrée à Rome de quatre nouveaux ambassadeurs de Venise : Marino Leono, Christoforo Driodo, Paulo Barbo et Sebastiano Badoer. L'ex-ambas sadeur Andréa Capello se joint à eux. Ils sont reçus par la famille du pape et des cardinaux et par le corps diplomatique (6). — Discussion sur le cérémonial à suivre pour la réception de Don Frédéric. — Il fait prier le pape de retarder jusqu'au mardi suivant son entrée dans Rome, à cause du mauvais temps. Le pape y consent. — Épigramme en l'honneur d'Alexandre VI (9). — Burchard se rend à Marino pour . instruire Don Frédéric de ce qu'il avait à faire lors de son entrée à Rome (10). — Les cardinaux de Naples et de Sienne vont à deux Pages. •. i — 4—5 678 1492, TABLE ANALYTIQUE. milles de Rome au-devant du prince, le saluent et se retirent. Le prince, arrivé devant l'église de Saint-Jean-de-Latran, attend les deux cardi naux chargés d'aller à sa rencontre : pendant ce temps, les familles des cardinaux et le corps diplomatique viennent le saluer; enfin les cardinaux délégués arrivent après une heure d'attente. Le prince fait son entrée dans Rome avec sept ambassadeurs d'obédience. Marche et description du cortège, itinéraire suivi, arrivée au palais et récep tion faite par le souverain pontife à l'ambassadeur royal. Détails sur le cérémonial observé durant toute cette entrée (11) — Décembre. — Consistoire public dans lequel les ambassadeurs génois prêtent le serment d'obédience (12). — Consistoire public dans lequel Jean, évéque de Durham, et Jean Gigles de Lucques, ambassa deurs d'Henri VII, roi d'Angleterre et de France, prêtent le serment d'obédience (14), — La veille. Don Frédéric avait obtenu une audience du pape (13). — Consistoire public dans lequel les ambassadeurs de Venise prêtent le serment d'obédience au nom de l'illustrissime doge Agostino Barbadico. La lettre de créance pour la personne des quatre ambassadeurs, ne faisait pas mention d'obédience. Sébastien Badoer prononce le discours (17). — Consistoire public dans lequel les ambas sadeurs de Ferdinand prêtent le serment d'obédience. — Discussion entre le pape, les cardinaux et les deux maîtres des cérémonies sur le cérémonial à suivre pour la réception de Don Frédéric; résolution prise; réception du prince; il se rend le même jour au Vatican (21). — Aux vigiles de Noël, le pape se rend à Saint-Pierre. Don Frédéric est placé entre les deux derniers cardinaux-diacres (24). — Le jour de Noël, le pape se rend en procession à Saint-Pierre, Don Frédéric reçoit des mains du pape l'épée bénie; il est accompagné jusqu'à sa résidence, le palais des Saints Apôtres, par tous les cardinaux (25). — Des nouvelles de Barcelone apprennent que le roi d'Espagne avait été victime d'un attentat le 7 décembre. Le coupable qui était fou, avait été condamné à avoir les extrémités des membres coupées; la reine avait obtenu qu'on l'étourdît d'un coup de maillet pour diminuer la sensation de la souffrance. Messe d'actions de grâces célébrée à Rome à cette occasion. — Jean Lopez, dataire, est promu à l'église de Pérouse, vacante par la mort de Jérôme Balbani (29) 1493 1493, — Janvier. — Funérailles de Jérôme, évêque de Policastro; le corps du défunt est porté à Sainte-Marie-de-la-Minerve (5), — Dominico Jacobatio est reçu coadjuteur par les auditeurs de rote; il succède à Jean Ceretani, évêque de Nocera (7). — Congrégation des cardinaux en présence du pape dans laquelle est discutée la demande du divorce présentée par Vadislas, roi de Hongrie et de Bohême, contre sa femme Béatrice, fille du roi de Naples (8). — Don Frédéric quitte Rome pour retourner à Naples (10). — Le cardinal de Sienne reçoit la nouvelle de la mort de son frère aîné, Antoine Piccolomini d'Aragon, malade depuis le 2 janvier (12). — Les cardinaux viennent rendre à leur collègue une visite de condoléance (13). — L'ambassadeur anglais, John Shirwode, mort le jeudi soir de la semaine precedente, est porté à l'église de l'hôpital des Anglais (14) Pages, 5—18 18 —32 32—36 TABLE ANALYTIQUE. 1493. — FÉVRIER. — Mort du cardinal d'Aléria, Ardicino délia Porta (4). — Son corps est porté à la basilique de Saint-Pierre et est placé devant la tombe de son grand-père le cardinal Ardicino (5). — Entrée à Rome de trois ambassadeurs d'obédience du marquis de Montferrat; ils sont reçus par le collège des cardinaux et par le corps diploma tique (6). — On apprend à Rome la naissance d'Hercule, fils de Ludovic le More, duc de Milan {s. d.). Messe d'actions de grâces célébrée à Sainte-Marie-du-Peuple par l'évêque d'Ostie (13). — Courses à l'occasion du carnaval 1493. — FÉVRIER, — Discussion de préséance entre Nicolas, évêque de Nitria, ambassadeur du roi de Hongrie et William, archevêque de Saint-André, ambassadeur du roi d'Ecosse. Sur l'avis de Burchard, la préséance est accordée à l'ambassadeur hongrois qui prend le pas sur son rival. Le pape, pour ménager l'amour-propre de l'ambas sadeur écossais, le prend comme assistant. — Distribution des cendres (20). — Assassinat de l'évêque d'Aquila; il est enterré sans pompe (24). — Les ambassadeurs du marquis de Montferrat prêtent le serment d'obédience au souverain pontife (25). Le pape se rend à Sainte-Marie-Majeure pour voir certains travaux de toiture. Il fait une prière devant le tableau de Saint-Luc, la Vierge à l'Enfant-Jésus, et retourne à Saint-Pierre. Contre l'habitude, le pape fut escorté de cavaliers armés, ce qui produisit une mauvaise impression dans le public. — Discussion de préséance entre les ambassadeurs du marquis de Mont ferrat et de la république de Sienne. — Obsèques du cardinal d'Aléria au Vatican. Disposition du catafalque, des sièges, des cierges; places des assistants. — Le même jour, le pape va se promener à cheval au delà de la porte du Saint-Esprit avec les cardinaux et les prélats domestiques. Le sultan Djem et le duc de Gandie le précèdent (27). . — Mars. — Messe solennelle pour la fête de Saint-Thomas d'Aquin à Sainte-Marie-de-la-Minerve ; places données au corps diplomatique; 1493. indulgences plénières accordées (7). — Le corps de Domenico de Mari, mort la nuit precedente, est porté à l'église d'AraceU. Il était le neveu du cardinal de Bénévent; détails sur la cérémonie (11). Le cardinal diacre Orsini est ordonné cardinal-prêtre. — Exposition détaillée de la cérémonie (12). — Le pape se rend le jour de la fête de l'Annonciation de la Sainte-Vierge à l'église de Sainte-Marie-de-la-Minerve. —Discus sion entre Burchard et l'évêque de Badajoz sur la place à donner aux — Le pape fait donner à seize jeunes filles de la congrégation de l'Annonciade une bourse de 75 florins romains en carlins. Celles-ci prélats. baisent le pied du pape et se retirent. — Burchard, pour éviter le retour du scandale qui avait marqué la cavalcade du 27 février, prie le vice-chancelier Ascanio de supprimer l'escorte des gardes armés qui avait précédé et suivi le pape et de les placer seulement aux endroits suspects ; Ascanio se rend aux observations du maître dès cérémonies, et ne conserve que les gens d'armes nécessaires à la sûreté du Saint-Père (25). — Le dimanche des Rameaux, le pape vient bénir les palmes et les rameaux d'olivier à la chapelle Sixtine. — Distribution des rameaux. — Le matin avait eu lieu une discussion de préséance entre les ambassadeurs de l'archevêque de Cologne et de Mayence. Ils décident de venir alternativement à la chapelle (31). . . 1493. — Avril. — Le mercredi saint, messe à la chapelle Sixtine; obser 679 Pages. 36—40 40—49 49—60 680 TABLE ANALYTIQUE. valiou sur un détail relatif au cérémonial. — Philibert Naturelli, ambassadeur du roi des Romains, plutôt que de céder le pas aux am bassadeurs de l'archevêque de Cologne, électeur de l'Empire, quitte la chapelle (3). — A la messe du jeudi saint, l'ambassadeur Philibert NatureUi ayant pris le pas sur l'ambassadeur du comte Palatin, celui-ci quitte la chapelle (4). — Le vendredi saint, messe à la chapelle Sixtine en présence du pape qui se rend, après l'adoration, à la chapelle Pau Une (5). — Le mercredi précédent, l'ambassadeur du roi de Hongrie avait lu, en présence du pape et des cardinaux, des lettres de son souverain datées du l»' mars, annonçant la victoire qu'il avait rem portée sur les Turcs (3). — Une erreur dans le cérémonial de la messe du samedi saint cause à Burchard le plus vif déplaisir. — Son trouble lui fait commettre une seconde erreur à la fin de la cérémonie (6). — Le dimanche de Pâques, messe solennelle à Saint-Pierre. — Les ambassadeurs de Venise, de Naples et de France et le despote de Morée versent l'eau pour les mains du pape. — Détails sur la céré cérémonie (7). — Le lendemain, messe solennelle à la chapelle Sixtine en présence du pape (8). — Le cardinal Orsini célèbre sa première messe (9). — L'évèque de Barcelone, Petro Garcias, célèbre la messe à la chapelle Sixtine : le pape, pour des motifs particuliers, ne con sacre pas d'Agnus Dei (13). — Mort de Mariano de Latuo, évêque de Glandève, régent de la chancellerie apostolique ; son corps est porté et enseveli le même jour à l'église de Sainte-Marie-du-Peuple (23). — Ses obsèques ont lieu le lundi suivant dans la même éghse (29). — Messe du Saint-Esprit ; détails sur la cérémonie. — Bartholomeo Flores, évêque de Sutri et de Nepi, monte en chaire, publie la hgue conclue entre le pape, Venise et Milan ; et ht les articles du traité. — Indulgences plénières accordées par le pape à tous les assistants et aux fidèles visitant ce même jour l'église de Saint-Marc à Venise (25), . . — Mai. — Un pan de muraille, entre le château Saint-Ange et le palais du Vatican, s'écroule sur une longueur de vingt cannes environ l'i93. (40 mètres); le pape le fait réparer (2). — Le pape se rend à cheval à Saint-Jean-de-Latran pour voir la toiture de la basilique. Il est précédé à gauche par le sultan Djem, à droite par le duc de Gandie, Jean Borgia, habillé à la turque. —Itinéraire suivi à l'aller et au retour (5). — Le jour de l'Ascension, le pape se rend à la basilique de Saint Pierre. — Ostension, après la bénédiction, du fer de la lance et du Saint-Voult. — Retour du pape au Vatican. — L'abbé de Saint-Sé bastien qui prétendait que le pape devait retourner au palais sous le baldaquin, ne peut trouver dans le livre des cérémonies la vérification de son songe (16). — La veille, l'ambassadeur de Maximilien, Ludovico Bracci, ayant demandé au pape de lui assigner le rang qui lui était dû, c'est-à-dire au-dessus et avant tous les ambassadeurs royaux; celui-ci prend conseil des cardinaux et de Burchard. Les cardinaux étaient d'avis que, pour l'honneur du Saint-Siège, il importait de donner à l'ambassadeur la place qu'il demandait; le pape était hésitant, l'ambas sadeur remet au souverain pontife une information qui confirmait ses droits et qui se terminait ainsi : ...d'oii. nécessairement nous concluons que le roi des Romains canoniquement élu, et reconnu et reçu pour roi par la Sainte Église Romaine, doit avoir entièrement la préférence, sans qu'ils puissent y trouver offense, sur tous les autres rois chrétiens (15). l'a gos. 00~G8 68—72 TABLE ANALYTIQUE. 1493. _ Mai. — Aloysius Capra, évêque de Pesaro, nommé régent de la chancellerie apostolique, est reçu comme tel par les présidents du grand parquet; la signature des simples commissions et l'extension des autres, signées par Placet, est commise à l'élu de Glandève, Christoforo de Latuo. — Le même jour, entrée à Rome de quatre ambassadeurs du duc de Savoie. Ils sont accompagnés à leur rési dence par les prélats du Vatican et le corps diplomatique. — Le même jour, les évêques de Carthagène et de Badajoz, ambassadeurs d'Es pagne, quittent Rome pour aller au-devant de Didaco Lopez de Haro chargé de preter le serment d'obédience au pape au nom de ses sou verains, Ferdinand et Isabelle. Conférence entre Burchard et l'évèque de Carthagène sur le cérémonial à suivre pour la réception de l'am bassadeur. Précédents invoqués; décision adoptée par le pape (2). — Cortège de l'ambassadeur d'obédience du roi des Romains, dans lequel sont représentées seize provinces de l'Empire (s. d.) 1493. — Juin. — [Giovanni (1^ Sforza s'engage à prendre pour femme la fille bâtarde du Pape. Comme elle était déjà fiancée à un jeune Espa gnol, le pape donne à ce dernier 3,000 ducats pour acheter son si lence (10). —Entrée à Rome de l'ambassadeur du Grand Turc qui est reçu en grande pompe. Il apportait la pension du sultan Djem (11). — Noces de Lucrèce Borgia et de Giovanni Sforza au Vatican. Fêtes clergé ; licencieuses données par le pape en leur honneur. — Incontinence du la corruption gagne les couvents qui, de l'avis général, sont de véritables lupanars. — Au repas de noces, le pape, onze cardinaux, le marié et sa femme s'asseyent à la même table en compagnie de dames de la cour; et parmi elles, Julie Farnèse, la concubine d'Alexandre VI; chaque cardinal ayant une jeune dame à ses côtés. Le pape accom pagne les jeunes époux jusqu'au palais de Santa-Maria in Porticu (12). — Entrée à Rome de l'ambassadeur d'Espagne. Il se rend au palais du Champ de Flore en grand appareil. Dans le consistoire public qui suivit l'obédience, l'ambassadeur reproche au pape, au nom de son maître, les guerres qui désolent l'Italie et la conduite du souverain pontife, laquelle tend à diminuer la foi; l'ambassadeur ajoute que leVoi d'Espagne, après avoir expulsé les Maures de son royaume, voyait avec étonnement le pape recevoir ces derniers dans ses États; il le priait de les en chasser; il priait également le Saint-Père de l'autorisera toucher les revenus des bénéfices en Espagne excédant cent ducats de rente pour l'aider à poursuivre ses succès sur les infidèles et à reprendre Jérusalem et la Terre-Sainte; que si le Saint Père s'y refu sait, le roi s'en emparerait pour les faire servir au but indiqué. L'am bassadeur se plaint enfin de la vénalité des charges et de la distribution scandaleuse des bénéfices accordés aux plus offrants. — Ces doléances ne changent rien à l'état des choses. — Démonstrations armées à tra vers Rome. — Le cardinal Julien de la Rovère, retiré à Ostie avec le fils du roi de Naples, tient avec Virginio Orsini, Prosper et Fabrice Colonna des conférences qui sont un mauvais indice. La peste impor tée par les Maures fait de nombreuses victimes (s. d.). — Virginio Orsini quitte Ostie et se rend à Bracciano (30). — Le cardinal de la 1 681 Pageii. 72—77 et non Alexandre, comme le donnent à tort tous les nis:; et les imprimés, Alexandre Sforza était le grand-père de Giovanni, fils naturel de Costanzo. 682 1493. TABLE ANALYTIQUE. Rovère fait pendre et écarteler ensuite un de ses serviteurs, Antonio Conti, qui ouvrait les lettres de son maître, et en communiquait ensuite le contenu au pape (30) • . , . . — Juillet, —Tempête furieuse à Rome; hors de la ville, des grêlons gros comme des noix dévastent la campagne, bouleversent le camp de Fracasse et tuent des chevaux. A Rome le vent enlève une cheminée de la maison du seigneur Orsini, mari de Julie Farnèse ; la foudre tombe sur cette même maison et cause quelques dégâts (3). — Fracasso rentre à Rome (7). — Un aide du bourreau ayant percé avec une per tuisane un christ à la tête et à la poitrine dans l'église de Saint-Biaise de Malo dans le quartier Saint-Eustache, est dénoncé par une courti sane de bas étage. Les mains du coupable sont coupées et fixées au mur par un clou ; il est pendu ensuite à l'Agone (23). — Retour à Rome du cardinal Julien de la Rovère et de Virginio Orsini (24). , . —Août. — Tempête à Rome; une flèche tombe sur le campanile du Gapitole et atteint au pied celui qui sonnait la grosse cloche en l'hon 1493. neur de l'anniversaire du couronnement du pape. — Le même jour, la foudre tombe sur le campanile de Saint-Jean-de-Latran (25). — Mort de l'empereur Frédéric ; son fils Maximilien lui succède (28). ... 1493. —Septembre. — Création de douze cardinaux, parmi lesquels César Borgia, JuHen Cesarini, Alexandre Farnèse. — Inondations du Tibre. —Inondations en Lombardie dans lesquelles périssent un grand nombre d'hommes. — La foudre tombe en plusieurs endroits à Rome, et au Vatican dans la chambre du pape qui en est quitte pour la peur; deux de ses serviteurs tombent évanouis, mais reprennent bientôt leurs sens '. (s. d.) — Octobre. Le cardinal Giovanni Conti meurt de la peste (21). — Le pape se rend à Viterbe (26)] 1493. 1494. 1494 — jANViER. ; — Entrée à Rome de Marquard Brisacher, ambassadeur de l'Empereur (11). — Consistoire secret. — Le pape demande à Bur chard comment il convenait de célébrer la fête de la Purification de la Sainte-Vierge qui tombait cette année le dimanche de la Sexagésime. Réponse de Burchard à laquelle s'associent les cardinaux (24), . . . —Février. 1494. la cérémonie. —Fête de la Purification de la Sainte-Vierge ; détails sur — Discussion de préséance entre les ambassadeurs du roi de Naples et de Hongrie. chard ; — Jean de la Serre cède le pas à Mar quard Brisacher comme à l'ambassadeur de l'empereur, mais non comme à celui du roi des Romains. L'évèque de Fréjus, autre ambas sadeur du roi de France se plaint à Burchard que celui-ci ait permis à Marquard Brisacher d'avoir le pas sur son collègue; réponse de Bur elle est agréée par l'ambassadeur (2). La nouvelle de la mort de Ferdinand, roi de Naples, survenue le 25 janvier, était parvenue à Rome le 27 janvier. — Arrivée à Rome d'un ambassadeur du Sou dan (5). — Bénédiction et imposition des cendres par le pape (12). — L'évèque de Porto est reçu parmi les prélats-assistants du souverain pontife (23). —Messe des morts et d'anniversaire du pape Innocent VIII célébrée à la chapelle Sixtine par l'archevêque de Raguse (25). . . . Pages, 77—82 82—84 84 84-86 86 86—88 88—90 TABLE ANALYTIQUE. —Mars. — L'évêque de Sainte-Agathe célèbre une messe pour le 1494, repos de l'âme du roi Ferdinand. — Entrée à Rome des ambassadeurs de Pierre d'Aubusson, grand-maître des chevaliers de Saint-Jean-de Jérusalhem. — Discussion relative à la réception qui leur est due; précédents invoqués; itinéraire suivi par le cortège; place des assis tants parmi lesquels ne figure aucun des ambassadeurs accrédités auprès du Saint-Siège (4). — Le pape apporte la rose d'or à la cha pelle Sixtine, et décide, sur le conseil de tous les cardinaux, de l'en voyer au roi de France (9). — Après le consistoire secret, les prélats et les ambassadeurs sont introduits en présence du pape, et, parmi eux, les ambassadeurs de Rhodes. Le secrétaire de l'ambassade lit les lettres du grand maître ; l'archevêque de Colocza, Marcus Montanus, prononce le discours d'obédience; réponse du pape; les ambassadeurs baisent le pied du Saint-Père et se retirent (10). — Le pape se rend à l'église de Saint-Grégoire et dit la messe ; détails sur la cérémonie. — Le pape revient à cheval précédé et suivi de cent fantassins armés. — Le même jour, Antoine Flores, secrétaire apostolique, élu auditeur de rote, soutient sa thèse de réception dont les conclusions sont affi chées sur les murs de la ville (12). — Entrée à Rome de Don Louis d'Aragon, d'Alexandre Caraffa, de Jean Antoine de Guevara et d'An toine d'Alessandro, ambassadeurs d'Alphonse, roi de Sicile et de Jéru salhem, envoyés par leur souverain pour preter le serment d'obédience et pour traiter certaines affaires particulières. — Ordre du cortège; le cardinal de Saint-Denys et les ambassadeurs de France s'abstiennent d'aller à leur rencontre (14). — Le pape bénit et distribue les palmes. —Le comte de Potentia demande à Burchard s'il était permis d'envoyer au-devant du marquis de Girace, neveu du roi Alphonse, un ou plu sieurs cardinaux. Réponse motivée de Burchard qui dit que cet hon neur n'est dû, d'après les livres des cérémonies, qu'aux rois, reines, à leurs fils, filles, frères et sœurs seulement ; le pape pourra toutefois envoyer deux prélats ; la place du marquis sera sur le degré le plus élevé du trône du pape (23). — Le cardinal d'Alexandrie confère au cardinal de Valence et au protonotaire Jean Borgia les quatre ordres mineurs et ceux du subdiaconat. — Détails sur la cérémonie (26). — Messe à la chapelle Sixtine; l'office est célébré par le cardinal de Saint-Clément. —Dans la prière on dit pour Maximilien, notre empe reur élu, au lieu de pour notre empereur. Burchard qui doutait de la régularité de ces paroles, interroge les cardinaux d'Alexandrie, de Carthagène et de Sienne qui lui répondent qu'il fallait dire ainsi. Pré cédent invoqué à l'appui de cette opinion par le cardinal d'Alexan drie (28). — Le dimanche de Pâques, le pape se rend en procession à Saint-Pierre. Le sénateur de Rome, Marquard Brisacher, le seigneur de Pésaro et le marquis de Gérace donnent successivement l'eau pour 1494. —Avril. laver les mains du pape. — Détails sur la cérémonie (30) —Le pape se rend à l'égUse de Sainte-Marie-de-la-Minerve, précédé de la croix et des cardinaux et entouré de soldats armés. Leo nello, évêque de Goncordia, célèbre la messe. Saillie du pape à cette occasion. — Le pape se rend ensuite à Sainte-Marie-du-Peuple (1). — Messe célébrée dans la cour des Pontifices par l'abbé de Saint Sébastien. — Bénédiction des agnus par le pape; détails sur la céré monie (3). — L'évêque de Glandève, Christophe de Latuo, confère 683 Pages. 90—104 684 TABLE ANALYTIQUE. dans la sacristie de Saint-Paul-hors-les-Murs, sur l'ordre du pape, au cardinal-diacre Alexandre Farnèse qui n'avait que la première tonsure, les quatre ordres majeurs après le Kyrie eleison ; le subdiaconat après la prière et le diaconat avant VAlléluia, dans la forme usitée par l'Église. — La cérémonie est célébrée comme celle qui avait été suivie pour le cardinal de Valence, mais avec plus de solennité encore (4j. Célébra tion de la messe à la chapelle Sixtine par le cardinal d'Alexandrie ; le pape distribue les ognus ; détails sur la cérémonie (5). — Les protestations du roi de France contre l'investiture du royaume de Naples donnée à Alphonse II avait retardé le couronnement de ce dernier. — Le cardinal de Montréal est créé en consistoire secret légat à latere pour aller le couronner (18). — Burchard se rend à Naples avec quatre domestiques pour régler la cérémonie du couron nement (20). — 11 arrive à Naples (24). Avant de quitter Rome, Bur chard avait touché sur une lettre de change de l'ambassadeur napoli tain 25 ducats d'or à la banque des Spanocchi. — Teneur de la lettre de change ; reçu signé par Burchard. — Installé à Naples, Burchard rend visite au frère du roi, Don Frédéric, chez qui s'étaient réunis le comte de Mariliani, les seigneurs Albéric Caraffa, Jean Antoine de Caldro et Antoine Caraffa. Burchard leur soumet un mémoire qu'il avait rédigé et prend leur avis sur chacun des paragraphes qui le com posent. — Texte de ce mémoire où il est traité de la convocation des prélats et des barons du royaume, de l'ordre de réception du légat, du port de son baldaquin, de l'itinéraire à suivre lors de son entrée dans la ville jusqu'à la cathédrale, de la réception du roi et du rôle du légat et du roi le jour du couronnement, ainsi que de celui des grands offi ciers de la couronne. — Mémoire sur la réception du légat à Naples. Les archevêques et les évoques du royaume se rendront au-devant du légat, chevauchant deux à deux, par rang de dignité, jusqu'à l'église Saint-Julien. Le roi Alphonse suivi de ses barons ira tout auprès de San-Antonio. Là, il descendra de cheval, recevra tête nue le légat, lui baisera la main et la bouche. Le légat refusant le baisement de la main, recevra le roi au baisement de la bouche et le fera chevaucher à ses côtés. Le clergé napohtain se réunira avec les reUgieux dans la cathé drale et se rendra en procession, la croix en tête, jusqu'à la porte de Capoue : là, elle fera volte-face de sorte que le bas clergé qui était en queue à l'aller se trouve en tête au retour. — Costume de l'archevêque de Naples ; il fermera la marche précédé d'un chanoine napolitain qui portera devant lui le bâton pastoral ; un autre chanoine portera la deux autres chanoines portant le grémial devant l'archevêque, croix ; soutiendront les franges du grémial de l'archevêque qui s'avancera au miheu d'eux. — Sous la porte de Capoue sera préparé le baldaquin pour le légat. —Les nobles napolitains, devant la demeure desquels de vra passer le légat, l'attendront et porteront le baldaquin. —Entrée du légat à Naples par la porte de Capoue. Il sera reçu par l'archevêque de Naples qui, tête nue, le saluera et lui offrira la croix à baiser après l'avoir préalablement essuyée avec un linge que baisera ledit arche vêque. —Le légat, après avoir invité le foi à baiser d'abord la croix, se découvrira et la baisera à cheval. — Le roi s'abstiendra de la baiser et chevauchera sous le baldaquin, de la porte de Capoue à l'église archiépiscopale. — Cérémonies de l'entrée. — Prière pronon cée par l'archevêque avec réponse du chœur. L'archevêque bénira le Pages . ' TABLE ANALYTIQUE. peuple, le légat accordera des indulgences de trois années. — Le roi ira au-devant du légat pour l'accompagner jusqu'au palais archiépis copal, sa résidence. • — Ordre dans lequel marchera la procession : le clergé régulier et séculier, les bagages du légat, les officiers du palais, la famille du légat, les barons-comtes, la croix du légat, le légat ayant le roi à sa gauche, sous le baldaquin ; le frère du roi, Don Frédéric, ayant à sa gauche l'ambassadeur d'Espagne ; les autres officiers du palais ayant chacun à leur gauche un ambassadeur étranger; les pré lats et les autres officiers de la maison du roi. — Pour honorer le légat, le roi avait envoyé quatre ambassades pour le recevoir : la pre mière, à Fundi; la seconde, à Sessa; la troisième, à Capoue; la qua trième, à Aversa. — Ces ambassades étaient composées des plus grands seigneurs du royaume (s. d.). — Burchard mandé au Castro Novo auprès du roi, expose à Sa Majesté, en présence de quelques fami liers, ce qu'elle aura à faire, et lui montre la façon de saluer, de s'agenouiller, de mettre à nu le bras et les épaules, de preter ser ment, etc. — Le roi décide que la cérémonie du couronnement aura lieu le 8 mai, avec l'office et la messe de la fête de l'Ascension; et fait donner à Burchard un manteau de camelot cramoisi avec son capu chon, et un diploïs de soie. — Le légat avait décidé que le couronne ment aurait lieu avec l'office et la messe du Saint-Esprit, il refuse de 685 Pages. changer d'avis et mande à Burchard d'aller le trouver à Capoue (30). 104—119 1494. — Mai, — Burchard se rend auprès du légat qu'il rencontre à deux milles au delà d'Aversa et lui expose ce qu'il avait à faire en présence du roi. Le maître des cérémonies instruit le légat de ce qu'il devra faire en abordant le roi et en l'accompagnant à la cathédrale, et lui indique la conduite qu'il devra tenir dans les différents cas qui pour ront se presenter. couronnement. — Autres dispositions prises pour la messe du — Un peu avant l'arrivée du légat à Aversa, Don Frédéric s'avance avec Tambassade députée pour le recevoir. — Le frère du roi salue le légat. — Réception de celui-ci à Aversa; il se rend à l'église, accorde des indulgences de trois années et se rend au palais préparé pour sa résidence (1). — Burchard quitte Aversa pour retourner à Naples et préparer la réception du légat. — Burchard avait remis à l'évêque de Tropéa et au vicaire- général de l'archevêque de Naples les cédules de convocations. — Teneur de ces cédules. Les archevêques et évêques du royaume se ren dent à Saint-Julien au-devant du légat, le roi s'y rend jusqu'au delà de Saint-Antonio ; le salue suivant le cérémonial indiqué plus haut, chevauche à sa droite précédé du camérier-major qui portait, con trairement à l'usage, une grande épée qu'il tenait par la pointe, la poignée en l'air. — Ordre de la cavalcade. — Arrivé à la porte de la ville, le légat baise la croix que lui presente l'archevêque de Naples ganté, et chaussé de ses sandales ; et se rend, avec le roi, sous le bal daquin, jusqu'à l'église métropolitaine. — Ordre du cortège; entrée dans l'église; ils montent au grand autel et s'asseyent sur des fauteuils qui leur sont préparés; prières récitées. —Le roi accompagne le légat au palais archiépiscopal jusqu'à sa chambre; le légat reconduit le roi de sa chambrejusqu'au vestibule (2). — Description tres détaillée de la décoration intérieure de l'église métropolitaine. —Mémoire de tout ce qui concerne le couronnement. — Liste des objets qui serviront pour 686 TABLE ANALYTIQUE. la cérémonie. — Costumes que revêtiront les prélats, le roi. — Places des protonotaires, des sous-diacres apostoliques, des acolytes aposto liques, des écuyers du légat, des courtisans et des barons. — Noms des personnages qui accompagneront toujours le roi. — Cérémonie observée à l'entrée du roi dans l'église. — Sa réception par le légat. — Le roi ira s'asseoir sur le fauteuil qui lui sera préparé à gauche de celui du légat; les assistants étant à la place qui leur sera assignée. —Etienne de Narnia, notaire de la chambre apostolique, lira la bulle conférant au cardinal-prêtre de Sainte-Suzanne le pouvoir de donner à Alphonse l'investiture du royaume de Naples, — Formule du serment prononcé par Alphonse qui jurera fidélité à la Sainte Église romaine dont l'étendard déployé sera tenu par le neveu du légat. — Ce dernier le remettra au roi, et prononcera la formule d'investiture, — Le roi remettra alors l'étendard à Jacobo Caracciolo. —Leprocureur royal du fisc ordonnera aax notaires de dresser l'acte d'investiture et de mise en possesion. — Teneur de cet acte. — Le roi prêtera ensuite serment. —Détails sur les cérémonies qui suivront cette prestation de serment; le bras droit et les épaules du roi seront mis à nu ; cérémonie de l'onction sainte. —Après la confession, le roi se rendra dans la sa cristie. Description du costume que revêtira le roi. Il se rendra auprès du légat. Cérémonial avec lequel celui-ci remettra au roi l'épée, la cou ronne et le sceptre. — Suite du détail des cérémonies depuis le Te Beum jusqu'à la préface. — Après la communion, le légat communiera le roi et donnera une indulgence plénière à tous ceux qui auront assisté à la messe ou à la bénédiction. — Le roi, selon l'usage, créera des chevaliers. —Lelégat accompagnera le roi jusqu'à la porte de l'église. — Celui-ci montera à cheval, la couronne sur la tête, le sceptre et l'épée dans les mains, sous le baldaquin que porteront les barons du royaume, et se rendra au Castro Novo; le légat retournera à son palais, les prélats chez eux (s. d.). — Bulle du pape par laquelle il concède au légat le pouvoir d'accorder des indulgences plénières à l'occasion du couronnement du roi Alphonse (4). — Don Luigi d'Aragon, veuf de Battistina Cibo, fille naturelle du pape Innocent VIII, entre dans les ordres, et est reçu protonotaire apostolique en présence du légat. — Formule du serment (6). — Discussion de préséance entre l'archevêque de Capoue et celui de Naples. — Sur la décision de Burchard, l'arche vêque de Capoue, faisant de nécessité vertu, cède le pas à son collègue {s. d.). —Contrat de mariage entre Don Coffré, fils du pape, et Donna Sancia, fille du roi de Naples. — Exposition détaillée de la cérémonie qui a lieu dans une des salles du Castro Novo. Principales stipulations du contrat; présents de noces offerts par Don Goffré à sa femme (7). —Instructions données aux archevêques et évêques pour le couronne ment. — Le roi fait remettre à Burchard un manteau de camelot de grain rouge et un diploïs de satin violet. — Le jour de l'Ascension, Burchard se rend de grand matin à la cathédrale pour ordonner la cérémonie. — Entrée du légat; son costume et celui des prélats qui l'accompagnent. — On apporte de la sacristie la couronne, l'épée et le —Description de ces insignes. —Entrée du roi entouré de sa cour et de ses barons ; son costume ; il est reçu par l'archevêque sceptre royal. de Naples et le patriarche d'Antioche. — Élienne de Narnia, notaire apostolique, lit la bulle papale; le secrétaire du roi, Giovio Pontano lit, agenouillé, la formule de serment que répète le roi qui, aux paroles Pages. TABLE ANALYTIQUE. et hecsanclaDeievangelia va jurer, la main droite sur les évangiles, la gauche sur le crucifix, fidélité à la Sainte Église romaine. — Le légat donne ensuite au roi l'investiture du royaume et lui remet l'étendard. —Le roi se confesse, entre dans la sacristie, revêt de nouveaux vête ments et monte sur son trône aux acclamations de Vive le roi Alphonse! poussées par la foule. —Lelégat récite l'offertoire et reçoit du roi douze pièces d'or. —Après l'évangile, le roi reçoit la couronne des mains de Don Frédéric, et reste assis durant tout le Credo. — Le reste de la messe s'accomplit suivant le cérémonial réglé par Burchard. — Après la messe et la bénédiction, le légat accorde des indulgences plénières. —Teneur de ces indulgences. — • Le roi crée ensuite le duc de Gan die, Jean Borgia, prince de Tricarico, comte de Chiaramonte, de Lauria et de Carinola; et Don Goffré, prince de Squillace, comte de Cariati, protonotaire et lieutenant du royaume de Sicile en deçà du Phare : le roi le fait chevalier avec le cérémonial d'usage et lui donne le collier de l'Hermine. — II* nomme grand connétable du royaume Virginio Orsini. La remise des insignes est reculée à un autre jour. — Le nom des trois personnages susdits est prononcé par le secrétaire du ^oi, Pontano, et proclamé par le héraut. Le roi crée ensuite douze cheva liers, il leur met à chacun le casque et avec la pointe de son épée, il les touche au-dessus de l'oreille gauche, en prononçant les paroles sacramentelles : Dieu et saint Georges te fassent bon chevalier! — Romains ; Retour du roi et du légat à leurs palais. — Noms des ambassadeurs présents au couronnement : Philibert Naturelli, ambassadeur du roi des Paolo Trevisani, ambassadeur de Venise; Antonio Stanga, ambassadeur du duc de Milan ; Dionysio Pucci, ambassadeur de Flo rence ; (le gouverneur de la Catalogne, ambassadeur d'Espagne, avait re fusé d'assister à la cérémonie, ne voulant pas céderle pas à l'ambassadeur du roi des Romains); et l'ambassadeur du Grand Turc avec une suite de douze personnes : à l'élévation il avait quitté l'égHse. — La sœur du roi et safille, assistaientà la cérémonie derrière unejalousie, l'étiquette de la cour leur défendant de paraître en public à cause de la mort de Ferdinand; enfin cinquante-quatre prélats (7). — Tous les assistants signent comme témoins l'acte notarié d'investiture, d'entrée en pos session, de couronnement et de tout ce qui s'était fait pendant la céré princiers : monie (8). — Le roi remet à Don Goffré, au Castro Novo, les insignes celui-ci fait une cavalcade par la ville, précédé de trom pettes et de joueurs de flûtes que suivent les nobles et les barons, les massiers royaux, les deux porte-étendard, le héraut du roi et le bouffon à gauche, enfin Don Goffré ayant à sa gauche Don Frédéric : les courtisans et les autres barons du royaume ferment la marche (9). —Pluie intense qui dure tout le jour. —Le légat et le roi ayant entre eux Donna Sancia se rendent à la chapelle du Castro Novo. — L'arche vêque de Gravina qui devait célébrer la messe remet l'anneau des fian çailles à Don Goffré qui le passe à l'annulaire, et le met ensuite au même doigt de la main gauche de sa femme. Ils entrent ensuite dans la chapelle. Exposition détaillée de la cérémonie, après laquelle a lieu le repas de noces auquel assistent le légat, le roi, le marié, sa femme. Don Frédéric et Virginio Orsini. Les époux se rendent ensuite, accom pagnés du roi et du légat, au palais de Donna Sancia; ils entrent seuls dans leur chambre à coucher et sont déshabillés et oouchés nus dans le lit nuptial recouvert d'un drap et d'une couverture. Le roi et 687 Pages. 688 TABLE ANALYTIQUE. le légat entrent alors, et en leur présence, les filles d'honneur décou vrent les mariés jusqu'à la ceinture; Don GofTré embrasse sa femme sans vergogne ; le roi et le légat restent environ une heure à causer avec les jeunes époux et se retirent. — Remarques sur la décoration de la chapelle et sur la cérémonie (11). — Description d'un repas pu blic offert par le roi au légat dans la grande salle du Castro Novo. Magnificence des crédences couvertes de vases d'or et d'argent ; sin gularité des services annoncés par des trompettes et des joueurs de flûtes, le grand écuyer, sur un cheval blanc, précédant les services de la porte de la salle jusqu'aux gradins par où l'on montait à la table (12). — Curieuse relation d'une excursion faite par Burchard dans les environs de Naples pour aller voir les antiquités et les ruines. Il est accompagné de quatre de ses amis, d'un archer et d'un tréso rier chargé par le roi de défrayer Burchard de toutes ses dépenses. Ils voient successivement Agnano, Lumera, la Solfatare, dînent à Pouz zuolo, vont en barque à Bayes, visitent la Grotte Merveilleuse, les bains de Trépergole, aperçoivent les îles de Procida et de Nisida, et reviennent le soir à Naples (13). — Burchard va visiter le palais de Poggio Reale. Particularité d'une des salles qu'une large conduite d'eau permet de remplir en un instant. — Distraction royale du sou verain qui se complaisait quelquefois à inonder ses convives avant qu'ils aient eu le temps de fuir (s. d.). — Le roi Alphonse offre à Burchard une mule d'idronte avec son harnachement et une somme table : de cent ducats en reconnaissance de ses services (14). — Messe so lennelle célébrée en présence du roi par l'évêque de Nicastro. Après la messe, le roi remet à Virginio Orsini les insignes de grand conné celui-ci, précédé de l'étendard porté par un gentilhomme, che vauche par la ville, ayant Don Goffré à sa gauche et suivi des nobles et des barons (15). — Noms des personnes qui accompagnèrent le légat à Naples (s. d.). Burchard quitte Naples (15) et arrive cinq jours après à Rome (20) —Avril. — Retour sur les événements passés à Rome pendant l'ab sence de Burchard. —Entrée à Rome du cardinal de Gurck. — Con 1494. sistoire pubHc au Vatican. — Les cardinaux viennent chercher leur collègue au couvent de Sainte-Marie-du-Peuple où il était descendu, et l'accompagnent au Vatican; après le consistoire ils le reconduisent chez lui (22). — Consistoire public à l'issue duquel les cardinaux accompagnent le cardinal de Montréal légat a latere, envoyé à Naples pour couronner le roi Alphonse (24) '. 1494. — Mai. , . — Le pape fait assiéger Ostie qui se soumet en peu de jours (2). Entrée de quatre ambassadeurs de France; ils sont reçus et accompagnés jusqu'à leur résidence par la famille du pape et des car dinaux (16) ; le lendemain, ils se rendent au Vatican et baisent le pied du pape dans la chambre du papagallo (17). — Retour à Rome du cardinal de Montréal ; il se rend seul au Vatican à cause de la peste (24). Entrée de l'ambassadeur d'Espagne, il était venu depuis quelques jours à Rome, mais incognito (30) 1494. — Juin. — Messe solennelle à la chapelle Sixtine, célébrée par le cardinal de Saint-Clément en présence du pape. — Le cardinal Ascanio quitte Rome, emporte tous ses biens du palais apostolique et se rend Pages 119—177 177—178 178—180 TABLE ANALYTIQUE. à cheval au camp de Frascati où il reste quelque temps (28). — Pré textant une indisposition, Don Luigi d'Aragon n'assiste pas au consis toire secret (30) 1494. — Le pape, accompagné de neuf cardinaux, se rend à Vicovaro, il s'arrête à Tivoli (12) ; et arrive le lendemain au but de son voyage. — Juillet. —Le pape voulait s'entendre avec Alphonse d'Aragon sur les mesures à prendre pour défendre le royaume de Naples contre les entreprises du roi de France (13). — On annonce l'arrivée d'Alphonse à Vicovaro. — Députation de cardinaux et de Burchard envoyée à sa rencontre. —Arrivée au château, entrevue du roi et du pape; confé rences qu'ils ont entre eux (14). —Lepape quitte Vicovaro et arrive le 1494. 689 Pages. IHO soir à Tivoli (16) ; le lendemain il rentre à Rome (17). — A cause de la peste, la messe d'anniversaire de la mort d'Innocent VIII n'apas lieu (26). 180—185 — Août. — Pour le même motif, la messe d'anniversaire de l'exalta tion d'Alexandre VI n'est pas célébrée (U). — Messe d'anniversaire de la mort de l'empereur Frédéric III dite par Burchard à l'hôpital des Allemands (19). — Affichage à la chancellerie apostoHque et sur les portes de la basilique de Latran et de Saint-Pierre d'une bulle qui enjoint à tous les officiers de la curie de se rendre à Rome (27). . . . 185—186 1494. — Septembre. — Jean, archevêque de Raguse, nommé par le pape gouverneur de Rome, prend possession de sa charge (7) — Les gens d'armes des Colonna s'emparent d'Ostie et arborent l'étendard du roi de France et de Julien de la Rovère (18). — Consistoire secret (19). — Mort de Nicolas Grande de Conti, neveu du cardinal de Naples. Description de ses obsèques (20) 1494. — Octobre. — Bref du pape enjoignant à tous les Romains et sujets du Saint-Siège étant au service de Prosper et Fabrice Co lonna, d'Antonio SavelU et de leurs frères Trajano et Troilo et de Gérôme Tuttavilla, de les quitter, dans le délai de six jours, et de se presenter à Rome, sous peine de rébellion et de confiscation de leurs biens, meubles et immeubles, de démolition de leur demeure et de privation de leurs offices et bénéfices. — Sommation est faite aux seigneurs susdits de restituer Ostie au souverain pontife et de lui faire leur soumission : celui-ci leur donnera des charges en rapport avec leur position ; en cas de refus, ils encourront les peines ci dessus, aggravées (6). — Le cardinal de Carthagène est nommé lé gat de Campanie ; il devait se rendre au-devant de Ferdinand près de Terracine, le recevoir avec honneur et l'accompagnerjusqu'à Rorhe (8). —Le légat quitte Rome accompagné de Jean-Marie, clerc des céré monies, collègue de Burchard (II). — Pour refus d'obéissance au bref précédemment mentionné, deux maisons, l'une appartenant à Prosper Colonna, l'autre à Jérôme Tuttavilla, sont détruites et rasées (13). — Le cardinal de Sienne, légat du pape auprès du roi de France, sort de Rome, accompagné par les cardinaux (17) ; il se met en route pour sa légation (18). — Mort de Jean Galéas Maria Sforza, duc de Milan (21); son oncle Ludovic le More lui succède (22). — Le cardinal Ray mond Perrault offre à Burchard son église de Gurck sous certaines conditions. Burchard le remercie et demande à réfléchir. —Le même jour, le cardinal de Valence se rend à cheval à Marino, pour y de meurer jusqu'au retour d'Ascanio qui était à Rome (31) 186—189 189—19 i T. II. 44 690 1494. TABLE ANALYTIQUE. — Novembre. — Le cardinal Ascanio vient de nuit à Rome, et se rend auprès du pape. — Le matin, devant les cardinaux réunis, le pape charge Ascanio de se rendre auprès du roi de France ; le cardinal s'embarque le jour même pour Ostie; le soir, le cardinal de Valence revient de Marino à Rome (3). — Le cardinal Farnèse est créé, en consistoire secret, légat du Patrimoine (14) ; il part à Viterbe pour sa légation (s. d.). — Entrée triomphale de Charles VIII à Florence. — Principaux articles du traité passé entre le roi de France et les Flo rentins. — Manifeste de Charles VIII dans lequel il explique le but de sa venue en Italie, que le public imputait à des visées ambitieuses (22). — Rodolphe, prince d'Anhalt, accompagné de Burchard, qui lui sert d'interprète, obtient une audience du pape. Celui-ci se plaint de l'in solence du roi de France, auquel il est bien décidé à ne pas céder; même si on lui mettait le couteau sur la gorge; il prie le prince d'avertir le roi des Romains Maximilien, et de l'engager à remédier aux nécessités de l'Église et de l'Italie (24). — Jean Maria de Podio, clerc des cérémonies, est assassiné dans son lit (27). — L'archevêque de Raguse célèbre une messe solennelle à la chapelle Sixtine. Léonello, Pages . évêque de Goncordia, est reçu parmi les prélats-assistants (30) .... 194—199 1494. — Décembre. — Retour à Rome d'Ascanio (2). — Les cardinaux Ascanio, de San-Séverin, de Luna, l'évêque de Césène, Prosper Co lonna et Gérôme Tuttavilla se rendent au Vatican et sont mis en arres tation (9). — Le lendemain, l'évoque de Césène est relâché. — Après un consistoire secret auquel assistent les trois susdits cardinaux, les les deux premiers sont enfermés dans les chambres du Vatican au dessus des appartements du pape, Prosper Colonna et Gérôme Tutta villa sont conduits prisonniers au château Saint-Ange, le cardinal de Luna est envoyé en mission à Ostie. — Entrée à Rome du duc de Calabre, Ferdinand d'Aragon ; il se rend auprès du pape. — Le pape refuse aux ambassadeurs français les lettres-patentes qu'ils deman daient pour le passage des vivres de l'armée sur le territoire ecclé siastique (9). — Le cardinal de Carthagène célèbre une messe solen nelle à la chapelle Sixtine ; le pape y assiste et cause assis, durant toute la cérémonie, avec le cardinal Ascanio (14). — Le pape mande au Vatican Burchard et quelques-uns de ses compatriotes : il leur expose la situation critique du Saint-Siège, l'insolence du roi de France, et les charge de s'entendre avec leurs concitoyens pour orga niser la résistance. Burchard assure le pape du dévouement des Alle mands établis à Rome. Il les convoque et leur fait part de son entrevue avec le Saint-Père. Ceux-ci répondent qu'ils sont engagés vis-à-vis leurs chefs de quartier et qu'il leur est par suite impossible de satis faire à la demande de Sa Sainteté. Le dataire Lopez rapporte au pape le résultat de la réunion ; celui-ci compte sur le dévouement de chacun pour la défense de Rome (17). — Le cardinal de Gurck rapporte que Georges Busardo, envoyé par le pape auprès du sultan, avait été arrêté à Sinigaglia par le préfet de Rome, Jean de la Rovère, frère du cardinal de Saint-Picrre-aux-licns, et qu'on avait trouvé sur lui des lettres déshonorantes pour le pape. — Texte de ces lettres. — Le pape mande à Bajazet II la marche du roi de France sur Rome, son plan de s'emparer de Djem, de conquérir le royaume de Naples, de passer en Sicile et de là en Turquie. Le pape, se fondant sur la bonne TABLE ANALYTIQUE. et réciproque amitié qui cjûiste entre eux, prie le sultan de payer à Busardo les 40,000 ducats de la pension de Djem [juillet Ii9i). — Réponse du sultan; il envoie au pape un ambassadeur (18 sept. 1i9i). — Dans une autre lettre, le sultan prie le pape de vouloir bien, à sa considération, nommer cardinal l'archevêque d'Arles, Nicolas Cibo (i8), — Autre lettre du sultan au pape. Si ce dernier veut faire sortir Djem « des angoisses de cette vie et transporter son dme dam l'autre monde où elle aura un repos meilleur », le sultan paiera au pape 300,000 ducats, avec lesquels le Saint-Père pourra acheter quelques domaines pour ses —Lepape se prépare à quitter Rome ; tous ses effets sont emballés, ses biens et les munitions envoyés au château Saint-Ange; fils (/o sept.). les cardinaux sont prêts, les chevaux ferrés (i8). — On abat plusieurs maisons autour du château Saint-Ange qui gênaient la défense et l'on trace un fossé qui doit entourer le château (22). — Incursions faites jusqu'aux portes de Rome par les troupes françaises. — Lettre adressée par le cardinal de Gurck aux Allemands de Rome pour les rassurer sur les intentions du roi de France ; celui-ci a défendu sous des peines sévères qu'il leur soit fait aucun dommage (23). — Le cardinal de Montréal est député auprès de Charles VIII pour s'aboucher avec un délégué du roi et traiter avec lui de l'entrée des troupes françaises dans la ville. —Convocation des cardinaux. Le pape leur expose la situation en présence du duc de Calabre : celui-ci, après la messe, prend congé du Saint-Père ; le cardinal de Montréal se rend à Brac ciano auprès de Charles VIII; Ascanio est mis en liberté (24). — Le cardinal de Bénévent célèbre la messe à la chapelle Sixtine en présence du pape et du maréchal de Gié, de messire Jean de Gannay et d'Etienne de Vesc, ambassadeurs de Charles VIII, accompagnés de plusieurs seigneurs français qui, au grand scandale de Burchard, — L'évêque de Ségorbe célèbre une messe solennelle à la chapelle Sixtine, en pré s'asseoient sans ordre sur les sièges des prélats (26). sence du pape (27). — Burchard accompagné de l'évêque de Népi, de Gérôme Porcari, de Coronato de Planca, de Marco Mellini, de Cristo foro Bufalo et de Jacobo Sinibaldi se rend à cheval, sur l'ordre du pape, auprès du roi de France, pour régler le cérémonial de son entrée dans Rome. — Le roi déclare qu'il veut entrer sans pompe; parlant au nom des Romains, Porcari, auditeur de rote, met à la disposition de Sa Majesté leurs personnes et leurs biens. — Brève réponse du roi, la députation se retire, seul Burchard reste avec Charles VIII qui ne cesse de questionner le maître des cérémonies sur la personne du pape, sur celle de César Borgia, sur les cardinaux et le cérémonial. —ABorghetto, deux ambassadeurs vénitiens viennent au-devant du roi. — Arrivée du cardinal Ascanio ; il salue le roi sans descendre de mule, et l'accompagne au palais de Saint-Marc. La plupart des mai sons sont illuminées, la foule crie : Francia! Franeia! Colonna! Co lonna! Vincula! Vincula! — Avant l'entrée du roi dans Rome, les clefs de la ville avaient été remises au maréchal de Gié. — Le même jour, en présence du pape, les vêpres papales sont célébrées à la chapelle Sixtine (31) 1495 1195. — Janvier. — Messe solennelle célébrée par le cardinal de Parme, 691 l'ugcs. 199—217 692 TABLE ANALYTIQUE. en présence du pape, à la chapelle Sixtine (1). — Tous les cardinaux présents à Rome, sauf le cardinal de Naples et le cardinal Orsini, vont saluer le roi de France. — Celui-ci ne tient aucun compte de l'étiquette dans la façon de recevoir les cardinaux ; les seigneurs fran çais en font de même (s. d.). — Des maisons sont pillées, les pro priétaires mis dehors. —Les Français agissent comme en pays con quis, ce qui excite un grand mécontentement parmi le peuple. — Le roi fait défense, à peine de la hart, d'entrer de force dans les mai sons (3). — Vêpres papales à la chapelle Sixtine. — Les seigneurs français vont baiser le pied du pape. — Engelbert de Clèves, son beau-frère el Ferdinand d'Esté prennent place sur l'estrade près du trône du pape (5). — Après la messe de l'Epiphanie, Burchard ren trant chez lui, trouve sa maison envahie par des Français qui y avaient été envoyés par le chef du quartier ; il voit ses chevaux et ses ânes mis dehors et les chevaux des nouveaux venus installés dans les écu ries. — Burchard va se plaindre au roi qui le renvoie au maréchal de Gié (6). — Celui-ci fait assigner un autre logis aux Français des cendus chez Burchard (7). — La maison de Paulo de Planca est mise au pillage; deux de ses fils sont tués; des Juifs sont massacrés et leurs demeures saccagées. La maison de la mère du cardinal de Va lence subit le même sort (8). — Pendaison de cinq malfaiteurs (9). —Une partie du mur supérieur du château Saint-Ange s'écroule ; trois personnes sont tuées (10). — Le pape, pour sa sûreté, s'était retiré le mardi précédent, au château Saint-Ange, accompagné des cardinaux de Naples, de Sainte-Anastasie, de Montréal, de saint Jean et saint Paul, d'Alexandrie et de Valence (6). — Le pape, après avoir négocié avec le comte de Bresse, s'engage à remettre au roi de France le sultan Djem pour un délai de six mois, et à couronner Charles VIII roi de Naples, sans préjudice des di'o'Us d'autrui. Les comtes de Bresse, de Mont pensier et messire de Gannay sont chargés de négocier cet accord (11). — Le roi visite Rome (12). — Il se rend à Saint-Sébastien (13). — Il continue, les jours suivants, ses excursions par la ville {s. d.). Les cardinaux Ascanio et de Luna partent pour Milan. — Le roi se rend à Saint-Pierre où il entend la messe. Il va ensuite au Vatican où des appartements lui avaient été préparés. — Le pape quitte le château Saint-Ange pour aller au-devant du roi. —Leur entrevue. — Charles VIII prie le Saint-Père de vouloir bien nommer cardinal l'évêque de Saint Malo. —Le pape y consent. — Description de la cérémonie qui a heu dans la salle du Papagallo. — Le pape nomme l'évêque Briçonnet cardinal de Saint-Malo, et lui conserve les bénéfices qu'il avait en titre et en commende. Le roi se rend ensuite à ses appartements. — La garde écossaise est commise à la garde des portes du palais. — Bur chard remet au cardinal de Saint-Malo la liste des gratifications dis tribuées en pareille circonstance, qui montait à 250 ducats, non compris la somme remise aux maîtres des cérémonies qui était laissée à la volonté du nouveau titulaire (16). — Le pape mande Burchard pour savoir comment il doit recevoir le lendemain le roi de France en con sistoire public, pour la prestation du serment d'obédience. — Le roi survient sur ces entrefaites pour régler une difficulté au sujet du sultan Djem. Le différend arrangé, la lecture du traité passé entre le roi et le pape a lieu. — Le même jour, un jeune seigneur français, pour avoir tué un de ses compatriotes à la suite d'une querelle de jeu, est pendu TABLE ANALYTIQUE. au Champ de Flore (18). — Charles VIII prôte le serment d'obédience en consistoire public. —Détails sur la cérémonie. —Le président du parlement de Paris, messire de Gannay, s'avance devant le pape et lui expose brièvement, à genoux, que le roi de France est venu per sonnellement preter le serment d'obédience au Saint-Père, mais qu'il a trois grâces à lui demander : la confirmation des privilèges accordés au roi, à la reine et au dauphin ; l'investiture du royaume de Naples et l'abrogation de l'article qui forçait à donner des otages en garantie de la restitution de Djem. — Réponse ambiguë du pape. — Le roi prête hommage, le président de Gannay développe les paroles royales; réponse du pape qui se retire ensuite (19). — Le pape célèbre lui même une messe solennelle pour complaire au roi; les seigneurs de Bresse, de Foix et de Montpensier versent l'eau sur les mains du pape. —Détails sur la cérémonie (20). — Consistoire secret dans lequel le pape donne l'anneau et le titre de Sainte-Pudentienne au cardinal de Saint Malo; il nomme cardinal-prêtre Philippe de Luxembourg (21). — Le car dinal de Gurck, réconcilié avec le pape, vient recevoir sa bénédiction : il reproche au pape ses crimes, sa simonie, sa luxure, ses intelligences avec le Grand-Turc et le traite de fourbe et de trompeur. — Rixe entre les Suisses et |es Catalans commis à la garde du château Saint-Ange. Deux Suisses sont tués et jetés dans le Tibre; des Catalans et des rufiens qui s'étaient joints à eux sont tués également (22). — Deux Suisses sont décapités, l'un au Capitole, l'autre au château Saint Ange (23). — Le pape et le roi se rendent à Saint-PauI-hors-!es-murs. — Le soir, consistoire auquel assistent vingt cardinaux (25). — Le pape donne à Philippe de Luxembourg le titre de Saint-Marcellin el de Saint-Pierre. — Le soir, le sultan Djem se rend à cheval du château Saint-Ange au palais Saint-Marc, et est remis aux mains de Charles VIII. — Deux échafauds sont dressés dans Rome : la justice est rendue au nom du roi, non en celui du pape ; les proclamations se font également au nom du roi de France (27). — Le roi se rend au Vatican pour prendre congé du pape. — Dernière entrevue du pape et du roi. — Le cardinal de Valence offre à ce dernier six chevaux magnifiques avec leurs freins, sans selles. — Le pape et les cardinaux assistent au départ du roi et du cardinal de Valence, que suivaient les cardinaux Julien de la Rovère, Savelli, Co!onna et Raymond Perrault. —Lesultan Djem, entouré d'une nombreuse escorte, était parti pour Marino, un peu avantle départ du roi. — Le même jour, le pape apprend qu'Alphonse d'Aragon avait quitté Naples (28). — Charles VlII reçoit de France 8,000 ducats. — Le pape apprend l'avènement de Ferdinand II, l'occupation de Terracine par le roi de Naples et la mort en Espagne du cardinal de Tolède, Pedro Gonzalez de Mendoza (29). — Le cardinal de Valence s'enfuit de Velletri déguisé en palefrenier. — Le cardinal Orsini pénètre de force dans la maison de Bartholomeo Jubha qu'il em mène ainsi que ses fils prisonniers à Bracciano. — Entrée à Rome de deux ambassadeurs du roi des Romains. — Ils se rendent auprès du roi de France. — Une députation de citoyens romains les accompagne. — Elle va prier le roi de ne pas tourner sa colère contre Rome qui est innocente de la fuite du cardinal de Valence (30). — Le pape envoie l'évêque de Népi et de Sutri auprès de Charles VIII pour lui presenter ses excuses au sujet de la fuite de son fils (31). — Philippe de Bresse revient à Rome, et retourne ensuite auprès du roi (.«. d.) 693 217—240 cm ' TABLE ANALYTIQUE. — Le pape donne au cardinal de Carthaghène, Bernardin de Carvajal, le titre de Sainte-Croix-de-Jérusalhem laissé vacant par la mort du cardinal Pedro de Mendoza, et donne au cardinal du Mans le titre de Saint Marcelin et de Saint-Pierre, que de Carvajal avait eu jusqu'à ce jour. I'i95_ — FÉVRiEn. — FôLe do la Purification de la Sainte Vierge. — On rapporte à Rome les bagages laissés par César Borgia au camp français (2). —Le bruit court à Rome que le roi, à la suite d'une vision qu'il aurait eue, aurait juré de ne —Charles VIII entre a Capoue. rentrer en France qu'après la conquête de la Terre-Sainte (18). — Lo cardinal de Luna rentre à Rome. — Le prince de Salerne se rendant à Naples, passe par Rome où il reste une semaine (21). — On annonce à Rome l'arrivée à Venise de quatre ambassadeurs de Maximilien (22). — On annonce également l'arrivée à Venise de deux envoyés du Sultan. — Entrée à Naples de Charles VIII. — La ville se rend à lui, sauf le château Saint-Elme, le Château-Neuf, le château de l'OEuf et la Tour Saint-Vincent (23). — Mort à Naples, au château de Capoue, de Djem d'une nourriture ou d'un breuvage qui ne convenait pas à son tempérament. — La famille du malheureux prince rentre en grâce auprès de Bajazet II (25). — La ville de Gaëte fait sa soumission à Charles VIII, le château tient encore pour Ferdinand (26) —Mars, —Le pape donne les cendres à la chapelle Sixtine. — L"abbé de Luxembourg se faisant passer à tort pour ambassadeur de l'em 1495. pereur, occupe une place qui ne lui était pas due (1). — On annonce la prise de Naples et de la Tour Saint-Vincent par le roi de France (3). — Retour à Rome du cardinal de Sienne venant de Toscane où il avait été envoyé auprès de Charles VIII qui avait refusé de le recevoir. —Le cardinal de Saint-Malo venant de Florence entre à Rome (5). — Le cardinal de Montréal se rend à Népi comme caution du cardinal Ascanio appelé à Rome par le pape (6). — Ascanio arrive le lende main à Rome (7) ; le cardinal de Montréal y rentre le lundi suivant (9). — Le roi de France se fait livrer le Château-Neuf. — Entrée à Rome de Jérôme Zorzi, ambassadeur vénitien (7). — Le pape se rend à Saint Grégoire où il entend la messe ; cortège qui l'accompagne, cérémonie de la messe, itinéraire suivi, noms des cardinaux présents (12). — Le château de l'OEuf fait sa soumission au roi de France; comédies et tra gédies jouées devant Charles VIII, dans lesquelles le pape, le roi d'Es pagne, le roi des Romains et la république de Venise sont tournés en ridicule (15). nerve. —Le pape se rend à l'église de Sainte-Marie-de-la-Mi —Distribution des dots àtreizejeunes filles de la congrégation de l'Annonciade. Retour du pape à Saint-Pierre. — On apprend la sou mission du château de Gaëte au roi de France (25). — Messe solennelle célébrée par le cardinal d'Alexandrie en présence du pape qui décide, sur l'avis des cardinaux, d'envoyer la rose d'or au doge de Venise. — Le frère du cardinal du Mans, le comte de Saint-Paul, ambassa Pagos. 240—243 deur de France, prend place sur les marches du trône du pape (29). . 243—248 1495. — Avril. — Les Espagnols attaquent une troupe de Suisses qui retournaient dans leur pays; ils en tuent seize, en blessent un plus grand nombre et les dépouillent. Ceux qui avaient franchi la porte de la ville se barricadent dans une maison et se défendent. — La garde du pape vient les protéger et les conduit à deux auberges situées près TABLE ANALYTIQUE. Champ de Flore. — Un gentilhomme français, retournant en France, est dépouillé près du pont Milvio ; le fils du cardinal de Saint-Malo est assassiné et dépouillé de 3,000 écus dont il était porteur. — L'ins tigateur du guet-apens contre les Suisses était César Borgia qui vou lait venger sa mère dont la maison avait été pillée lors du passage des troupes françaises à Rome (1). — Un citoyen romain, nommé Sébas taglia, attaque le bourreau de la ville; un des aides de ce dernier tranche la tête de l'agresseur; d'autres citoyens arrivent qui tuent le bourreau. — On annonce à Rome la conclusion de la ligue entre le pape, le roi des Romains, le roi d'Espagne, la république de V'enise et le duc de Milan (4). — Messe solennelle célébrée par l'évêque de Ségorbe, à la chapelle Sixtine ; Bernardino Guttieri, collègue de Burchard, fait le sermon (5). — On annonce par la ville que la proclamation de la ligue susdite serait publice le dimanche suivant à Saint-Pierre, et que le pape accorderait aux assis tants des indulgences plénières (10). — Bénédiction et distribution des rameaux par le pape à la chapelle Sixtine ; détails sur la céré monie. —L'évêque de Concordia fait le discours sur la ligue, il pro nonce ensuite les indulgences et entonne le Te Tieum que continuent les chantres (12) 1495. — Décembre. —Le pape règle avec Burchard une procession pour prier Dieu de faire cesser les inondations du Tibre. — Prière com posée par Burchard; le pape, après l'avoir lue, préfère en composer une lui-même (10). — Proclamation par la ville de la procession fixée au dimanche suivant (11). — Le pape se rend processionnellement à Saint-Pierre. — Il est reçu par les chanoines et les bénéficiers de la basilique. — Il se rend au grand autel, fait la prière d'usage et pro nonce les versets et les oraisons qu'il avait compilés. — Textes de ces prières. — Détails sur la cérémonie. — Après la messe, le pape donne la bénédiction. — Ostension par trois fois du Saint-Voult et du fer de la lance. — Le pape monte au Vatican. — • Texte de la bulle autorisant le cardinal d'Alexandrie à célébrer la susdite messe (11). — Vasino et Innocenzo Gambara sont ordonnés prêtres (21). — La veille de Noël, le pape se rend à Saint-Pierre. — Détails sur la,cérémonie (24). — Messe solennelle à la chapelle Sixtine (26 et 27). — Les fonction naires de Rome, désignés pour l'année suivante, viennent preter ser ment au pape (31) 1496 1496. — Janvier. — Messe solennelle célébrée à la chapelle Sixtine par le cardinal Orsini, en présence du pape (1). — Des malfaiteurs attirent un boulanger de Rome dans un guet-apens et veulent le rançonner. La victime parvient à s'échapper après avoir couru les plus grands dangers (20). 695 Pagps. 248—252 252—262 —Trois des agresseurs sont arrêtés et pendus (23). . . 262—263 1496. — Février. — Fête de la Purification de la Sainte Vierge. — Le pape se rend à la chapelle Sixtine, bénit les cierges et les distribue. — Détails sur la cérémonie (22). — Le pape bénit les cendres; il les reçoit des mains du cardinal de Saint-Denys. — Le pape accorde aux clercs des cérémonies et aux officiers de la chapelle papale le choix 69Ô l-iOô. TABLE ANALYTIQUE. d'un confesseur qui les relève de tous les péchés, même réservés au Saint-Siège (3). —Le pape crée et publie en consistoire secret quatre nouveaux cardinaux : l'évêque de Ségorbe, Bartholoméo Marti; l'é vêque d'Agrigente, Giovanni de Castro ; l'évêque de Pérouse, Giovanni Ferez, et le protonotaire Giovanni Borgia. — Après le consistoire, les nouveaux cardinaux sont introduits, avec le cérémonial d'usage, en présence du pape et du Sacré Collège. — Ils sont reçus au baisement du pied, de la main et de la bouche du pape, et accompagnés ensuite jusqu'à la chambre du cardinal de Valence (19). — Messe publique célébrée à la chapelle Sixtine par l'archevêque de Fatras, à laquelle n'assistent pag les nouveaux cardinaux, bien qu'ils eussent été avisés de s'y rendre (2i). — Consistoire public auquel se rendent les nou veaux cardinaux, accompagnés par leurs collègues les cardinaux diacres. — Ils sont reçus par le souverain pontife au baisement du pied, de la main et de la bouche, et prennent place ensuite sur les sièges qui leur étaient réservés. — Ils se rendent, après l'audition de deux commissions consistoriales, à la chapelle Fauline, où le pape leur donne le chapeau. — Description du cérémonial suivi (24). — Consistoire après le repas. — Les nouveaux cardinaux rendent visite à leurs collègues (26). — Messe solennelle célébrée par l'ex-évêque de Pagos. Forto, Jean de Azevedo, évêque-assistant de Sa Sainteté (28). . , . 263—268 — Mars. — Consistoire secret dans lequel le pape ferme la bouche aux cardinaux de Ségorbe, d'Agrigente et de Férouse (2). — Consis toire secret dans lequel le pape ouvre la bouche aux trois susdits car dinaux et leur donne à chacun l'anneau pastoral et le titre de leur église. —Il fait de même pour Jean Borgia, alors absent (9). — Messe célébrée dans l'église du couvent de Sainte-Marie-de-la-Minerve en présence de vingt-quatre cardinaux (7). —Le pape se rend au monas tère de Saint-Georges, entend la messe dans la chapelle et retourne au Vatican (12). —Messe solennelle célébrée par le cardinal d'Alexan drie à la chapelle Sixtine en présence du pape (20). — Fête de l'An nonciation de la Sainte-Vierge. Le pape se rend à l'église de Sainte Marie-de-la-Minerve. — Messe solennelle célébrée par l'évêque de Terni, après laquelle le pape fait remettre leur dot à quatorze jeunes filles de la congrégation de l'Annonciade (25). — Entrée à Rome du marquis de Mantoue, capitaine général des Vénitiens. — Il se rend au Vatican, baise successivement sur la bouche le pape et les cardinaux présents et se retire ensuite accompagné par les prélats et le corps diplomatique (26). — Le pape voulant donner la rose d'or au marquis de Mantoue interroge Burchard et les cardinaux sur le cérémonial à suivre. — Réponse faite au pape; détails sur la cérémonie (27). — Le marquis de Mantoue quitte Rome pour se rendre à Naples (29). — Le cardinal de Lisbonne célèbre la messe à la chapelle Sixtine en présence du pape qui, après la bénédiction, se rend dans ses apparte ments et lave les pieds des douze pauvres (31) l/,96. — Avril, — Le pape se rend a la chapelle porté sur la scdia, et assiste à l'office que célèbre le cardinal dé Saint-Clément. A l'adora ration, le pape offre 25 ducats d'or neufs frappés à son coin, portant d'un côté ALEX.VI.FONT.MAX., de l'autre saint Fierre et saint Faul et les armes papales (1). — Le jour de Fàques, messe solennelle celé 268—275 TABLT-: ANALYTIQUE. brée à Saint-Pierre par le pape. — Il se rend ensuite en procession sous le baldaquin à la nef de la Véronique où la Lance et le Saint Voult sont exposés, et monte ensuite à la loggia donner la bénédition. — On lui remet des lettres de Lucques lui mandant la prise de Pietra Sancta et de ses dépendances (3). — Mort de Charles-Amédée, duc de Savoie, âgé de six ans environ; son oncle, Philippe de Bresse, lui succède (17). — Les premières expectatives du pape, au nombre de 15,000 environ, sont expédiées par la chambre apostolique, avec les décisions d'enquêtes y relatives (30) 1496. — Mai. — Publication dans la grande cour du Vatican des expec tatives susdites sous forme de décret, suivant la teneur des règles de la chancellerie apostolique (6). — Entrée à Rome de Nicolas Michel, ambassadeur de Venise (7). — Affiches placées sur les portes de la chancellerie apostolique annonçant que l'expédition des expec tatives aurait lieu chaque jour, du mardi 10 mai au samedi 14 inclusivement, et qu'elles seraient, ce même samedi, expédiées toutes ensemble au plomb (8). — Messe solennelle célébrée à Saint-Pierre par le cardinal de Saint-Denys, en présence du pape, qui donne, après la cérémonie, la bénédiction solennelle et les indulgences plénières (12). — Entrée à Rome de don Goffré et de sa femme. — Députation envoyée à leur rencontre. — Lucrèce Borgia, suivie de douze dames romaines, s'avance en dehors de la porte de Latran, au devant de son frère et de sa belle-sœur, et les reçoit affectueusement. —Noms des personnages et des députations qui les attendaient devant l'église de Latran. — Le cortège se rend au Vatican. — Entrevue du pape et de ses enfants qui se retirent ensuite à la demeure de l'ex cardinal d'Aléria (20). —Messe solennelle célébrée'à Saint-Pierre par le cardinal de Bénévent en présence du pape. — Au grand scandale du peuple. Donna Sancia et Lucrèce se tiennent sur la chaire de marbre réservée aux chanoines de la basilique lorsqu'ils déchantent l'épître et l'évangile (21). — Messe solennelle célébrée à la chapelle Sixtine par le cardinal de Sainte-Croix en présence du pape qui crée chevalier Camille Bérardi, citoyen de Césène, solliciteur des lettres aposto liques (29), — Notification faite au nom du pape, par Burchard, aux officiers de la curie de donner par écrit au chancelier les noms et pré noms des fonctionnaires sous leurs ordres et de noter en marge s'ils sont absents de Rome ou malades. — Ordre donné à certains officiers de la curie d'assister à la procession de la Fête-Dieu fixée au 2 mai. — Itinéraire que suivra la procession du pape, instructions qu'elle observera (31) 1496. — .TriN. — Les chapelains des abréviateurs et des solliciteurs des lettres apostoliques remettent au chancelier la liste de leur personnel. — Teneur de cette liste. — Procession du Saint-Sacrement faite par le pape ; itinéraire suivi ; ordre de la procession ; décoration des rues ; mesures prises pour éviter les discussions relatives à la préséance (1), —Entrée à Rome de Robert Scherborn , archidiacre de Buckingham, ambassadeur du roi d'Angleterre. — Il est accompagné avec le cérémo 697 Pages, 275—277 277—283 nial d'usage à la résidence de Jean Gigles, ambassadeur anglais (17) . 283—290 1496. — Jlillet. — Mort d'Agostino Piccolomini, acolyte apostolique, coadjuteur de Firmo, neveu du cardinal de Sienne (3). — Son cadavre 698 TABLE ANALYTIQUE. est porté à. Saint-Pierre et déposé dans la chapelle de Saint-André et de Saint-Grégoire (4). — En consistoire, le pape crée légat a latere le cardinal de Sainte-Croix, de Garvajal, pour aller au-devant de Maximi lien (6). —Le cardinal-légat quitte Rome accompagné par le sacré-col lège jusqu'au delà de la porte de Sainte-Marie-du-Peuple. —Burchard va le rejoindre à Otricoli (31) —Août. — La croix découverte est portée devant le légat. — Il quitte Otricoli et fait son entrée à Terni; il se rend à l'église cathé 1496. drale et accorde des indulgences d'une année (1). — Le jour suivant, il passe par Spolète (2) ; Foligno (3) ; Sainte-Marie-des-Anges et arrive à Assise (4), qu'il quitte le lendemain de grand matin, et arrive à Eugubio. Il est logé au palais du duc d'Urbin qui le défraie, lui et sa suite, de toutes ses dépenses. — Burchard mentionne les deux églises superposées du couvent des Franciscains et les différentes reliques qu'il énumère (5). — Arrivée à Callio (6) ; à Forosempronio (7) ; à Fano, à Pesaro (8) ; à Rimini (9). — ReUques de l'église de Sainte Colombe, parmi lesquelles une dent de saint Christophe, martyr, longue d'un doigt et large comme un gros œuf de poule, — Le légat dîne près de Savignano et se rend ensuite à Césène (10). — A Faenza, le jeune seigneur de la ville, Hector Manfredi, vient au-devant du légat qui est hébergé, lui et sa suite, aux frais dudit seigneur (11), —La crue subite du Santerno empêche le légat de passer le fleuve ; il se retire auprès de Castel-Bolognese où il passe la nuit (12). — Le lendemain, il traverse Imola et se dirige sur Bologne. — Galéas de Bentivoglio, frère du tyran de la ville, se rend au-devant du légat jusqu'au bord du fleuve Idice, à quinze milles en-deçà de Bologne. Jean de Bentivoglio et ses trois fils, ainsi qu'un ambassadeur de Venise et de Milan, l'attendaient à deux milles plus loin. — Entrée du légat dans Bologne; il se rend à l'église cathédrale (13). — Le lendemain, il entend la messe dans l'éghse Saint-Pétrone ; détails sur la cérémo nie (14). — Le légat baptise à l'église cathédrale le fils d'Annibal do BentivogUo, fils aîné du tyran de la ville, et met autour du cou de l'en fant une croix d'or enrichie de diamants et de perles d'une valeur de 400 ducats. — Après le repas, le légat visite le monastère des nonnes du corps du Christ, habité par cent cinquante jeunes filles de l'ordre de Sainte-Claire, parmi lesquelles étaient deux filles de Jean de Ben — Reliques du couvent. — Le légat visite ensuite le couvent de Saint-Dominique, où se trouve la tombe de la bienheureuse Catherine tivoglio. de Bologne (15). — Le légat part pour Modène. — Le fils du duc de Ferrare, le cardinal de Strigonie, vient à sa rencontre (16). — Le légat entre en procession à Reggio. — Des soldats prennent de force son baldaquin et le lacèrent. — Le légat irrité demande la punition des coupables auxquels il pardonne, le lieutenant du duc de Ferrare allé guant la coutume (17). — Le légat arrive à Parme (18); passe par le bourg de San-Domnino (19) ; entre à Plaisance (20) ; et va le lende main entendre la messe à l'église cathédrale (21). — Il quitte la ville de bon matin, déjeune à Casale, et est reçu processionnellement à Lodi. — Le commissaire et une députation envoyée par Ludovic le More vont au-devant du légat (22). — Burchard se rend à Milan pour régler l'ordre de l'entrée et de la réception du légat. — Burchard, n'étant pas d'accord sur un des points du cérémonial avec le secrétaire du duc Pages, 290—292 TABLE ANALYTIQUE. de Milan, demande à être introduit auprès de Ludovic. — Celui-ci lui répond qu'il n'a pas besoin de maître des cérémonies pour savoir ce qu'il a à faire (23). — Ludovic envoie au-devant du légat tous les évêques et les protonotaires alors à Milan. Le duc se rend également au-devant du légat avec le corps diplomatique. — Particularités curieuses de leur entrevue. — Le cortège retourne à Milan. — Entrée dans la cathédrale. — Le légat se rend ensuite au château, dans les . appartements qu'on lui avait préparés (24). — Il va entendre la messe à l'église Sainte-Mario du couvent des frères-mineurs, accompagné du duc de Milan et des ambassadeurs de Naples, de Venise, de Fer rare et de Florence (27). — Le légat et le duc se rendent à cheval au monastère des nonnes de Saint-Augustin, dont l'abbesse était la sœur illégitime de Ludovic. — Réception des lettres du secrétaire de l'em pereur, Marquard Brisacher, qui annonce l'arrivée de son maître à Crema. — Burchard, sur l'autorisation du légat, se rend auprès de l'empereur (28). — Il est décidé que Maximilien aura la droite du légat (29). — Discussion de préséance entre Burchard et Francesco de Parme. — Le légat, qui avait besoin de l'un et de l'autre, trouve une transaction qui satisfait l'amour-propre des deux adversaires. — Le légat nomme Burchard maître du registre des bulles [s. d.). — Liste des officiers nommés à Foligno par le légat ; montant de leurs appoin tements (3 août). — Ordre à observer lorsque le roi des Romains vient en Italie pour ceindre à Milan la couronne de fer. — Formules de brefs relevées par Burchard {s. d.). — Burchard est député auprès du roi des Romains pour lui annoncer la venue du légat et du duc de Milan, et pour presenter à Sa Majesté l'ordre de sa réception, tel que ces derniers l'avaient rédigé, sauf les modifications qu'il lui plairait d'introduire (30). neur : — Burchard, accompagné du trésorier du duc, Mar chesino Stanga, se rendent à Crema auprès du roi. — Celui-ci fait répondre qu'il se rendrait à Meda vers la vingtième heure, et que le duc et le légat aient à l'attendre sous un berceau de feuillage préparé à cet effet ; qu'il descendrait de cheval et recevrait le légat avec hon quant à la façon de porter l'épée devant lui, il était inutile de discuter la place qu'elle devait avoir. Sa Majesté ne voulant pas en faire usage. — Burchard et Marchesino Stanga reviennent rendre compte de leur mission. — Le légat, le duc, la duchesse et sa suite se rendent sous le berceau de feuillage. — Arrivée de Maximilien, suivi de 200 cavaliers. — Entrevue du roi et du légat. — Discours du légat, réponse de Marquard Brisacher; retour du roi à Crema, et du légat, du duc, de la duchesse et des ambassadeurs de Naples, de Venise, de Florence et de Ferrare à Monza (31) 1496. — Septembre. —Le légat, le duc et la duchesse s'embarquent hors de Milan, près de la porte Romaine ; descendent à Biagrasso et se ren dent à cheval à Vigevano où se trouvaient le roi des Romains et un grand nombre d'ambassadeurs envoyés par leurs gouvernements (1). Maximilien quitte Vigevano pour se rendre à Gênes. — Il arrive le même jour à Tortone où il demeure deux jours (22). — Il quitte Tor tone et arrive le lendemain près de Gênes ; il établit sa résidence au palais Spinola à trois milles de la ville (25). — Il entre à Gênes pré cédé de 300 fantassins et suivi de 200 cavaliers (27). . 699 Pages. 202—329 — II revient le soir au palais Spinola, et retourne le lendemain à Gènes (28) .... 329—331 700 . 1496, TABLE ANALYTIQUE. — Septembre. — Le roi se rend à Gênes avec le duc Albert de Saxe, capitaine général des troupes impériales, arrivé le même jour. — Ils vont voir dans la sacristie de l'église cathédrale le Sacro Catino (3). — Le duc et la duchesse de Milan quittent Vigevano et se rendent à Tortone (23). — Le légat arrive à Tortone et y séjourne plusieurs jours; Burchard atteint de la fièvre à Milan, vient le rejoindre (24). — Il lui demande l'autorisation d'aller presenter ses hommages au roi, à Gênes, et de retourner ensuite à Rome (25). — De retour à Tortone, Burchard rencontre le légat à six milles de la ville, lui demande sa bénédiction, et le prie de le défrayer de ses dépenses jusqu'à Rome. — Refus du légat qui s'emporte contre le maître des cérémonies (28). — Celui-ci revient à Rome le 2 novembre suivant . . 1496. — Juillet. — Retour sur les événements passés à Rome pendant l'absence de Burchard. — Le pape se rend à l'église de Sainte-Marie du-Peuple, et assiste à la messe du Saint-Esprit célébrée par l'arche vêque de Cosenza en l'honneur du roi d'Angleterre, Henry VII, qui entrait dans la ligue conclue précédemment entre le pape, le roi d'Es pagne, le roi des Romains, Venise et Milan (31) 1496, — Août. — Entrée à Rome du duc de Gandie; César Borgia reçoit son frère en dehors de la porte Portuense et l'accompagne au Vati can (10). — Anniversaire de l'élection du pape; il se rend à la cha pelle Sixtine et assiste, avec le duc de Gandie à la messe solennelle que célèbre le cardinal de Ségorbe (11). — Messe solennelle célébrée à la chapelle Sixtine par le cardinal de Pérouse en l'honneur de l'an niversaire du couronnement du pape (20) 1496. — Octobre. — Mort du roi de Naples, Ferdinand II; son oncle Frédéric lui succède (7). — Entrée à Rome du duc d'Urbin (23). — Consistoire secret dans lequel le cardinal de Luna est créé et publié légat a latere pour assister au siège des châteaux des Orsini. — Après le consistoire, les ducs de Gandie et d'Urbin se rendent à Saint-Pierre. —Le pape bénit les trois étendards et le bâton de bois blanc, insigne du commandement, et le remet au duc de Gandie qu'il nomme capitaine général des troupes du Saint-Siège. — Détails sur la cérémonie (26). — Le légat et les ducs de Gandie et d'Urbin quittent Rome (27). — Prise de dix châteaux des Orsini (s. d.). — Digres sion sur le baldaquin du cardinal-légat, de Carjaval («. d.) 1496. —Novembre. — Messe des morts célébrée à la chapelle Sixtine par le cardinal de Saint-Denys (2). — Mort de Gilbert de Montpensier, vice-roi de Naples (11). — Conventions passées entre les Français et Ferdinand II. — Ceux-ci s'engagent à livrer au roi le château de Gaëte s'ils ne sont secourus dans dix jours. — Le délai expiré, ils s'exécutent et se retirent; mais ils périssent sur mer pour la plu part (19) — Décembre. — Consistoire secret dans lequel André de Valle, chanoine de Saint-Pierre, est nommé évêque de Cortone, en remplace 1 496. ment de Jean de Duchi, mort le 25 novembre précédent (2). — Messe solennelle célébrée par le cardinal de Bénévent à la chapelle Six tine. — Vers la fin du sermon le pape reçoit des lettres du légat, Pierre de Luna, lui mandant que les troupes pontificales sont établies 331 —334 334 334—335 335—338 338—340 TABLE ANALYTIQUE. devant le château d'isola. —Après le repas, un cavalier vient annon cer la prise de cette place (11). — Le cardinal Colonna rentre à Rome (16). — Départ de 500 fantassins Suisses pour le camp de Brac ciano. — Entrée à Rome du cardinal de Capoue : il se rend au mo nastère de Sainte-Marie-Nouvelle; Burchard lui indique ce qu'il doit faire pour recevoir le collège des cardinaux (18). — Les cardinaux se rendent à Sainte-Marie-Nouvelle pour recevoir le cardinal de Capoue. — Ils se rendent ensuite au Vatican, auprès du pape, dans la troi sième salle préparée pour le consistoire public (19). — Le cardinal do Capoue rend visite à ses collègues (21). — Entrée à Rome du cardinal Savelli, accompagné de l'évêque de Césène. — Le soir, ils rendent visite au pape (22). — Messe solennelle célébrée à la chapelle Sixtine par le cardinal de Sainte-Praxède (24). — Messe solennelle célébrée à la chapelle Sixtine par le cardinal de Saint-Denys (26) : H le lende main par le cardinal de Pérouse (27) 1497 1497. — Janvier. absents. — Noms de tous les cardinaux présents à Rome, ou — Noms des cinq diacres apostoliques ; des douze auditeurs de rote; des sept clercs de la chambre apostolique, des huit acolytes apostoliques; du sacriste de la chapelle papale; du maître de la même chapelle, des quatre clers des cérémonies de la même chapelle, des deux clercs sonneurs ; des deux clercs du Sacré Collège, des sept pro tonotaires participants ; des onze pénitenciers du pape. — Messe so lennelle célébrée par le cardinal de Parme à la chapelle Sixtine. — Sur l'avis des cardinaux, le pape décide d'envoyer l'épée au duc de Bour gogne, l'illustrissime Philippe, archiduc d'Autriche. — Caracciolo, qui avait succédé à la place de secrétaire, laissée vacante par la mort de Jean de Ducti, évêque de Cortone, prend le costume des protonotaires qui est aussi celui des secrétaires, et se place au dernier rang après ses collègues. —Messe solennelle célébrée à la chapelle Sixtine par le car dinal de Saint-Denys. — Le pape nomme Théodore Bacca, chevalier de Saint-Pierre (5). — Promotion d'Augustin de Guarino, sous-diacre apostolique, à l'église de Tricarico. — Tentative infructueuse contre le château de Bracciano par les troupes pontificales. — La duchesse de Milan accouche d"un monstre : elle meurt dans la nuit, et est enter rée le lendemain dans l'église de Sainte-Marie-des-Grâces (9). — Nou velle tentative infructueuse contre Bracciano par les troupes pontifi cales (15). — Elles quittent Bracciano et marchent contre Charles Orsini et Vitellozzo Vitelli. —On apprend la prise de Casales par les Français et la mort à Naples de Virginio Orsini {s. d.). — Défaite des troupes pontificales. — Le duc d'Urbin est pris, plus de 200 Suisses sont tués, l'artillerie tombe au pouvoir des Orsini (24). — Purification par l'évêque de Cantazaro de féglise de Saint-Celse, souillée par deux chanoines de cette église qui s'étaient battus jusqu'à l'effusion du sang (,26) 1497. — Février. —Distribution des cierges par le pape dans la chapelle Sixtine ,(2). — Paix entre le pap*} et les Orsini (5). — Le cardinal de Saint-Séverin se rend au camp des Orsini, près de Bracciano, pour leur porter les conclusions de la paix et recevoir leur adhé 701 Pugcs 3i0—346 . 346—354 702 ' 1 497. 1497. 1497. TABLE ANALYTIQUE. sion (7). —Retour à Rome du cardmal-Iégat et de Jean Borgia {s. d.). Proclamation est faite à tous les soldats de quitter Rome dans deux jours (15). — Entrée à Rome du duc de Brunswick (17). — Pierre Isuali, gouverneur de Rome, est nommé par le pape à l'église de Reggio, en Çalabre. —Entrée à Rome de Gonsalve de Cordoue (19). Il part assiéger Ostie (21) — Mars. — Le pape va voir le cardinal Ascanio malade depuis cinq jours. — On annonce la défaite des Français près de Casales (3). — Messe solennelle célébrée à la chapelle Sixtine par le cardinal d'Agri gente, en présence du pape qui avait béni la rose d'or dans la chambre du Papagallo (5). — Consistoire secret. — Entrée solennelle à Rome - Entrée à Rome de l'ambassadeur vénitien, Paolo Capello (23). — Messe solen nelle célébrée à Saint-Pierre par le cardinal de Recanati, le jour de la Pentecôte (26). — Burchard notifie, par ordre du cardinal de Saint Georges, camérier du pape, aux officiers de la curie d'assister à la procession de la Fête-Dieu (25). — Liste des noms et prénoms des officiers du collège des solliciteurs des lettres apostoliques, des no taires de rote, des procureurs des contradictoires, des scribes de la pénitencerie apostolique, des abréviateurs et des scribes des lettres apostoliques (s. d.) 1199. — Juin. — Entrée à Rome de l'ambassadeur de Florence, Antoine de Malegonnelle (13). — Messe solennelle célébrée à Saint-Pierre par le cardinal de Recanati. — Les cardinaux se rendent ensuite au Vatican et attendent Tarrivée du cheval offert en hommage par le roi de Naples au souverain pontife. — L'orateur napolitain ayant offert le cheval au sacré collège, celui-ci se retire, répondant qu'il n'a pas qualité d'accepter (29) 1499. — Juillet. — Mort de Nicolas Bocciardo (13). — Il est enterré dans l'égHse de Saint-Augustin ; détails sur ses obsèques. — Ascanio, sous prétexte d'aller à la chasse, quitte Rome pour se rendre à Milan (14). — Le majordome de César Borgia qui avait quitté Rome 7U Pages. 522—529 529—544 544—545 712 TABLE ANALYTIQUE. précipitamment, à la suite du consistoire secret du 12 juillet, pour porter des dépêches à son maître, est arrêté à Milan par ordre de Ludovic le More, et ses dépêches interceptées. Le pape effrayé fait fermer les portes de Rome. — La famille d'Ascanio, prévenue par lettre du duc arrivée le matin, quitte avec ses biens la demeure du vice-chancelier et se retire dans le palais du cardinal Colonna, qui refuse de livrer les fugitifs au gouverneur de Rome, envoyé par le pape. — Inquiétudes du pape; mesures qu'il prend (20). — Perqui sition faite au palais du vice-chancelier. — L'évêque d'Aquino est blessé d'un coup d'épée près du mont Giordano (21). — Le cardinal Ascanio, poursuivant sa route vers Milan, écrit au pape pour lui expliquer les causes de son départ (23). — Mort de Philippe de Pon lecurvo (25). — Août. Page^. — Obsèques de François Gazzetta, évêque de Pérouse; il est enseveli dans la chapelle de Sainte-Marie-des-Fièvres (29) . . . 545—548 1499. — Alphonse d'Aragon, duc de Bisceglie, mari de Lucrèce Borgia, s'enfuit secrètement de Rome (2). — Le cardinal de Saint Séverin se rend à Milan (3). — Le cardinal de Saint-Denys, avec l'agrément du pape, cède l'administration de l'église de Lombes à Denys (de Villiers de la Groslaye) (4). — Mort du cardinal de Saint Denys. — Détails sur sa maladie; cédules de convocation adressées aux cardinaux pour les obsèques de leur collègue fixées au mercredi suivant (6). — Le corps du défunt est porté à la basilique de Saint Pierre ; détails sur la cérémonie (7). — Lucrèce Borgia, nommée régente de Spolète, prend congé du pape (8). — En consistoire secret, le cardinal Borgia est nommé légat de toute la chrétienté (9). — Messe solennelle célébrée par le cardinal d'Agrigente à la chapelle Sixtine en présence du pape et de quatorze cafdinaux (11). — Mort d'Aloysio Capra, évêque de Pesaro (14) ; il est enseveli à , Sainte Marie-du-Peuple. — Mort de Nicolas de Lathorivis et de Baldassar de Blandrate. — On trouve sur le Tibre le cadavre d'un Espagnol ; il était garrotté et avait une pierre au cou (15). — André Spirito, proto notaire apostolique, est attaqué prés du pont Saint-Ange; son agres seur prend la fuite; le pape, en apprenant cette nouvelle, pâlit et sem blait tres peiné que le coup eût manqué (16). — Les créanciers du cardinal Borgia (au-dessous de 100 ducats) sont priés de se rendre à son palais pour être remboursés par son majordome (17). — Obsèques de l'évêque de Pesaro (21). — Messe solennelle célébrée à la chapelle Sixtine par le cardinal de Capoue. Le cardinal Borgia, après la céré monie, prend congé du pape pour se rendre à sa légation (26). — Cédule des obsèques du cardinal de Saint-Denys fixées pour le lende main (30). — Cérémonie des obsèques à Saint-Pierre (31) 1499, _ Septembre. — Mort de Jacobo Dragatio, auditeur de rote: il est porté à l'église du couvent de Saint-Augustin. — Le corps du médecin Théodore de Cocleghein, mort la veille, est porté à l'église de Sainte Marie-du-Peuple (8). — Dernières obsèques du cardinal de Saint Denys; détails sur la cérémonie (9). — On avait appris à Rome la prise d'Alexandrie, de'[Tortone et d'autres places du duché de Milan par le roi de France, la fuite de Ludovic le More et la soumission de Milan à Louis XII, qui avait nommé Jean Jacob Trivulce gouverneur de la citadelle [s. d.). —Matthieu Schinner est nomm^, en consistoire secret, évêque de Sion, par la cession que lui en avait faite son oncle. 548—560 TABLE ANALYTIQUE. Nicolas Schinner. — Ce choix qui n'avait pas été agréé par le cha pitre, fut maintenu (13). — Le pape se rend à Népi. — Lucrèce Borgia, accompagnée de son frère et de son mari, se rend auprès du Saint-Père qui rentre à Rome le 1*^' octobre. — Le pape fait empri sonner le protonotaire de Sermoneta, et rattache au territoire ecclé siastique la ville et ses dépendances dont les habilants viennent jurer fidélité (s. d.) 1/j99. — Octobre. — Obsèques du cardinal de Saint-Denys (3). — Entrée du roi de France à Milan. — Description détaillée du cortège royal. — Cause de la fuite de Ludovic le More. — Mort de Georges, évêque de Milopotamo (6) ; son corps est transporté et enterré à l'église du cou vent de Saint-Augustin (7). — Mort, les jours précédents, de l'évêque de Tivoli et de l'évêque de Ferentino (s. d.). En consistoire secret, le cardinal de Gurck est nommé légat des villes et comtés de Pérouse et de Todi, à l'exception de Spolète et de ses dépendances, réser vées à Lucrèce Borgia. — Le cardinal Borgia est nommé légat de Bologne (11). — Retour à Rome de Lucrèce Borgia accompagnée de Don Alphonse, son mari, et de Don Goffré, son frère (14). — Le car dinal Grimani se rend à Venise pour chercher à faire délivrer son père Antoine Grimani, procurateur de Saint-Marc, emprisonné par ordre de la Seigneurie. —Envoyé contre la flotte turque qui s'avan çait sur Naupacle et Corcyre, Grimani, au lieu de lui tenir tète, s'était retiré dans le port, — Il avait été, pour ce fait, relevé de son comman dement, et envoyé à Venise pour être châtié de sa défection (15). — Le pape, de son autorité apostolique, déclare déchus de leurs fiefs les vicaires d'Amelia, de Pesaro, d'imola, de Forli, de Camerino, de Faenza et le duc d'Urbin, pour n'avoir pas payé le cens annuel à la chambre apostolique; le pape envoie César Borgia, capitaine des troupes du Saint-Siège, s'emparer de ces places (5. d.). — Mort de frère Samson, général de l'ordre des Mineurs; il avait offert, paraît-il, 40,000 ducats au pape pour être nommé cardinal. — Egidio d'Amelia est nommé vicaire général de l'orJre jusqu'à rélcclion du futur géné ral (27) 1499. ; . — Novembre. — Lucrèce Borgia accouche d'un fils. — Le pape, sur l'avis des cardinaux, donne en commende au cardinal de Ségorbe, les églises de Ségorbe et de Tulle que Jean Marrades, agonisant, venait de remett!"e aux mains du Saint-Père (1). — Messe des morts célébrée par le cardinal de Gurck à la chapelle Sixtine, en présence du pape. —Mortde Jean Marrades, dans les appartements qu'il occupait au Va tican. — Il est enseveli dans l'église de Sainte-Marie-de-la-Paix (2). — Mort de Ludovico Agnello, archevêque de Cosenza; le pape lui donne pour successeur François Borgia, évêque de Théano (3). — Mort d'Eggerd Duerkoop, évêque de Schleswig; le pape donne en commende au cardinal d'Agrigente, sa vie durant, l'évêché de Schles wig et tous les bénéfices du défunt, à la réserve de la prévôté d'Hil desheim qu'il confère à l'archevêque de Trani. — Burchard, un des exécuteurs testamentaires du défunt,, prie le pape d'approuver le tes tament. Le pape qui avait ordonné au gouverneur de Rome de faire l'inventaire de tous les biens et avait donné ordre aux agents de la banque Fugger de ne remettre à qui que ce soit, sans permission expresse du Saint-Père, aucune somme provenant de la succession 713 PagM, 560—564 564—571 7i4 TABLE ANALYTIQUE. Duerkoop, permet à Burchard d'avoir la garde des biens du défunt dont le cœur est placé dans une châsse de plomb (6); le corps est porté et enseveli à l'hôpital des Allemands. — Louis XII quitte Mi lan et retourne en France, il emmène avec lui le fils aîné de feu Jean Galéas Sforza (7). — Baptême à la basilique de Saint-Pierre du jeune Roderic, fils de Lucrèce Borgia, en présence des cardinaux et de l'ambassadeur du roi des Romains, du roi d'Angleterre, du roi de Naples, du duc de Savoie et des républiques de Venise, de Florence et de Sienne ; détails sur la cérémonie (11). — Henrico Bruni, arche vêque de Tarente et Accursio de Petra offrent à Lucrèce Borgia, au nom du sacré-collège, deux bonbonnières d'argent contenant chacune 6,000 ducats (12). — Les Turcs envahissent le patriarchat d'Aquilée, brûlent des villes et commettent de grands ravages (s. d.). — Lecture, en consistoire secret, d'une lettre annonçant la trêve entre le roi des Romains et le roi de France, jusqu'au mois d'avril prochain (13). — Retour à Rome de César Borgia (18). — Il se dirige sur Imola, à la tête des troupes pontificales (21) ; et s'empare de la ville et du château fort (s. d.). —Le cardinal de Saint-Georges se rend à Monte-Ritondo. — Deux habitants de Forli qui avaient cherché à faire mourir le pape avec des lettres empoisonnées, sont arrêtés et emprisonnés au château Saint-Ange. Ils répondent à l'enquête qu'ils avaient voulu tuer le pape pour délivrer leur patrie et par dévouement pour la comtesse Catherine Riario (21). — Le cardinal de Saint-Georges quitte Monte-Ritondo et se rend à Sarzane (s. d.). — Raphaël de Mena, diacre de la chapelle papale, chante une messe solennelle à l'église Sainte-Marie-de-la Paix, pour la remercier d'avoir protégé le Saint-Père contre la tenta tive d'empoisonnement dont il avait été l'objet (24). — Mort de Martino Zapata, prévôt de l'église de Suessa; il est enseveli à l'église de Saint Pierre-in-Montorio (27). — Lucrèce Borgia se rend à Saint-Pierre, soutenue par l'évêque de Carignola (29) — Décembre. — Messe solennelle célébrée à la chapelle Sixtine par l'évêque de Carignola (1). 1499. avait assiégé le château d'Imola et s'en était emparé (11). — Messe solennelle célébrée à la chapelle Sixtine par le cardinal de Bénévent, — Le pape est informé que César Borgia en présence du pape. — Place donnée à Louis de Bourbon, comte de Vendôme et à Humbert de Barlenay, baron de Bouchaige. — Re tour à Rome de l'archevêque de Raguse, de l'évêque de Césène et de François de Parme, qui avaient accompagné le cardinal Borgia à sa légation (15). — Le pape fait appeler, à la basilique de Saint Pierre, les pénitenciers ordinaires; il leur demande quelles sont les décisions à prendre relatives à la rémission des péchés et au salut des âmes des pèlerins, et les prie de lui faire savoir leur avis sur cette question {s. d.). — Le pape se rend à Saint-Pierre; Burchard lui montre dans la chapelle de la Véronique la place où était, au dire des chanoines de la basilique, la porte d'or que les souverains pontifes ont accoutumé d'ouvrir au commencement de chaque jubilé. — Dispo sitions prises par le pape; il donne ordre d'écrire la bulle du jubilé qui commençait aux vêpres de la Nativité et en vertu de laquelle une indul gence plénière était accordée aux Romains qui visiteraient pendant trente jours continus ou interpolés les quatre basiliques majeures : même indulgence était accordée aux étrangers qui visiteraient lesdites Page» 571 —580 TABLE ANALYTIQUE. basiliques pendant quinze jours continus ou interpolés. — Le pape ordonne que deux personnes (chevaliers) solent commises jour et nuit à la garde des quatre basiliques; qu'on place deux troncs près de la chapelle de Saint-André et de Saint-Grégoire pour recevoir les au mônes, et que le maçon, maître Thomas Mataratio, démolisse le mur jusqu'à la grosseur de quatre doigts, dans toute la partie comprise par la porte, afin que de légers coups frappés par le pape suffisent pour la renverser (18). — Consistoire secret dans lequel il est décrété *^ et ordonné que la bulle du futurjubilé serait publice sur la place Saint-Pierre, le dimanche suivant; tout le clergé régulier et séculier de Rome, à l'exception des clercs des quatre basiliques majeures, se réunira sous le portique de la basilique de Saint-Pierre pour l'ou verture de la porte d'or; les trois cardinaux désignés pour procé der à l'ouverture de la porte d'or des autres basiliques, s'y ren dront en cavalcade. — L'archevêque de Florence, Raynaldi Orsini, célèbre une messe solennelle, en présence du pape, à la chapelle Six tine. Après la messe, deux cubiculaires, à cheval, en présence du gouverneur de Rome et des présidents de la chambre apostolique, lisent la bulle du jubilé (20). — Teneur de cette bulle. — Teneur du bref concédant aux seuls pénitenciers de Saint-Pierre, et à non autres, le droit d'absolution (20). Bulle d'approbation de l'institution de l'année du jubilé établi par Boniface VIII (2 avril). — Mort de Jean Cervillon, ex-capitaine des troupes du Saint-Siège ; il est assassiné la nuit, près du palais du cardinal de Sainte-Croix, qui avait en vain cherché à le dissuader de sortir ce soir-là. — L'enquête dirigée le lendemain par le gouverneur de Rome n'amène pas la découverte des coupables. — Le cadavre du défunt est déposé sans pompe à l'église de Sainte-Ma rie-Transpontine. — Le pape interroge Burchard sur l'ouverture du jubilé et sur la cérémonie de la porte d'or de la basilique de Saint Pierre, — Réponse de Burchard. — Texte de la prière qu'il avait composée et que le pape devait dire avant l'ouverture de la porte d'or (23). — Le pape se rend en procession sur la seàia, sous le por tique de Saint-Pierre; les chantres chantent les versets composés pour la circonstance ; le pape reçoit ensuite de maître Mataratio un marteau tel que ceux dont se servent les maçons, frappe plusieurs coups sur l'ouverture ménagée au milieu de la porte, et se retire ; les maçons achèvent d'abattre la porte suivant la dimension désignée. — Bur chard avait donné à l'archevêque de Raguse le texte des prières à réciter et les instructions nécessaires pour ouvrir la porte d'or de la basilique de Saint-Paul ; mais l'abbé et les moines ignorant quelle était la porte d'or dans l'église, on en ouvrit trois. Réflexion de Bur chard à ce sujet. — Malgré les recommandations de Burchard, un maçon franchit la porte avant le pape. — Suite de la cérémonie après laquelle le pape retourne au Vatican. — Ouverture de la Yia Nuom, partant du château Saint-Ange à la porte du Vatican près la place Saint-Pierre (24). —Matines et messe célébrées à la chapelle Sixtine ; la seconde messe est célébrée par Tévêque de Gavaillon 715 Pages. ^ 580—603 1 716 1. TABLE ANALYTIQUE. APPENDICE — Relation de Hieronymus Porcius sur l'élection du vice-chancelier Bor gia à la papauté. —Portrait du Saint-Père; son couronnement 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. — Dépêche de Valori aux 8 de Pratica, 12 août 1492, Le vice-chancelier a été élu hier à l'unanimité. Quant aux circonstances qui entourent cette élection, elles sont de telle nature que la Seigneurie en sera informée de vive voix. Cette promotion s'est faite en dehors de l'attente de tous, grâce à Ascanio. Bénéfices accordés par le pape aux cardinaux. Cette élection a excité peu d'allégresse parmi le peuple et les courtisans — Dépêche de Valori aux 8 de Pratica, 14 août 1492. Les cardinaux ont fait écrire à tous les princes de la chrétienté la nouvelle de l'élection du pape. Ascanio a toute l'autorité. Opinions diverses sur le concours prêté par ce dernier à l'élection du pape. Prévisions sur le nouveau pontife. Le comte de Pitigliano est confirmé dans sa charge — Dépêche de Valori aux 8 de Pratica, 17 août 1492. L'ambassadeur Va lori transmet à son gouvernement un entretien qu'il a eu avec le pape. Celui-ci s'efforcera de maintenir la paix et d'être le père commun de tous indifféremment — Dépêche de Valori aux 8 de Pratica, 18 août 1492. Le pape, qui avait promis différents bénéfices aux cardinaux Savelh et Orsini , a changé d'avis; il les récompensera d'une autre façon, jl n'est pas opposé à la nomination au cardinalat de son neveu, l'archevêque de Montréal — Dépêche de Valori aux 8 de Pratica, 17 août 1492. Détails sur la céré monie du couronnement : elle a dépassé en splendeur tout ce qu'on avait vu antérieurement — Relation de Bernardino Corio sur le couronnement d'Alexandre VI. ... — Dépèche de Valori aux 8 de Pratica, 16 janvier 1492/3. Duplicité du caractere du pape. Il prétend ne vouloir que la paix et ménage une ligue avec Venise par l'entremise du duc de Milan. Rapport d'un cardinal di auctorità. Venise est curieuse de paix, elle ne veut pas changer les condi tions de l'Italie, ni faire de li'gue, surtout avec le pape, car elle n'a pas grande confiance dans les entreprises des prêtres. Le génois Buzardo est revenu de Constantinople où il était allé chercher, par ordre du pape, les 40,000 ducats de la pension de Djem. Le sultan a refusé. Il fait des prépa ratifs militaires. Intrigues de Ludovic le More avec le pape. Le cardinal Julien de la Rovère est allé à Ostie. Il ne reviendra plus à Rome per qualche suspecHone — Dépêche de Valori aux 8 de Pratica, 20 janvier 1492/3. Curieuse con versation de Valori avec le pape. Les Florentins seconderont le Saint Père dans une guerre contre les Turcs. Observations de Valori au pape dont la politique pourrait preter à de mauvaises interprétations. Réponse du pape. Le départ du cardinal J. de la Rovère l'a surpris et peiné; il lui a dépêché le cardinal de Lisbonne pour l'engager à revenir à Rome. L'ambassadeur de Hongrie est parti pour Naples au sujet de la reine Béa 607 GIO 01 613 614 614 615 621 TABLE ANALYTIQUE. trice. Le cardinal J. de la Rovère a fait garder Grotta Ferrata par des gens d'armes des Colonna iO, • — Dépêche de Valori aux 8 de Pratica, 22 janvier 1492/3. Le cardinal J. de la Rovère est décidé à rester à Ostie, tant qu'il ne sera pas sûr des inten tions du pape. Mesures prises par ce dernier. Les difficultés relatives à la reddition des châteaux de Virginie Orsini seraient sur le point d'être 717 Pages. 622 levées, grâce à l'entremise de Don Frédéric, fils du roi de Naples .... 625 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. — Dépêche de Valori aux 8 de Pratica, 26 janvier 1492/3. Le pape est dis posa à accepter les gens d'armes que lui offre Ludovic le More. Le cardinal de la Rovère persiste dans son dessein de rester à Ostie, en dépit des avances que lui fait le pape. Les cardinaux de son parti sont d'avis qu'il ne revienne à Rome que sur de sérieuses garanties du souverain pontife autres que de belles paroles et des brefs. Malgré quelques difficultés sou levées par la conduite du pape, le différend avec Virginio Orsino s'arran gera sûrement — Dépêche de Valori aux 8 de Pratica, 29 janvier 1492/3. Venise ne veut point accepter le pape dans la ligue. Sur le cardinal J. de la Rovère . . . 628 — Dépêche de Valori aux 8 de Pratica, 4 février 1492/3. La trêve entre Florence et Gênes est rompue. Le bruit court que cette dernière aurait pris 626 Sarzane. J. de la Rovère a réuni des armes et de l'artillerie à Ostie. Il se rendra sous peu de jours à Sinigaglia, auprès de son frère, préfet de la place — Dépêche de Valori aux 8 de Pratica, 9 février 1492/3. Compte rendu du consistoire tenu la veille. Venise, pour ne pas changer les conditions actuelles de l'Italie, ne fera pas de ligue avec le pape, qu'elle assure toutefois de ses bonnes intentions. Rome est en fête. L'ambassadeur du roi de Hongrie est de retour de Naples — Dépêche de Valori aux 8 de Pratica, 13 février 1492/3. Revue et car rousel sur la place Saint-Pierre des troupes logées dans le Borso — Dépêche de Valori aux 8 de Pratica, 16 février 1492/3. Le pape a soldé pour un mois cent fantassins sous la conduite de deux connétables espa gnols. Le roi de Naples va envoyer un agent à Rome pour effectuer la remise des châteaux de Virginio Orsini. Détails sur la ligue. J. de la Rovère résiste toujours aux avances du pape — Dépêche de Valori aux 8 de Pratica, 21 février 1492/3. Le cardinal J. de la Rovère ne songe pas encore à quitter Ostie — Dépêche de Valori aux 8 de Pratica, 23 février 1492/3. Les cardinaux de Sienne et de Naples prient le pape d'accorder à la reine de Hongrie un bref tel qu'elle le demande. Il est juste d'ailleurs que le roi Ladislas, qui lui a promis de l'épouser et qui l'a épousée de fait, tienne sa parole. Le pape demande à réfléchir, tout en assurant leurs révérendissimes Sei gneuries de ses bonnes intentions pour le roi de Naples. Détails sur la ligue — Dépêche de Valori aux 8 de Pratica, 28 février 1492/3. La Seigneu rie de Venise, hostile en principe à recevoir le pape dans la ligue, est dis posée à l'admettre : elle verrait avec plaisir Milan y entrer, et elle invite le pape à prendre connaissance des articles et à donner sa réponse. Celui-ci s'est entendu à C3 sujet avec l'orateur de Milan. Conversation de 629 629 631 632 632 633 718 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. TABLE ANALYTIQUE. Valori et du pape qui explique son entrée dans la ligue par la nécessité où il se trouve de s'assurer contre ses barons et de se faire l'esclave d'autrui. Le pape expédiera en Hongrie un brefen faveur de la reine Béa trice. Menace d'un conflit entre Julio Orsino et le seigneur Organtino au sujet de Monte Ritondo — Dépêche de Valori aux 8 de Pratica, 2 mars 1492/3. Le pape considère la ligue comme une chose faite. Il a envoyé à Venise, de concert avec Ascanio, une rédaction des articles telle qu'il veut que l'accepte le Sénat. Détails sur la reine de Hongrie et le différend de Monte Ritondo .... florentin : il — Dépêche de Valori aux 8 de Pratica, 9 mars 1492/3. La ligue va se faire, le pape, les Vénitiens et le duc de Milan étant d'accord. Curieuse conversation de Valori avec le pape. Habileté oratoire de l'ambassadeur commence par prier le pape de confirmer le pardon de Santa Maria del Fiore; il proteste ensuite du bon vouloir de la Seigneurie pour pacifier le différend de Virginio Orsino, puis il aborde le sujet sur lequel il tient tant à être renseigné, sur la ligue. Il s'étonne que le pape qui désire si vivement s'entendre avec Vrginio Orsino, resserre ses liens d'amitié avec d'autres puissances et fasse de nouvelles ligues. Réponse du pape qui ne nie pas qu'il ne soit question d'une ligue avec Venise; mais il n'y a en core rien de fait. Il est plus réservé au sujet du duc de Milan, sans cacher toutefois que Ludovic veut se détacher des Florentins. Quant au roi de Naples, le pape cherche à lui être agréable ; il l'a montré dans l'af faire de la reine de Hongrie. Sur la fin de l'entretien relatif à Monte •Ritondo, survient le cardinal de Santa Maria in Porticu qui plaide la cause des Florentins et la recommande au Saint-Père — Copie d'une dépèche de Ser Antonio Guidotti de Colle, scribe florentin, aux 8 de Pratica, 17 août 1492/3. Accord entre le pape et Virginio Orsini. Conditions de cet accord. Le pape remercie ceux qui se sont entremis dans celte affaire. Contrat de mariage entre don Goffré, bâtard du pape et donna Sancia, fille naturelle du duc de Calabre — Dépêche d'Etienne de Castrocaro au commissaire Pietro Vectori, 24 mars 1493. Ratification des stipulations du mariage de don Goffré et de donna Sancia. Assassinat de frère Adam, ex-confesseur du pape Inno cent VIII — Dépêche de Guidotti de Colle aux 8 de Pratica, 3 novembre 1494. En trevue d'Ascanio et du pape. Ascanio engage le pape à rester neutre et à quitter le parti des Aragonais, et ce, pour le bien de l'Église. Réponse du pape qui préfère perdre la mitre, l'état et la vie, que d'abandonner Alphonse. Conversation sur le même sujet entre le pape, le cardinal de Naples, le cardinal Orsino et les orateurs napolitains. La flotte française est à Ostie — Traité passé entre le roi de France, Charles VIII, et la république de Florence, le 25 novembre 1494 , — Recueil de pièces du temps de Charles VIII. « L'entrée du roy nostre sire à Rbmme. S'ensuyt la rescription du roy a monseigneur de Bourbon. S'ensuyt la rescription que a faicte monseigneur de Bourbon a messei gneurs de l'ostel de la ville de Paris. S'ensuyt comme les cardinaulx vindrent parler au roy luy estant dedens Romme. L'appointement de Romme avec les lettres du roy envolées a monsieur de Bourbon. La forme Pages. 635 637 638 641 644 646 647 TABLE ANALYTIQUE. de la veue du pape et du roy faicle a Rorame le xv" jour de janvier. Articles entre nostre saint père le pape et le roy tres chrestien accordez. La messe pontificalle. » 27. 28. 29. 30. 31. — Dépêche de Bracci aux 8 de Pratica, 8 avril 1496/7. Conversation d'Alessandro Bracci avec Raymond Pérault, cardinal de Gurck. Celui-ci qui avait reçu du pape un bref lui enjoignant sub pena excommunicationis de se rendre ù Rome ou à Foligno, ira dans cette dernière ville en atten dant le roi de France. Griefs du cardinal contre le pape dont l'esprit n'est tourné qu'au mal. Correspondance criminelle du pape avec Bajazet II qui lui avait offert 200,000 ducats pour faire mourir le sultan Djem. Le cardi nal engage la république florentine à garder sa foi au roi de France ; Bracci remercie le cardinal de ses confidences si importantes, et l'assure de l'attachement de Florence à la France, en dépit des menaces de la ligue. — Dépêche de Bracci aux X de Balia, 17 juin 1497. Obsèques du duc de Candie. L'enquête continue. Le pape est porté à la vengeance; car, par les circonstances qui l'aggravent, injure plus intolérable ne pouvait lui être faite — Dépêche de Bracci aux X de Balia, 22 juin 1497. Le pape a désigné six cardinaux pour réformer l'Église. Il semble vouloir se gouverner par leurs seuls conseils pour tout ce qui regarde la bonne direction à donner aux choses ecclésiastiques. Il est triste, se tient renfermé et ne donne au dience que dans les cas urgents. Le roi de Naples lui a adressé une lettre de condoléance — Dépêche de Bracci aux X de Balia, 23 juin 1497. Le pape recherche les assassins de son fils. Monseigneur de Valence, César Borgia, n'ira pas à Naples pour le couronnement du roi Ferdinand ; ce sera le vice-chancelier Ascanio. L'ambassadeur florentin en doute, car Ascanio a été accusé de complicité dans le meurtre du duc de Gandie. Entrevue du pape et d'As canio 719 Pages. 656 667 669 670 671 — Instructions du pape Alexandre VI à ses ambassadeurs. Juin 1497 . . .

別表記

　Liber Notarum

外部リンク

　Google Books
　Google Books
　Google Books
　Internet Archive
　Internet Archive
　Internet Archive

参考文献

　『The Life of Cesare Borgia』

記載日

　２０１５年１月３１日

更新日

　２０２５年４月１２日